Nizomiy nomidagi

6-Jadval
O’ta yuklama berilgan holatini kuchaytiruvchi va chaqiruvchi sabablar 
Mashg’ulot 
metodikasidagi 
xatolar 
Sog’lom turmush 
tarzini buzulishi 
Atrof muhitni 
ko’ngilsiz ta’siri 
Salomatlikni 
buzilishi 
Organizmni o’z 
vaqtida adaptatsiya 
qilishga xalaqit 
beruvchi, juda tez 
ravishda 
yuklamani 
ko’tarish 
Dam olishni 
yetishmasligi. 
Kunlik rejimni 
tartibsizligidan. 
Alkogol, chekishni 
ko’p iste’mol 
qilishi. 
Oilaviy burchi 
bilan ko’p 
mashg’ul bo’lishi. 
Oilaviy 
munosabatni 
qiyinlashishi,achc
hiqlanishi,mutaxa
ssisligidan 
qoniqmaslik. 
Haroratni 
ko’tarilishi bilan 
shamollash. 
Oshqozon va 
ichaklarni 
kasallanishi 
Majburiy dam 
olishdan 
(jarohat,kasallik), 
keyingi katta 
yuklama. 
Kofeni me’yoridan 
ko’proq iste’mol 
qilish, yashash 
joyini (shovqin, 
yetarli 
yoritilmasligi va 
boshqalar) 
Rahbar va o’z 
hamkasblari bilan 
aytishib qolish, 
bir-birini 
tushunmaslik. 
Doimiy ravishda 
tishi, tomog’i, 
lablarini doimiy 
ravishda yirinlashi. 
Submaksimal va 
maksimal shiddatli 
me’yordan oshiq 
katta og’irlik olish. 
O’qish va ishdagi 
yuklanish. 
Kollejda, OUYU 
yomon baho 
olish. 
Angina, skorlatina, 
sariq va b.q. 
infektsion 
kasalliklarni 
qoldig’i bilan. 
Chidamlilikni 
rivojlantirishda 
me’yoridan ortiq 
yuqori shiddatli 
yuklamalar. 
Mashqlar o’rtasida 
dam olish intervali 
qisqaligi. Jismoniy 
tarbiya vositalari. 
Bo’sh vaqtni 
yo’qligi yoki 
kerakli o’yin 
vaqtini 
to’ldiraolmaslik 
(razryadkani 
yo’qligi). 
Vitaminlarni 
yetishmasligi, 
ovqatlanish 
rejimini 
buzilganligi. 
Yaqin atrof (oila, 
rahbarlar) teskari 
munosabati, 
jismoniy tarbiya 
va sportni 
sevmaslik. Obi-
havoni qulay 
emasligi. 
I.G.Azimovning fikricha, organizmning o’sishi va rivojlanishiga tashqi muhit 
omillari ta’sir qiladi. 

---

23 
Jismoniy ish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish organizmning 
o’sishini va mushaklar hajmi ortishini tezlashtiradi. 
D.D.Sharipovaning fikricha, o’quvchilar sog’ligi haqida g’amxo’rlik qilish 
sanitariya va gigiena rejimi tashkil qilish orqali amalga oshiriladi. Kundalik ishda 
kollej jamoasi o’quv-tarbiya jamoasi o’quv-tarbiya jarayoniga ijobiy ta’sir etadi
14
. 
Kollej jismoniy tarbiya jarayonida kuchning namoyon bo’lishi bilan bog’liq 
bo’lgan ko’p mashqlardan foydalaniladi. Shuning uchun uni to’g’ri me’yorlash 
kerak bo’ladi. Kam yuklama belgilangan natijani bermaydi, haddan ziyod yuklama 
esa sog’liqni yomonlashtiradi
15
. 
B.M.Shiyan va B.A.Ashmarin ma’lumotlariga ko’ra jismoniy tarbiya darslari 
uchun o’quvchilar faoliyatining qat’iy chegaralanishi va yuklama me’yorlanishi 
xarakterlidir. 
7-Jadval
Har xil kattalikdagi yuklamalar bilan shug’ullangandan keyingi charchashni 
ko’rinishlari 
(umumlashtirilgan ma’lumotlar) 
Ko’rsatkichla
r 
Engil charchash 
(sezilarli 
yuklama) 
Kuchli charchash 
(katta yuklama) 
Juda kuchli 
charchash (chegara 
ortiq) 
Terini rangi 
Engil qizargan 
Kuchli qizargan 
Juda kuchli qizargan 
yoki kuchli oqargan. 
Ter ajratilishi 
Sezilarli yoki 
o’rtacha (harorat 
va namlikka 
bog’liq) 
Ter ajratilishini 
katta beldan 
yuqoriga 
Ter ajratilishi katta. 
Beldan pasti ham. 
Harakat 
uyg’unligi 
Trenirovka 
darajasiga 
yetganligi va shu 
darajaga to’g’ri 
kelishiga qarab 
Hatolar sonini 
ko’payishi, 
aniqlikni pasayishi, 
o’ziga ishonch 
yo’qotilishni 
Koordinatsiyani 
kuchli buzilishi, 
harakatni sust 
bajarish, hatolarni tez 
ko’payishi. 
14
Boyboboev B.Jismoniy tarbiya darslarida 11-14 yoshli o’g’il bolalar uchun yuklamani me’yorlash. Diss.ped.fan.n. T. 1999. 
152b., Bondarevskiy E.Ya. Pedagogicheskie osnovo’ kontrolya za fizicheskoy podgotovlennostyu uchaheysya molodeji. 
Avtoref.dis.d.p.n. M,, 1983. 45 s., Bondarevskiy E.Ya., Xankeldev Sh.X. Fizicheskaya podgotovlennost uchaheysya molodeji. T. 
Meditsina. 1986.208 s., Vaynbaum S.Ya. Jismoniy tarbiya gigienasi. T., O’qituvchi. 1988. 216 b. Matveev L.P. Printsipo’, 
reglamentiruyuhie deyatelnost po fizicheskomu vospitaniyu. M., 1989. 36 s. 
Matveev L.P. Teoriya i metodika fizicheskoy kulturo’. M. Fizkultura i sport. 1991. 95-96 s.
15
Baranov S.P. Suhnost protsessa obucheniya. M.6 Prosvehenie. 1981. 142 s., Bernshteyn N.A. O lovkosti i ee razvitii. M.: FiS. 
1991. 228 s.

---

24 
ishonchli ravishda 
bajarish. 
boshlanishi 
Diqqatni bir 
joyga to’plash. 
Mashqlarni 
bajarish paytida 
diqqatni 
mustahkamligi, 
faollashishni 
yo’qligi, 
o’zgaruvchi 
ko’rsatkichlarni 
me’yorida 
bajarishi. 
Diqqatni 
yomonlashishi, 
axborotni qabul 
qilishni susayishi, 
mashqlarni 
tabaqalashtirishda 
sust qobiliyatliligi. 
Diqqatni ahamiyatli 
ravishda pasayishi, 
asablashishni 
kattaligi, reaktsiyani 
kuchli 
sekinlashganligi 
O’zini sezishi 
(umumiy) 
Norozilikni 
yo’qligi, hamma 
mashg’ulot 
vazifalari 
bajariladi. 
Mushaklarda 
kuchsizlik, nafas 
olishni 
qiyinlashishi, 
kuchsizlikni oshib 
borishi, ish 
qobiliyatini aniq 
pasayishini 
ko’rinishi. 
Mushak va 
suyaklarda 
qo’rg’oshindek 
og’irlik, bosh 
aylanishi, suvsizlik 
yoki qayd qilish, 
ko’krakda noxush 
og’riqni paydo 
bo’lishi. 
Mashg’ulotlarg
a tayyorligi 
Mashg’ulotga 
qatnashish va 
davom ettirishga 
mustahkam hoxish 
borligi 
Faolligini pastligi, 
mashqlar orasidagi 
interval dam olish 
oraligini 
ko’paytirishga 
bo’lgan hoxishi 
mashg’ulot 
o’tkazishni davom 
ettirishga 
tayyorligi. 
Mashg’ulotni 
to’xtatib to’liq dam 
olishni hoxlaydi. 
«Taslim bo’lish» 
tendentsiyasiga 
hoxishi bo’ladi. 
Kayfiyat 
Ko’tarilgan, 
xursand, qiziqadi. 
Ozroq kayfiyati 
tushgan bo’lsada, 
xushfe’l, 
mashg’ulot 
natijalari 
kutilganga yaqin. 
Kelgusi 
mashg’ulotga 
quvonib keladi. 
Kayfiyati yo’q, 
fikrlar to’g’riligiga 
ishonmaslik, 
mashg’ulotni tashlab 
ketishga sabab izlash. 

---

25 
Yuklama me’yorlash – hajm va shiddatni o’zgartirish, uning ma’lum 
me’yoridir
16
. Yuklama me’yori – bu ma’lum bir o’lchamlarning hajm va tezligidir. 
Me’yor normasi ma’lum bir zaruriy vazifani hal qilish uchun aniq o’lchamdir, 
boshqacha qilib aytganda yuklama normasi jismoniy tarbiya sog’liqni 
mustahkamlash, harakat faolligi, jismoniy tayyorlikning mezoni darajasini ushlab 
turish demakdir
17
. 
R.A.Shabunin ma’lumotlariga ko’ra o’quvchilarning jismoniy tizimida statik 
yuklama 10 yoshdan boshlab beriladi, 10-12 yoshda o’quvchilarda bitta statik 
mashq bajarilishining davom etishi 10-15 soniyadan oshmasligi kerak. Bunday 
mashqlarning kompleks bajarilishi 4 daqiqagacha davom etadi. Mashqlar oraligida 
sust dam olish ikki barobar ko’p
18
(20-40 soniya). 
Statik mashqlarning xususiyatlari ularning qisqa vaqt ichida bajarilishidadir, 2 
kg yukni ushlab turishning maksimal vaqti 3-10 daqiqa turnikda, brussiya va 
halqada mashqlar bajarish 17 soniyadan 60 soniyagacha bo’lishi mumkin. Maxsus 
kuzatishlarga qaraganda, yuk ko’payishi bilan statik kuchlanishning davom etishi 
qisqaradi, yukni ozayishi bilan esa kuchlanishning davom etish vaqti cho’ziladi
19
. 
Chet el va mamlakatimiz olimlari tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarning 
tahlili shuni ko’rsatadiki, jismoniy yuklamani me’yorlashda pedagogik va 
fiziologik tomonlar o’rtasida o’zaro bog’liklik mavjuddir. 
Jismoniy yuklama berish natijasida organizmda kechadigan o’zgarishlar 
barcha fiziologik tizimlarga ta’sir ko’rsatadi. Kollej yoshidagi bolalarning 
morfologik va funktsional tiklanish dinamikasi murakkab va ko’p qirralidir. Bir 
guruh tadqiqotchilarning fikricha, xalq sog’ligi ilmiy asoslangan jismoniy tarbiya 
tizimi bazasida bo’lib, aholining hamma qatlamlarini o’z ichiga oladi. Ilk 
16
Matveev L.P. Printsipo’, reglamentiruyuhie deyatelnost po fizicheskomu vospitaniyu. M., 1989. 36 s., Sodiqov A. T. 1-4 sinf 
o’quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida mashqlar nagruzkasini me’yorlash. Ped.fan.nom.diss. T., 1997. 130 b., 
17
Bondarevskiy E.Ya., Xankeldev Sh.X. Fizicheskaya podgotovlennost uchaheysya molodeji. T. Meditsina. 1986.208 s., 
18
Shabulin R.A. Prisposobitelno’e vozmojnosti serdechno-sosudistoy i do’xatelnoy sistemo’ organizma detey srednego 
shkolnogo vozrasta k mo’shechnoy deyatelnosti. V kn.: Mediko-biologicheskie problemo’ fizicheskogo vospitaniya uchaheysya 
molodeji. Chelyabinsk. 1981. S.105-118.
19
Bondarevskiy E.Ya. Pedagogicheskie osnovo’ kontrolya za fizicheskoy podgotovlennostyu uchaheysya molodeji. 
Avtoref.dis.d.p.n. M,, 1983. 45 s.

---

26 
bolalikdan 
boshlab 
jismoniy 
rivojlanishda 
va 
ish 
qobiliyatlarining 
takomillashishida pedagogik nazoratni talab qiladi
20
. 
Bir qator tadqiqiotchilarning ilmiy ishlarida jismoniy tarbiya vositalarini 
tanlashda shug’ullanuvchilarning yoshi, jinsi va tayyorgarligini hisobga olib 
zarurligi ta’kidlangan
21
. 
Jismoniy yuklamalarni chegaralash va ilmiy asoslashda tekshiriluvchining 
funktsional imkoniyatlarini hisobga olgan holda quyidagi uch holat bo’yicha 
yondoshiladi: 
1. Alohida fiziologik ko’rsatkichlar YUQTU kislorod talabi, o’pka 
ventilyatsiyasi bilan jismoniy yuklamani me’yorlash. 
2. Harakatning maksimal tezligiga bog’li- holda jismoniy yuklama shiddatini 
me’yorlash; 
3. Organizmning maksimal energiya imkoniyatlaridan kelib chiqib, yuklama 
shiddatini baholash. 
Mushak ishlarining jadalligi energiya sarfiga bog’liq holda amaliy ahamiyatga 
ega. 
Dil tomonidan taklif qilingan turkumlarda ishning og’irligi, kkalda namoyon 
bo’ladigan energiya sarfi asosiy almashinuv darajasidan yuqori bo’ladi. 
Engil ishlarda energiya sarfi tinch holatga nisbatan almashinuv darajasidan 3 
barobar ko’p, og’ir ishlarda energiya sarfi asosiy almashinuv darajasidan 5-6 
barobar oshadi. 
Almashinuv jarayonlarining jadalligiga bog’liq holda T.Sexman ishning 
og’irligiga qarab 10 toifaga bo’ladi, har bir toifada energiya sarfi 300 kkal ni 
tashkil etadi (8 soatlik ish kuniga hisoblaganda). 
Ishlar og’irligini aniqlashda har bir shaxsning funktsional imkoniyatidan kelib 
chiqib insonlar jismoniy ish qobiliyati o’rtasida farq borligini hisobga olish lozim. 
20
Ashmarin V.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issledovaniy v fizicheskom vospitanii. M.: FiS. 1978. 224 s., Gujalovskiy 
A.A. Etajnost razvitiya fizicheskix dvigatelno’x kachestv i problema sistematizatsii fizicheskoy podgotovkiy detey shkolnogo 
vozrasta. Avtoref.diss..d.p.n. M., 1979. 26 s., Meykson G.B., Lyubomirskiy L.E. Metodika fizicheskogo vospitaniya shkolnikov. 
M., Prosvehenie. 1989. 180 s. 
21
Kerimov F.A. Sport fani: Muammolar va istiqbollar. Pedagogik ta’lim. (Ilmiy nazariy va metodik jurnal). №5. Toshkent. 2003. 
3-6 b., Salomov R.S. Sport mashqlarida qo’llaniladigan usullar. T., O’zavtotranstexnika. 1991. 31 b., Seytxalilov E.A. 
Pedagogicheskie osnovo’ ozdorovitelnoy napravlennosti uchebno-vospitatelnogo protsessa v obsheobrazovatelno’x shkolax 
Uzbekistana. Avtoref.dis.d.p.n. T., 2000. 31 s.

---

27 
Shu nuqtai nazardan tekshiriluvchining maksimum aerob imkoniyatlaridan kelib 
chiqib yuklama hajmi aniqlanadi. Maksimum aerob imkoniyatdan ko’pi maksimal 
kislorod iste’molini namoyon qiladi max. (aerob quvvat)
22
.
Soula
23
bajarilgan ishlarning og’irligi bo’yicha 5 darajada tabaqalashtiradi: 
1. O’ta og’ir ishlarda kislorodga bo’lgan talab organizmning aerob quvvatidan 
yuqori bo’lib, energiyaga aylanish anaerob sharoitda sodir bo’ladi. Maksimal 
davom etishi bir necha soniya. 
2. Ish individum aerob quvvatining 75-100% darajasida maksimal deb 
belgilanadi. Ishning to’xtovsiz davom etishi 30 daqiqadan 3 soat gacha. 
3. Submaksimal ish individum aerob quvvatining 50%, 70% ga mos keladi. 
4. Jadal ishlarda aerob quvvatdan 20-50% foydalaniladi, bunga turli xildagi 
jismoniy mehnat kiradi. 
5. Yengil ishlarda energiya sarfi mak. 25% dan oshmaydi.