Microsoft Word mag. Secme -times new roman doc
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL
AƏRBAYCANDA EV TƏSƏRRÜFATLARI BÜDCƏSİNİN SEÇMƏ METODU İLƏ TƏDQİQİ §2.1. Seçmə müşahidəsinin təcrübədə tətbiqi səbəbləri Əhalinin həyat səviyyəsini və onun maddi rifahını öyrənmədən fəal sosial siyasətin həyata keçirilməsi mümkün deyildir. Bu məqsədlə bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk dövrlərindən başlayaraq ölkədə ev təsərrüfatlarının büdcələrinin seçmə tədqiqatının həyata keçirilməsnə önəm verilmişdir. Müasir dövrdə bu cür tədqiqatlar əhalinin həyat səviyyəsinin öyrənilməsinin vahid informasiya bazası kimi çıxış edir. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqadar olaraq ev təsərrüfatlarının seçmə tədqiqatının təşkili (tədqiq edilən ailələrin sayının tədricən artırılması, seçmə məc- munun formalaşdırılmasına metodoloji yanaşmanın dəyişilməsi, tədqiqat vasitələrinin yeniləşməsi və s.) təkmilləşdirilir. Xeyli vaxtdır ki, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi beynəlxalq standartlara uyğun olaraq hər il ev təsərrüfatlarının seçmə tədqiqatını aparır. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq tədqiqat məlumatlarının toplanması və işlənməsi sistemində, həmçinin ev təsərrüfatlarının seçmə məcmunun formalaşdırılması qaydalarında dəyişikliklər edilmişdir. Seçməni formalaşdırarkən sahəvi prinsip deyil, ev təsərrüfatlarının ehtimallı seçməsindən (təsadüfi), yəni seçmə vahidi əhalinin sayının proporsianallığı ehtimalına əsaslanaraq müəyyən edilir. Bu metod seçmənin nəticələrindən asılı olmayaraq bütün səviyyyələrdə seçmənin reprezentativliyinə təminat verir. Tədqiqat ev təsərrüfatlarının könüllü iştirakı prinsipinə əsaslanır. Seçməyə düşən ev təsərrüfatı onların dəyişilməsi (rotasiya) baş verən müddətdə il ərzində tədqiq olunur. Seçmə tədqiqatını aparmaq üçün ev təsərrüfatının yaşadığı yaşayış mənzilinin ünvanı seçilir. Ümumi məcmu kimi ölkədə yaşayan ev təsərrüfatlarının 35 ümumi sayı (əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatları) götürülür. Bu zaman kollektiv ev təsərrüfatları və yataqxanada yaşayan tələbələr istisnalıq təşkil edir. Tədqiqatın gedişində ev təsərrüfatının həyat fəaliyyətinin müxtəlif tərəfləri - ev təsərrüfatının demoqrafik xarakteristikası, mənzil şəraiti, şəxsi yardımçı təsərrüfatı, əmlak təminatlılığı, ev təsərrüfatının gəlir və xərci haqqında informasiya toplanır. Dövlət statistika orqanları ev təsərrüfatları tərəfindən verilən məlumatların yalnız yekun statistik məlumatları formalaşdırmaq üçün istifadə edildiyinə və onların məxfiliyinə təminat verir. Ümumiyyətlə, təcrübədə seçmə metodunun tətbiqini şərtləndirən bəzi səbəblər vardır. Onlara aiddir: - məlumatların yüksək dəqiqliyi. Seçmədə müşahidə vahidlərinin sayının azalması qeydiyyat xətasını kəskin azaldır. Düzdür, vahidin tam əhatə olunmaması reprezentativ xəta yaradır. Buna baxmayaraq ümumi müşahidə ilə müqayisədə seçmə məlumatları dəqiqliyi təmin edir. İşlərin həcminin azaldılması daha ixtisaslı icraçılarn cəlb edilməsinə imkan verir ki, bu da seçmə tədqiqatı məlumatlarının keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. - seçmə metoduna müraciət edilməsi maddi, əmək, maliyyə resurslarına və vaxta qənaəti təmin edir, - statistik müşahidəyə cəlb edilən vahidlərin azlığı onları daha geniş proqramm əsasında öyrənməyə imkan verir. Bəzi məhsulların keyfiyyət xüsusiyyətlərini aşkar edərkən seçmə metodundan istifadə edilir. Seçmə metodunun tətbiq təcrübəsi çox müxtəlifdir. Ümumi müşahidənin nəticələrini dəqiqləşdirərkən və işləyərkən, onun bir hissəsini daha geniş proqramm əsasında öyrənərkən seçmə metodu tətbiq edilir (3,4,14). Seçmə metodu istehlak movqeyindəki ictimai fikri öyrənərkən, əhalinin gəlir və xərclərini formalaşdırarakən, aqrar sektorda məhsuldarlığı öyrənərkən və s. tətbiq edilir. Seçmə məcmu ümumi məcmudan formalaşdırılır. Seçmə məcmunun nəticələri ümumi məcmunun bir sıra parametirləri haqqında fikir irəli sürməyə imkan verir. 36 Seçmə metodunun dəyəri (üstün cəhətləri) aşağıdakılarlardır. 1.Məlumatların toplanmasına yönəldilən xərclərin (seçmənin formalaşdırılması və planlaşdırılması xərcləri də daxildir) nisbətən böyük olmaması, 2. Nəticələrin əldə edilməsi operativliyi, 3. Geniş tətbiq dairəsi, 4.Nəticələrin yüksək etibarlılığı. Bütün bu üstün cəhətlər seçmə tədqiqatının problemlərini düzgün həll edildiyi şəraitdə təzahür edir. Onlara aiddir: - ümumi məcmunun sərhədinin müəyyən edilməsi; - müşahidənin proqramının və təlimatının işlənib hazırlanması, - seçmənin aparılmasının əsaslarının müəyyən edilməsi (ümumi məcmu vahidlərinin siyahısı, onların yerləşdirilməsi haqqında məlumat və s.), - xətanın yol verilən həcminin və seçmənin həcminin müəyyən edilməsi, - seçmə müşahidəsinin növünün müəyyən edilməsi, - müşahidənin aparılması müddətinin müəyyən edilməsi, - seçmə müşahidəsini aparmaq üçün kadrlara təlabatın müəyyən edilməsi və onların hazırlanması, - seçmə məlumatlarının dəqiqliyinin və etibarlılığının qiymətləndirilməsi və onların ümumi məcmuya yayılması qaydalarının müəyyən edilməsi. Seçmə üzrə ümumi məcmunun xüsusiyyətləri haqqında nəticələr əldə etmək üçün seçmə reprezentativ olmalıdır, yəni o ümumi məcmunun xüsusiyyətlərin tam və adekvat təmsil etməlidir. Seçmənin reprezentativliyini yalnız məlumatları obyektiv seçməklə təmin etmək olar. Seçmə məcmu kütləvi ehtimallı proseslər prinsipi üzrə formalaşdırılır. Seçmə məcmunun nisbətən eynikeyfiyyətliyini təmin etmək yaxud onu eynikeyfiyyətli vahidlər qrupuna ayırmaq zəruridir. Seçmə məcmunu formalaşdırarkən seçmə vahidlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməlidir. Yaxşı olardı ki, seçmə vahidlərinin həcmi təxminən eyni olsun. Seçmənin üç üsulu mümkündür. Təsadüfi seçmə, müəyyən sxesm üzrə vahidlərin seçilməsi, birinci və ikinci üsuldan birgə. 37 Əgər seçmə əvvəlcədən tiplərə ayrılmış (topa-topa yaxud stratlar şəklində) ümumi məcmudan qəbul edilmiş sxemə müvafiq olaraq aparılarsa buna tipik (təbəqəli yaxud stratifikasiyalı) seçmə deyilir. Sosial-iqtisadi obyektlərin mürəkkəb struktura malik olması seçmənin çox mərhələləi və fazalı üsullarından da istifadə edilməsini zəruri edir. Seçmənin istənilən növündə vahidlərin seçilməsi qeyd edilən üç üsulla həyata keçirilir. Təsadüfi seçmə ilə vahidləri seçərkən ilk növbədə rəqəmli kod (nömrə yaxud işarə) verilən məcmu vahidlərinin siyahısı təşkil edilir. Daha sonra püşk atma həyata keçirilir. Püşkatma ilə seçmə bəzi səbəblərdən xətalı ola bilər. Ona görə də obyektivlik baxımından ən etibarlısı təsadüfi ədədlər cədvəli üzrə seçmədir. Bu cür cədvəl elektron siqnallar yolu ilə seçilən və təsadüfi qaydada növbələşən rəqəmlər seriyasından ibarətdir. Seçmə müşahidəsinin bütün xətaları seçmənin xətasına (təsadüfi), seçmənin sxemindən kənarlaşmanın səbəb olduğu xəta (qeyri-təsadüfi) və müşahidənin xətasına (təsadüfi və qeyri-təsadüfi) ayrılır. Seçmənin xətası seçmənin xətasının yol verilən həcmini ötərsə onda yüksək dəqiqlik şübhə doğurur. Seçmənin xətası təsadüfi olmayan xətaya gətirib çıxarır. Əgər obyektiv seçmə «əlverişli» seçmə ilə əvəzlənərsə onda o hal baş verə bilər. Bununla yanaşı hər hansı bir səbəbdən (seçilən ev təsərrüfatı qapını açmadısa, onu qonşusu ilə əvəz etməsi, yaxud onun imtina etməsi səbəbindən əvəz etməyə qaçılması və s.) seçməyə düşən vahidlərin digər ilə əvəz olunması da seçmənin xətasının təsadüfi olmamasına gətirib çıxara bilər. Təsadüfi olmayan xətalar məlumatların toplanması metodları ilə bağlı da yarana bilər. Məsələn, suallar soruşulan üçün olduqca qeyri-adi və verilən sualın forması əlverişsiz ola bilər, həmçinin sorğunun vaxtı münasib olmaya bilər və s. Təsadüfi xəta ehtimallı qanunla dəyişəndir. Təsadüfi xəta seçməyə aiddir. Seçmənin xətası, yaxud reprezentativ xəta seçmə üzrə əldə edilən göstəricilərlə ümumi məcmunun parametirləri arasındakı fərqdir. Seçmənin orta xətası |