DOSTUMUN QONAQLIĞI
TƏSADÜF
Kənddə, tanışlarımdan birinin evində Mirzə Qulamla tanış oldum. O,
şəhərdən gəlmişdi. Deməyinə görə, istəkli dostunun ailəsilə bir yaylaq
yerinə getmək istəyirdi. Onu vəkil eləmişdi ki: "Get, yer seç, ev tut, mənə
xəbər ver!"
Nədənsə Mirzə Qulam mənə çox hörmət eləyirdi. İlk tanışlığımız olsa
da, uzun illərin dostu, yaxın qohum kimi danışırdı. Mən onun hər sözünə
"bəli" deyirdim, lakin söhbətimizi uzatmaq istəmirdim. O, yəqin bunu hiss
etmişdi. Səsini dəyişdi, mənə yaxınlaşıb, yavaşcadan dedi:
- Qardaşoğluma başağrısı vermirəm ki?
- Yox, - dedim, - xoşdur, söhbətinizə qulaq asıram.
Mənim bu sözüm ona cəsarət verdi; özünə xam məclis tapmış
hoqqabazlar kimi sevinə-sevinə danışdı, böyük bir müqəddimə ilə başladı:
- Sizləri görəndə, sizin kimi irəli gedən cavanları görəndə elə bilırəm öz
oğlumu, öz kiçik qardaşımı görürəm. Qardaşoğlunun canına and olsun,
sənin canına yalandan and içmərəm, məni qəbrə öz əlinlə qoyasan, əgər
yalan deyirəmsə, sənin kimi müəllimləri görəndə ürəyım dağlar boyda
böyüyür. Çünki görürəm siz qultura barəsində, maa
46
rif barəsində, elm-ürfan barəsində doğrudan da mərhaba çalışırsınız. Halal
olsun Sovət hökumətinin sizə verdiyi çörək! Halal olsun sizə çəkilən
zəhmət!
Mirzə Qulam danışırdı. Ev yiyəsi bizi bostana, yemiş-qarpız yeməyə
çağırdı.
Mən ev yiyəsinin əkdiyi, becərib yetirdiyi dirriyə tamaşa edirdim.
Gömgöy kəvər, nanə, reyhan ləklərini, uzun yemiş tağlarını, tağlardakı
yemişləri gördükcə baxmağım gəlirdi. Mənim fikrim zəhmət sevən, səliqə
sevən təsərrüfatçı kəndlilərdə idi. Mirzə Qulam isə danışırdı. O, elmin
xeyirli şey olduğundan, oxumağın lüzumundan, özünün qocalmağına
baxmayaraq dərsə artan həvəsindən, çoxdan mənim kimi bir dost
axtarmağından deyirdi. Ev yiyəsi, görünür, onun xasiyyətini bilirdi,
səsləndi:
- Mirzə, qonağı yorma! Sənin çənənə hər adam dözə bilməz axı!
Mirzə ev yiyəsinin sözünü zarafat sayıb güldü.
- Ələkbər, - dedi, - sənin bu qonağın lap mənim ürəyimə yatan oğlanmış.
A sağ olmuş, bizi nə üçün indiyəcən tanış eləməmisən?
Söhbətimiz elə tutur ki, gəl gör!
Ev yiyəsinin başqa qonaqları da vardı. Hamı evin qabağında qoyulan və
üstünə xalça salınan taxda əyləşdi, yemişi kəsib dilimlədilər.
Qonaqlar yemiş yeyirdi. Mirzə Qulam danışırdı. Ancaq indi onun
sözünə qulaq asan azdı. Ona görə də danışanda mənim üzümə baxırdı. Mən
başımı aşağı salırdım.
Mən tələsirdim. Qalxıb gedəndə, Mirzə Qulam ev yiyəsi ilə bərabər bir
qırx-əlli addım məni poçt yoluna qədər ötürdü. Addımbaşı elmdən,
mərifətdən, səxavətdən, sədaqətdən dəm vururdu. Əlimi sıxıb ayrılanda,
söhbətinin yarımçıq qaldığına heyifsiləndi, çox xahiş etdi ki, şəhərə
gedəndə mütləq onu axtarıb tapım. Adresini də dedi. Xahiş elədi ki,
dəftərimin qulağına yazım.
- Yadımda qalar, - dedim, - arxayın olun.
Ayrılandan sonra daha mən Mirzə Qulamı görmürdüm və tamamilə
unutmuşdum. 1930-cu ilin yayında təzəcə tətilə çıxmışdım. Yay maaşını da
almışdım. Cibim dolu, kefim saz idi. Gürcüstan kurortlarından birinə
istirahətə getməyə hazırlaşırdım. Şəhərə gəlmişdim. Balaca, səliqəli, sulu,
ağaclı, bağlı-bağçalı rayon şəhəri yay vaxtı yaxşı olur. Dost-aşna hər
tərəfdən məzuniyyət alıb gəlir. Yar-yoldaşla
47
görüşüb əhvallaşırsan, şəhər bağının sərin, musiqili, şənlik axşamlarında
gəzirsən...
Acmışdım, yeməkxanaya nahar etməyə gedirdim. Fikrimdə tutmuşdum
ki, gedib naharımı yeyərəm, qayıdıb mehmanxanada bir saat istirahət
edərəm, axşam geyinib-kecinib, yoldaşlarımla vədələşdiyim yerə - kluba
gederəm.
Bir ortaboylu, qarapaltar adamın qarşımda durduğunu hiss etdim: o,
dümdüz dayanmışdı, bığlarının altından yüngülcə qımışırdı, əlini də mənə
tərəf uzatmışdı.
- Xoş gördük, ay etibarsız qırışmal! - deyə dilləndi.
Mən ilk baxışımda onu tammadım. O, əlimi sıxdı, bir əli ilə də
çiynimdən tutub silkələdi və qayımdan dedi:
- Hələ elə olar... Daha Mirzə Qulam dayını tanımazsan. Böyüklüyün
xasiyyəti belədir, səndə günah yoxdur.
Adını çəkəndə, üç il bundan əvvəl kənddəki görüşümüz, Mirzə Qulamla
söhbətimiz yadıma düşdü. İstər-istəməz əhvalını soruşdum:
- Necəsiniz, kefiniz, damağınız?
Mirzə Qulam cavab vərmək əvəzinə soruşdu:
- Bəs harda düşmüşsən?
- Bu yaxında, mehmanxanada.
Bunu deyəndə Mirzə geri çəkildi, mənə bir tünd baxdı:
- Necə yəni mehmanxanada?
- Necəsiz-zadsız. Yerim də rahatdır. Mirzə bərkdən dedi:
- Bəyəm mən ölmüşəm? Bəyəm mənim evim-eşiyim yoxdur ki, gəlib
ayrı yerdə qalasan?
- Təfavütü nədir, - dedim, - ay Mirzə, bir-iki gün qalacağam. Nə eybi
var?
- Çox eybi var. Adam olana, mən öz payımı deyirəm, çox eyibdir.
Təvəqqe eləyirəm bunu mənə dedin, daha bir kəsə deməyəsən. Mən də
özümə görə bir adamam axı! Mənim də dostum var, düşmənim var. Sabah
şəhərdə biri desə ki: "Mirzə Qulamın dostu filankəs gəlib qəstində
gecələyir", onda daha mən gərək el içinə çıxmayım. Eyibdir. Boynuna al
qardaşoğlu, çox eyib iş görmüşsən. Gedək, gedək evə!
Mirzə Qulam qolumdan tutub məni evə sarı çəkəndə, dayandım.
Fikirləşdim ki, qonaqpərəstlik buralarda çox olsa da, hər evə getmək
48
yaxşı deyil. Fəlkə kasıb adamdır, niyə xərcə salım. Nə lazımdır. Bəhanə
gətirib, ayrılmaq istədim. Mirzə Qulam daha da möhkəm yapışdı:
- Bu da kənd deyil ki, söhbətimizi yarımçıq qoyasan. Bu can ölsün ki,
səni əldən buraxdı yoxdur!
O, qolumdan çəkdi; gedəsi oldum. Özüm də bərk acmışdım.
- Gəl, - dedim, - Mirzə, aşxanada nahar eləyək, söhbətə evə gedək.
Mirzə yenə üzümə tərs-tərs baxdı. Bir müddət dinmədi. Sonra başını
aşağı salıb dedi:
- Elə zarafatları bir yana qoy ki, aramız dəyər. Xarabamızda sənin
qarnını doydurmaq üçün bir tikə çörək tapılar.
Mən onun acıqlandığını görüb, bir söz demədim. Yanına düşüb getdim.
"Qoy, - dedim, - qəlbi sınmasın".
Mirzə Qulam məni bir qəssab dükanının qabağına apardı. Bığı xınalı,
dəvərəgöz bir qəssab kötüyün üstündə ət doğrayırdı. Mirzə Qulam məni ona
göstərib dedi:
- Məmmədhəsən, bizim bu oğlana bir üç-dörd kilo... - Bunu deyib Mirzə
Qulam mənə tərəf döndü. - Nə deyirsən, qardaşoğlu, dörd kilo azlıq eləməz
ki?
- Yox, - dedim, - bəs elər.
Mirzə yenə üzünü qəssaba tutdu və barmağı ilə mənə işarə elədi:
- Bizim bu oğlana bir dörd kilo kabablıq erkək əti ver. Məmmədhəsən,
xatır üçün əməlli-başlı elə, yağlı tikəsi çox olsun, çünki bizim bu qardaşoğlu
şəhərimizdə qonaqdır...
Qəssab kənardan asılan ətləri bir-bir göstərib, məndən soruşdu:
- Bu necədir, burasmı bəyənirsinizsə, kəsim?..
Mən razılıq verdim. Qəssab əti çəkib ikiəlli tərəzidən götürdü, mənə
tərəf gəldi. Mirzə məndən soruşdu:
- Qabdan-zaddan nə təhər eliyək?
Mən əlimdə bükülmüş qəzeti verdim. O, əti qəzetə bükməkdə idi, qəssab
mənim üzümə baxırdı. Baxdı, baxdı və dedi:
- On bir, on bir, elər iyirmi iki, o da iyirmi iki, cəmisi qırx dörd manat.
Düz qırx dörd manat!
Mən tez əlimi cibimə atıb, ətin pulunu verdim. Mirzə Qulam əti götürdü.
Çıxdıq. Lavaşçı dükanına çatanda Mirzə Qulam gülümsəyərək dedi:
- Kababla bürüştə lavaşın ayrı ləzzəti olur!
49
- Bəli, - dedim, - ləzzətli olar!
Mən cavabımı qurtarmamış Mirzə Qulam lavaşçıya dedi:
- Bizim bu oğlana bir beş kilo ağ lavaş ver. Bürüştə olsun... Mirzə
məndən soruşdu:
- Beş kilo azlıq eləməz ki?
- Bəsimizdir, - dedim, - neçə adamıq ki!
Söz arası "neçə adamıq", - deyə soruşmaqda mənim məqsədim vardı:
bilmək istəyirdim görüm Mirzənin daha neçə nəfər qonağı var? Mirzə buna
cavab vermədi. Lavaşı çəkdirib, qoltuğuma vurdu. Mən pulunu verdim,
qayıtdıq.
Bazarın başından ötəndə Mirzə içki dükanına girdi. Stolun dalında bir
cavan oğlan dururdu. Mirzə onunla ermənicə danışdı. Sonra məni göstərib
dedi:
- Bizim bu oğlana bir beş-altı butulka araq, çaxır ver. Lap əlasından ver,
özü də cür ver. Məclisi rəngarəng eləyən olsun...
Cavan oğlan göstərdikcə, Mirzə seçdi. Şüşələri də lavaşın üstündən
qoltuğuma yığdı. Mən içkinin də pulunu verdim. Çıxdıq. Mirzə Qulam
geriyə döndü, qolumdan çəkdi:
- Yadımızdan çıxıb, - dedi, - burada bir yaxşı qənnadı dükanı var, ətirli
konfetlərdən keçmək insafdan deyil!
Mən konfet xoşlamadığımı dedim. Mirzə başa saldı ki: "Konfeti yalxı
yeməzlər, ancaq uşaqlar elə yeyər. Amma məclisdə içki ilə, kef-damaqla
ayrı ləzzəti var! Xanımlar konfetsiz adama kəlmə verib, kəlmə almazlar!..."
Anladım ki, Mirzənin nahar üçün, deyəsən, böyük məclisi olacaqdır.
Tədarükünə mane olmaq yaxşı deyil. Konfetin də pulunu verib çıxanda,
cibimə fıkir verdim. Pulum azalmışdı. Axşam yeməyinə və
mehmanxanaçıya bir gecəlik mənzil pulu verməyə ancaq çatardı. Bir də
fıkirləşdim ki, Mirzə Qulam qanacaqlı adama oxşayır; nə bilirsən: bəlkə
mən xərclədiyim pulların hesabını saxlayır. Bəlkə evə çatan kımı ovcuma
sayacaq! Bəlkə kişi hazırlıqsız bazara çıxıbmış, məni gördü, qonaqlıq
fıkrinə düşdü. Puldan ötrü bir də evə getməmək üçün mənim xərcləməyimə
razı oldu, evdə qaytaracaqdır. Bu fıkirlərlə məşğul idim. Mirzənin səsi
gəldi:
- Fayton, fayton, bəri sür!
Uzunətək, gödərək faytonçu lap yanımıza, səkinin qırağına sürdü. Mirzə
məni göstərib dedi:
50
- Bizim bu oğlanın xatırına elə sürərsən ki, tozun da görünməsin!
Biz faytona oturduq. Mirzə çaparaq gedən faytonun sürətindən
nəşələnərək deyirdi:
- Andır evimiz bir balaca şəhərdən qıraqdır, həmişə faytonla gedirəm.
Tanış faytonçumuz var, ancaq bu gün xəstədir. Bir damaqlı oğlandır.
Evə çatanda Mirzə Qulam şeyləri qoltuğuna vurub, tez faytondan düşdü,
həyətə girdi. Mən faytonçuya bir beşlik verdim. Razı olmadı, "azdır", - dedi.
Bir üçlük də verdim, sağ ol da demədi, sürüb getdi. Fayton gedən kimi
Mirzə alçaq və nazik torpaq divarlı həyətin köhnə, işdən düşmüş qapısını
açıb, içəridən çağırdı:
- Buyur, gəl!
Mən içəri girdim. Balaca su arxının yanlarında əkilmiş qızılgül, ərik,
armud ağaclarınm arasından keçdik, Mirzə Qulamın evinə girdik. Saat beş,
ya altının yarısı olardı. Yorulmuşdum. Aclıq məni dildən salmışdı. Tez stul
çəkib oturdum. Mirzə şeyləri o birisi otağa apardı; təxminən bir on dəqiqə
heç bir səs-səda eşitmədim. Darıxdığımdan, acımdan yenə saata baxdım.
Yoldaşlarımla axşam görüşünə vədə verdiyim vaxt keçmişdi. Yəqin onlar
beş-on dəqiqə məni gözləyəcək, pərt olacaq, dalımca deyinəcək, çıxıb
gedəcəkdilər. Nə isə, bu Mirzənin, mənim bu təzə dostumun naharı çox
uzun çəkdi.
Mən başıaşağı, əlimdəki saatın əqrəbinə baxır, vaxtımı keçirirdim. Mirzə
Qulam tələsik içəri girdi:
- Ay filankəs, - dedi, - oradan cibindən bir on beş manat da mənə ver,
vacib iş var, bu saat gəlirəm.
Mən lap məəttəl qaldım. Bu pulsuz vaxtımda, Mirzənin kisəmə daş
atmağına müəyyən məna verə bilmədim. Fikirləşməyə vaxt yox idi. Mirzə
başımın üstünü kəsmişdi, tələsdirirdi:
- Bircə, mən ölüm, tez ol ki, vacib iş var, bu saat gəlirəm!
O bu sözləri elə qəti, elə ərklə, elə etibarla deyirdi ki, hər kəs olsa cibini
boşaldıb, var-yoxunu verərdi. Mən onun dəm-dəsgah düzəltdiyini, nə təhər
olmuşsa pulunun çatışmadığını zənn etdim, əsirgəyə bilmədim. Cibimdə
qalan son iyirmiliyi çıxardıb verdim. Mirzə, iyirmilik olduğuna daha çox
heyifsiləndiyimi duyduğu üçün dedi:
- Eybi yoxdur, beş manatını qaytarar. Tez ol görüm!
Pulu əlimdən qapıb, küçə qapısına tərəf qaçdı. Mən aclıqdan,
əsəbilikdən, taqətsizlikdən otura bilmədim, qəbahət sayılsa da, yük yerindən
balınc alıb, palazın üstünə atdım və uzanıb dirsəkləndim.
51
Mirzədən səs çıxmadı. Saat yeddiyə işləyirdi, lap içim üzülmüşdü. Bu
saat kabab, qovurma, ya da bozbaş iyinin məni vuracağını, o biri otaqdan
samovar cızıltısının başlanacağını, Mirzənin başqa qonaqlarını bir-bir gəlib
çıxacağını, ev sahibinin məndən üzr istəyəcəyini, geniş və iştahalı bir süfrə
açacağını güman edirdim. Gözüm qapıda, qulağım səsdə idi... Nədənsə
həyətdə bir ölüm sükutu hökm sürürdü. Mən təəccüb elədim: "Deyəsən
Mirzənin xörəyi başqa yerdə hazırlanır, deyəsən heç bu həyətdə adam
yoxdur; bəlkə qonaqlar başqa həyətə, başqa otağa yığılmışlar; bəlkə
Mirzənin başı bərk qarışmışdır, mən yaddan çıxmışam..."
Pəncərədən boylanıb həyətə baxanda, arxın bulanıq suyundan, divar
dibində eşələnən toyuqdan, əncir ağacının altında yatan ağ pişikdən başqa
bir şey görmədim. Yan otağın qapısında da kimsə yox idi. O, otaqla mən
olan otağın arasında iki taylı qapı vardı. Qapıya yanaşıb, qorxa-qorxa açar
yerindən baxdım. Diqqətlə baxdım, qapı ağzında çömbəlib oturan, corab
toxuyan bir qadın gördüm. Daha başqa adam yox idi. "Görəsən bu kimdir?
Mirzənin arvadıdırsa, bəs nə üçün belə arxayındır? Qonşudursa, nə üçün
Mirzə şeyləri o evə apardı? Qulluqçudursa, gərək bu saat əldə-amanda ola,
hazırlıq görə..."
Mən donub qalmışdım. Dedim, bəlkə o mənim burada olduğumu bilmir.
Qoy bir səs salım, görüm nə olur. Əvvəl yavaş, sonradan bərk öskürdüm.
Qulaq asdım, görüm qadın nə deyəcək. Bir səs gəlmədi. Açar yerindən
baxdım, qadın öz işində idi, ip corab toxuyurdu. Deyəsən, o qadın, ağac
altında yatan pişik, sarı toyuq, evi bürüyən sükut, həyətdə hiss olunan
arxayınlıq - hər şey, hər şey tox idi, yuxulayıb rahatlanırdı. Mən isə bütün
əsəbiliyimlə, hirsimlə, aclığımla, qaranlıq bir sərgüzəştə düşmüş kimi,
çaşıb-qalmışdım. Nə dinə bilirdim, nə otura bilirdim, nə də dura bilirdim.
Belə yerdə səbrə, utancaqlığa, xatir-hörmətə lənət oxudum, eyvana çıxdım,
qadından soruşdum:
- Bacı, Mirzə hara getdi?
Qadın özünü yığışdırdı, örpəyini çəkib, başını aşağı saldı, nazik səslə
cavab verdi:
- Bir söz deməyib, nə bilim!
- Siz onun əyalı deyilsiniz?
- Onun başı batsın, evdəkilərə sözmü deyər? Kim bilsin harda indi başı
qumara, çaxıra qızışıb!..
- Bəs gec gələr?
52
- Nə deyim, ay qardaş, başı qızışsa, getdi gecə yarısına. Nə işiniz var
idi?
Mən qadının bu qəribə sualına cavab tapa bilmədim.
- Heç, - dedim, - ürəyim onu çox istəyir.
Qadın dinmədi. Mən kor-peşman qalxıb, evdən çıxdım; uzaq, tozlu,
qaranlıq yolları ac qarına yüyürə-yüyürə, güc-bəla ilə özümü
mehmanxanaya saldım.
Odur-budur Mirzə Qulam gözümə görünmür. Görünmür ki, soruşam:
- Dostum, iyirmilikdən qalan beş manatı neylədin?
Dostları ilə paylaş: |