Nizomiy nomidagi

 
2. Jismoniy yuklamaning o’quvchilar tayanch apparatiga ta’siri 
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish jarayonida skeletning shakllanishiga 
alohida e’tibor berish zarur. Balandlikdan to’satdan sakrab tushish chap va o’ng 
oyoq bir xil bo’lmagan yuklamalarni bajarish tos suyaklarning jarohatlanishiga va 
ularning noto’g’ri o’sishiga olib keladi, hali suyaklarning o’sishi yakunlanmay 
turib, pastki suyaklar haddan tashqari ko’p yuklama olishi yassi oyoqlikka sabab 
bo’ladi
24
. 
P.F.Lesgaft
25
fikricha, suyak tizimidagi muhim o’zgarishlar bolalarning hayot 
sharoiti bilan bog’liq, jismoniy yuklamaning ko’p takrorlanishida suyaklar o’sish 
sur’atining o’zgarishi, ularning tuzilishida namoyon bo’ladi. 
To’g’ri me’yorlangan jismoniy yuklama oyoq kaftlarining shakllanishida aks 
etadi. Oyoq kaftlarining moslashishi bo’yicha 17 yoshli og’ir atletikachilar 
22
Boyboboev B.Jismoniy tarbiya darslarida 11-14 yoshli o’g’il bolalar uchun yuklamani me’yorlash. Diss.ped.fan.n. T. 1999. 
152b., Bondarevskiy E.Ya. Pedagogicheskie osnovo’ kontrolya za fizicheskoy podgotovlennostyu uchaheysya molodeji. 
Avtoref.dis.d.p.n. M,, 1983. 45 s., Bernshteyn N.A. O lovkosti i ee razvitii. M.: FiS. 1991. 228 s., Xankeldiev Sh.X. Fizicheskaya 
podgotovlennost uchaheysya molodeji. T., Meditsina. 1996. 205 s. 
23
Bondarevskiy E.Ya. Pedagogicheskie osnovo’ kontrolya za fizicheskoy podgotovlennostyu uchaheysya molodeji. 
Avtoref.dis.d.p.n. M,, 1983. 45 s. 
24
Lesgaft P.Ya. Rukovodstvo po fizicheskomu obrazovaniyu detey shkolnogo vozrasta. Ch.2. M., 1952.
25
Suxarev A.G. Zdorove i fizicheskoe vospitanie detey i podrostkov. M., Meditsina. 1991. 270 s.

---

28 
guruhida o’tkazilgan keng miqyosdagi trenirovka mashg’uloti kuzatilganda, 
yutuqlar ortidan quvish yuklamaning noto’g’ri me’yorlanishi keng hajmdagi 
trenirovka qilish natijasida oyoq kaftining vaqtinchalik kengayishi aniqlangan. 
Bir guruh tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, jismoniy mashqlarning 
tayanch harakat apparatiga ta’siri yuklamaning kenglik (hajmi, shiddati) xarakteri 
(statik va dinamik kuch, tezkorlik va boshqalar) bilan aniqlanadi. 
O’quvchilar skeletining rivojlanishi mushaklarni paylari, suyaklari, bo’g’im 
apparatlarining shakllanishi bilan bog’liq. 
Mushak vaznining oshishi bilan ularning fizik, ximik tarkibi funktsional 
xususiyatlari takomillashadi, inervatsion aloqalar yaxshilanadi. Kollej yoshidagi 
o’quvchilar mushak tizimining to’liq shakllanishida tananing o’ng va chap 
tomonlarining simmetrik rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Odam harakat 
tizimining alohida elementlari tuzilishining rivojlanishi tabiiy tezlashish davrlariga 
mos kelsa, pedagogik ta’sir samaradorligi oshadi. Bolalar sog’ligiga zarar 
yetkazmasdan organizm funktsiyalari takomillashtirilsa, yetarli darajada zahira 
imkoniyatlari yetiladi. Bu ta’sirlar optimal bo’lib, ortiqcha yuklama qabul 
qilinmasligi kerak. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish kishilarda 
rivojlanishni yaxshilaydi. Ularning qomati takomillashadi, tana uzunligi, vazni, 
mushak kuchi, o’pkaning tiriklik sig’imi, ko’krak qafasi ekskursiyasi yuqori 
ko’rsatkichlarga ega bo’ladi. 
A.G.Suxarov bolalar va o’smirlar organizmining o’sish va rivojlanish 
qonuniyatlarini hisobga olish o’quv trenirovka jarayonlarini, jismoniy tarbiya va 
sport mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilish zaruriy ekanligini ta’kidlaydi. Ularning 
bo’yiga o’sishi haqidagi izlanishlar V.Bunak (1940), G.P.Salnikova (1960) 
tomonidan va keyinchalik ko’pchilik olimlar ham tadqiqot ishlari olib borganlar. 
Jismoniy tarbiya nazariyasi amaliyotida jismoniy ish qobiliyati yuqori va bo’y 
o’sishi notekis bo’lganlarga alohida qiziqish bilan qaraldi. 
Jismoniy mashqlarni bajarishda ko’proq skelet mushaklari yurakning 
baquvvatligidan 
dalolat 
beradi, 
mashqlar 
faqat 
organizmning 
ishlash 
imkoniyatlarini oshirib qolmasdan kishi umrini ham uzaytiradi. Shu qatorda 

---

29 
biologik yosh muhim bo’lib, bolalarning pasport yoshi biologik rivojlanish 
darajasiga to’g’ri kelmasligi mumkin. Shuning uchun jismoniy tarbiya jarayonini 
oqilona tashkil qilishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olmay 
yuklamani tartibga solish mumkin emas. O’quvchilar motorikasining individual 
xususiyatlari bir xil yoshda keng miqyosda o’zgaradi. Jismoniy tarbiya har bir 
kishining funktsional imkoniyatlariga asoslanishi kerak. O’quvchilarda hali 
o’rganilmagan mashqlar haqida ko’nikma va malakalar hosil qilish hamda uni 
o’zgartirish uchun organizmning funktsional holatini hisobga olish zarur. 
N.A.Arshavskiy va boshqa olimlarning fikricha jismoniy tarbiya mashqlari 
bilan qanday shug’ullanishi mushaklar uchun qanaqa optimal yuklamani tanlash 
uning qay darajada yurak va nafas organlari tizimining rivojlanishiga yordam 
berishi, har bir yosh organizmning bir biridan farq qilishini bilish juda muhimdir. 
Jismoniy tarbiya mashg’uloti o’tkazish sharoiti va uni tashkil qilish 
xususiyatlari organizmning o’sishi hamda rivojlanishiga ta’sir etadi. Hayotdagi 
oqilona gigienik rejim, to’g’ri tashkil qilingan jismoniy mashqlar rivojlanishiga 
ko’maklashadi. Noto’g’ri va chegaralangan sharoitdagi bola rivojlanishidan ortda 
qoladi hamda jismoniy zaif shakllanadi. Tana tuzilishi nisbatan uzun, oyoqlari 
kalta, sust rivojlanadi. Odam tanasining to’liq garmonik rivojlanishi uchun 
hayotning birinchi kunidan yetuklik davrigacha kerakli harakat faoliyati zarurdir.