Mavzu: Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish tartibi Reja


Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati



Yüklə 1,11 Mb.
səhifə4/5
tarix28.09.2023
ölçüsü1,11 Mb.
#150230
1   2   3   4   5
3.Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati

Bozor munosabatlariga o`tish davrida ijtimoiy tabaqalanish jarayonining yengilroq o`tishini ta`minlash, qolaversa, iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida tadbirkorlik faoliyati davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bir necha yo`nalishda olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish shundan iboratki, bunday faoliyatni olib borish jarayonida tadbirkorlarning shaxsiy manfaatlari va jamiyatning ommaviy manfaatlari o`zaro to`qnashadi. Bu manfaatlar o`zaro mutanosib bo`lishi va bir-biri bilan qarama-qarshi kelmasliklari uchun turli yo`llar va uslublar yordamida ushbu manfaatlar uyg`unlashuviga erishiladi.


Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning barcha turlari aktning huquqiy shakliga ega bo`ladi. Tartibga solish bo`yicha hokimiyat yoki boshqaruv organining harakatlari aktning turli nomdagi huquqiy shaklida (reja-akt, dastur, ruxsatnoma, kvota, litsenziya, farmoyish) ma`lum maqsad (vazifa)ni amalga oshirishga qaratiladi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi bunday aktlar (qanday nomlanishidan qat`i-nazar) davlat xohish-irodasini ifoda etganligi sababli faqat yozma shaklda bo`lishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solish aktning huquqiy shakllaridan boshqacha tarzda (shaklda) amalga oshirilmaydi.
Reja-akt (dastur) – bu subyektlar o`zida ko`rsatilgan normativ yoki konkret (aniq) tusdagi topshiriq bo`lib, unga ko`ra subyektlar zimmalariga yuklangan talablarga rioya qilishlari yoki ushbu talablarni belgilangan muddatda bajarishlari lozim va buning uchun moddiy-moliyaviy ta`minot talab qilish huquqiga egadir.
Masalan, tadbirkor davlat buyurtmachisi sifatida davlat ehtiyoji uchun zarur bo`lgan tovarni dasturda belgilangan tartib va muddatda yetkazib berishga majbur va ayni paytda buning uchun ajratilgan moliya mablag`larini talab qilib olishga haqli.
Reja-aktlar (dasturlar) turli vazifani bajarish uchun mo`ljallanadi va turli darajadagi hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadi. Masalan, dasturlar respublika, ma`lum bir viloyat yoki tuman miqyosida qabul qilinishi mumkin.
Dasturlar asosida tadbirkorlik faoliyatining ularda ko`rsatilgan subyektlari o`zlarining rejalarini tuzadilar va amalga oshiradilar.
Reja-akt (dasturlar) davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish, umummilliy muammolar, ijtimoiy-iqtisodiy, mudofaa, ilmiy-texnikaviy, tabiatni muhofaza qilish borasida va boshqa aniq maqsadga yo`naltirilgan vazifalarni hal qilishga qaratiladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish akti – bu vakolatli davlat organining belgilangan shaklga keltirilgan ko`rsatmasi bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati subyektlari yoki aniq bir subyekt uchun mo`ljallanadi va yo`naltiriladi. U belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyatini yuritish yoki uni belgilangan holatga keltirish to`g`risidagi talabni qo`yadi. Agar bunday akt bir qancha (noaniq) tadbirkorlar doirasi uchun yo`naltirilgan bo`lsa, demak normativ tartibga solish hisoblanadi. Aksincha, davlat organining aniq bir tadbirkorlar uchun qabul qilgan ko`rsatmasi (akti) bo`lsa, unda bunday tartibga solish konkret (aniq) tartibga solish haqida so`z yuritiladi.
Normativ tartibga solish aktlari qatoriga, masalan, erkin tasarruf qilish taqiqlangan mahsulotlar ro`yxatini yoki maxsus ruxsatnoma (litsenziya)lar asosidagina shug`ullanishi mumkin bo`lgan faoliyat turlarining ro`yxatini kiritish mumkin. Tartibga solishning bu turi o`zining tezkor ta`sir etish tabiati bilan ajralib turadi. Bular qonunosti tusga ega bo`lib, odatda aniq vazifalarni zudlik bilan hal etish uchun qabul qilinadi.
Konkret (aniq) tartibga solish deganda davlat organi tomonidan tadbirkorlik sohasidagi xo`jalik huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risidagi aktni qabul qilish tushuniladi. Demak, aniq tartibga solish akti har vaqt yuridik fakt bo`ladi.
Bu turdagi aktlar turli maqsadni hal qilish uchun mo`ljallanishi va ayni paytda har turli huquqiy shaklda bo`lishi mumkin. Bunday aktlarni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan huquqiy oqibatlariga ko`ra uch turga, ya`ni: huquq paydo qiluvchi, huquqni o`zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi turlarga ajratish mumkin.
Huquq paydo qiluvchi aktlar jumlasiga ruxsat etuvchi aktlarnii yoki imtiyozlar, limitlar, kvotalar va taqdim etish huquqlarini, huquqni o`zgartiruvchi aktlar qatoriga esa, tadbirkorlik faoliyatini xududiy yoki tarmoq bo`yicha rivojlantirish uchun dotatsiya, subsidiya, subvensiya, ssuda va shunga o`xshash shakldagi yordamni nazarda tutgan davlat investitsiya dasturlariga muvofiq qabul qilingan davlat moliyaviy yordami to`g`risidagi aktlarni kiritish maqsadga muvofiq keladi.
Huquqni bekor qiluvchi aktlar bo`lib, tadbirkorlarning xo`jalik faoliyatini ta`qiqlovchi aktlar hisoblanadi va ular qatoriga, masalan davlat bosh sanitar vrachining sanitariya qoidalariga muvofiq kelmaydigan xom-ashyodan tayyorlangan va ular bilan aloqada bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab-chiqarishdan olib tashlash haqidagi qarorini kiritish mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy shakllaridan yana biri – bu davlat nazorati aktidir. Davlat nazorati akti o`z mazmun-mohiyatiga ko`ra tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini qonunga muvofiq amalga oshirish asosini o`zida ifoda etgan, ularning huquqiy maqomini belgilashga qaratilgan vakolatli davlat organining harakatidan iborat.
Bu aktlar xo`jalik yurituvchi tadbirkorlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solish uchun mo`ljallanadi. Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini nazorat qilish O`zbekiston Respublikasi «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonuni va boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi va asosiy maqsad qonun ustuvorligini ta`minlashga qaratiladi.
Qonunning ustuvorlik tamoyili iqtisodiy soha va tadbirkorlikning boshqaruvi ahamiyatining oshishida o`z aksini topadi. Iqtisodiyot boshqaruvi sohasida qabul qilingan me`yoriy-huquqiy hujjatlarning aksariyati tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishga, uni rivojlantirishga qaratiladi. Shunga qaramay, huquqiy aktlarda direktiv qoidalar to`plami tadbirkorlik faoliyatining turli aspektlariga o`z munosabatini saqlab qoladi. Tadbirkorlarning ro`yxatdan o`tish majburiyati, alohida faoliyat turi bilan shug`ullanish uchun litsenziya olish, mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiyalash talab qilinadigan hollarda sertifikatga ega bo`lish va boshqalar shular jumlasidandir. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin, shu bilan birga xo`jalik yuritishning bozor sharoitida turli hil vositalar va uslublarni qo`llash yordamida asta-sekin tadbirkorlik faoliyatini bilvosita tartibga solishga o`tiladi. Bunday vositalar va uslublar jumlasiga imtiyozli qarzlar berish, dotatsiya va yordam puli taqdim etish, imtiyozli soliq joriy etish va boshqalar kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda davlat quyidagi uslublardan foydalanadi:
a) tadbirkorlik faoliyati asoslarini normativ tartibga solish (faoliyat turlari, yo`nalishi, mazmuni va hokazo);
b) tadbirkorlik subyektlari maqomini va ular amalga oshirayotgan faoliyat turlarini tasdiqlash, rasmiy tan olish (ro`yxatga olish, litsenziya berish va hokazo);
v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati tartibini aniqlash;
g) tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va sifatiga me`yoriy talablar belgilash;
d) tadbirkorlarni qo`llab-quvvatlashni tashkil qilish;
ye) qonunga rioya qilishni nazorat ostiga olish;
j) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda belgilangan me`yorlardan og`ishmaslikni ta`minlash maqsadida taqiq va sanksiyalar kiritish.
Bu uslublar iqtisodiy vaziyatga moslanuvchan va mohiyatan o`zgaruvchan xususiyatga ega bo`lib, ularni shartli ravishda uch turga ajratish mumkin: nisbatan barqaror (masalan, tadbirkorlarni ro`yxatga olish); birmuncha o`zgaruvchan (masalan, soliqlar, litsenziyalar turlari) va tez o`zgaruvchan. Jamiyat iqtisodiy negizini saqlashga xizmat qiluvchi bank, birja, axborot markazlari, sug`urta kompaniyalari kabi shakllangan bozorga taalluqli tuzilmalar faoliyatini ta`minlash, tadbirkorlarning xo`jalik yuritishdagi tashabbusi va mustaqilligini rag`batlantirish bu uslublarning muhim xususiyati hisoblanadi.
Demak, davlat tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishni qonun aktlarida davlat organlarining ushbu faoliyatni nazorat qilish huquqini mustahkamlash orqali amalga oshiradi.


Yüklə 1,11 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin