Mülki müdafiə anlayışı, yaranma tarixi, rolu və vəzifələri

Fəsil-III. Mühafizə üsulları. 
 
§ 14. Xilasetmə tədbirləri və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılması
Xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin mahiyyəti 
Mülki müdafiənin ən mürəkkəb və məsul vəzifələrindən biri – dinc və müharibə 
dövrlərindəki fövqəladə halların nəticələri aradan qaldırılarkən xilasetmə tədbirlərinin 
təşkili və yerinə yetirilməsidir. Bu işlər düşmən basqını nəticəsində yaranan 
zədələnmə (zəhərlənmə) ocaqlarında, eləcə də təbii fəlakət və güclü qəza 
rayonlarında insanları xilas etmək, onlara yardım göstərmək və qəzaları 
məhdudlaşdırmaq məqsədilə görülür. 
Xilasetmə işlərinə aiddir: 
– fəlakət yerlərində və oraya gedən yollarda vəziyyəti öyrənmək üçün kəşfiyyatın 
aparılması; 
– fəlakət yerlərində işə başlamaq mümkün olsun deyə yanğınların söndürülməsi 
(məhdudlaşdırılması); 
– zədələnmiş, yanan, qaz və tüstü bürümüş binalardan və uçqunlar altından 
insanların tapılıb çıxarılması; 
– üstü çökmüş və uçqun qalaqları altında qalmış mühafizə qurğularından 
insanların xilas edilməsi; 
– süzücü-ventilyasiya sistemi zədələnmiş sığınacaqlara hava verilməsi; 
– zədəlilərə ilk tibbi yardım göstərilməsi və onların müalicə müəssisələrinə 
köçürülməsi; 
– insanların zəhərlənmiş sahələrdən çıxarılması, lazımi hallarda sanitariya 
təmizliyindən keçirilməsi, həmçinin avadanlığın, ərazinin, ərzaq və suyun 
zərərsizləşdirilməsi. 
Digər təxirəsalınmaz işlərə xilasetmə işlərini sürətlə və təhlükəsiz yerinə 
yetirmək məqsədilə görülən tədbirlər aiddir: 
– uçqunlarda və zədələnmə baş vermiş sahələrdə maşın yolu və keçidlərin 
düzəldilməsi;
– qaz, elektrik və texnoloji şəbəkələrdə, həmçinin su-kanalizasiya xətlərində 
qəzaların məhdudlaşdırılması;
– xilasetmə işlərinin aparılmasına mane olan və ya təhlükə törədən qurğu və 
konstruksiyaların bərkidilməsi, yaxud dağıdılması;
– zədələnmiş rabitə, elektrik, su xətlərinin müvəqqəti bərpa edilməsi. 
Bütün bu işlər eyni zamanda yerinə yetirilir. Hər bir konkret halda görüləcək 
xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin həcmi və növü bu dağıntı (zədələnmə) 
ocağını törədən fəlakətin xarakterindən asılıdır. Nüvə zədələnməsi ocağında və 
zəlzələ rayonlarında daha çətin və ağır işləri icra etmək lazım gələ bilər. Bu işlərin 
ehtimal olunan həcmini müəyyənləşdirmək üçün zərbə dalğasının önündəki izafi 
təzyiqin kəmiyyətinə görə nüvə zədələnməsi ocağını, yəni izafi təzyiq 10 kPa-dan 

---

artıq olan sahələri şərti olaraq dörd zonaya ayırırlar. Bunlar: tam, güclü, orta və zəif 
dağıntı zonalarıdır. 
Zəlzələ nəticəsində yaranan dağıntı ocaqlarını da oradakı bina və qurğuların 
zədələnməsinin xarakterinə görə, nüvə zədələnməsi ocağı ilə müqayisə etmək 
mümkündür. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, bu zaman əsas meyar olaraq zərbə 
dalğasının yaratdığı izafi təzyiq deyil, zəlzələnin balla maksimal fəallığı götürülür. 
Məlum olduğu kimi, 4 ballıq zəlzələnin gücü trotil ekvivalenti 5 ton olan nüvə döyüş 
sursatının; 5 ballıq zəlzələninki – 200 ton; 5,5 bal – 1000 ton; 8,5 ballı zəlzələninki 
isə trotil ekvivalenti təxminən 32 milyon ton olan nüvə sursatının gücünə bərabərdir. 
9 baldan güclü zəlzələ, eləcə də 1 kq/ sm
2
-dən artıq izafi təzyiqə malik zərbə dalğası 
isə tam və güclü dağıntılar zonası yaradır. 
Zəlzələnin dağıdıcı təsirini təhlil edərkən aydın olur ki, onun məhvedici nəticələri 
nüvə partlayışının zərbə dalğasında olduğu kimidir. Lakin onların arasında fərqlər də 
vardır. Zəlzələ zamanı işıq şüalanması, nüfuzedici radiasiya, ərazinin radioaktiv 
çirklənməsi və elektromaqnit impulsu mövcud olmur; uçulan binaların qırıntılarını və 
daş-kəsəyi uzaqlara aparan qüvvə meydana çıxmır, bunun sayəsində binalardan bir 
qədər uzaqda olan insanlar zədələnmələrə məruz qalmırlar. Zəlzələ yerində dağılan 
tikililər kənara atılmadan aşağı çöküb qalaqlanır, yəni yerli uçqunlar yaradır, nəticədə 
onların sahəsi nüvə zədələnmə ocağındakına nisbətən az olur. Bu zaman küçələr 
uçqun qalaqları ilə tutulmur, orada nəqliyyat vasitələri və xilasetmə işlərinə cəlb 
edilən digər texnika hərəkət edə bilir. 
Bütün bu oxşarlıq və fərqlər zədələnmə ocaqlarında aparılan xilasetmə və digər 
təxirəsalınmaz işlərin nəinki növlərini, həcmini və ardıcıllığını, eləcə də onların 
təşkili və icrası qaydalarını da müəyyən edir.