Nizomiy nomidagi
Jismoniy mashqlar yuklamasining o’quvchilar yurak-qon tomir
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Jismoniy mashqlar yuklamasining o’quvchilar yurak-qon tomir
tizimi va nafas olish tizimiga ta’siri Jismoniy mashqlar yuklamasining kattaligini tibbiy-pedagogik nazorat qilish YUQTU da muhim ahamiyatga ega. Bu ko’rsatkichni bilish o’quv mashg’ulotlari jarayonini tuzishda, o’quvchilarga yuklamalarni me’yorlashda differentsial yondoshish katta ahamiyatga ega. Yuklama hajmi va kengligini aniqlashda mashg’ulotlar jarayonida YUQTU ning egri chizig’i qabul qilingan va shunga asoslanib ularni ilmiy ishlanishni taqozo etadi. 30 Shunday qilib, adabiyotlar tahlilining ko’rsatishicha, kollej o’quvchilarining o’sishi va rivojlanishida optimal jismoniy yuklama muntazam tashkil qilinganda qon aylanish tizimi, qonning daqiqalik hajmi (KDX) qonning tashib berish hajmi (KTBX) arterial bosimga va YUQTU ga ijobiy ta’sir etadi. Yuklama YUQTU va kislorod talabi o’rtasida korrelyatsion aloqa aniqlangan ba’zi bir yuklamada YUQTU va KDX orasida mustahkam aloqadorlik topilgan, turli tipdagi ishlarda YUQTU va yuklama kengligida bog’liqlik aniqlangan. Barcha sanab o’tilgan ma’lumotlar tajriba qilinayotgan jismoniy yuklamaning ta’sir darajasini baholashda mezon sifatida YUQTU dan foydalanish va ish qobiliyatini aniqlash uslubini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kollej yoshidagi bolalar mushak yuklamasida maksimal bosimning oshishi, minimal bosimning pasayishi va qon puls bosimining ortishi kuzatilgan. O’smirlarda va yoshlarda bosim kam o’zgaradi. Kollej yoshidagi bolalar orasida jismoniy mashqlar yuklamasini nafas olish tizimiga ta’sirini bilish yuzasidan L.I.Abrosimova, A.A.Guminskiy, R.A.Shabuninlar tomonidan bir qator ishlar bajarilgan. Ularning fikricha bolalar organizmining yurak-qon tomir va nafas organlari tizimining bitta ma’lum me’yorlangan yuklamaga bo’lgan reaktsiyasi bosh namuna bo’lib hisoblanadi. O’smirlar yoshida jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish tez va katta sur’atda morfologik hamda funktsional o’zgarishlarga ta’sir etadi. Yetuklik yoshdan farqi shundaki, uning funktsiyasida tejamkorlik ma’lum darajada namoyon bo’ladi. Bu tinch holatda kislorod talabining pasayishi va ish rejimida to’qimalarga kislorodning yetib kelishi bilan namoyon bo’ladi. Sport bilan muntazam shug’ullanish o’pkaning maksimal ventilyatsiyasining (UMV) o’sishiga yordam beradi. Sportchilarda UMV yuqori. UMV tana og’irligining 1 kg. Ga 10-11 yoshda daqiqada 1,94 l gacha kamayadi. O’smirlik va yigitlik davrida uning hajmi o’zgarmaydi. 1 kg og’irlikka 1,8 l teng keladi. O’pkaning tiriklik sig’imi va vazn nisbati tsiklik sport turlari bilan shug’ullanuvchi o’smir va yigitlarda yuqori bo’ladi. 31 Gazlar almashinuvining asosiy ko’rsatkichlaridan bir kislorodni maksimal iste’molidir (KMI). Sport bilan shug’ullangan 10-12 yoshli bolalarda KMI yuqori, bunday farq yanada yoshroq bolalarda past. Normal rivojlanish sharoitida KMI qizlarda 4 yoshli, o’g’il bolalarda 16 yoshda barqarorlashadi, o’smirlar muntazam shug’ullansa, KMI rivojlanishi davom etaveradi. Bolalarda hech qachon katta hajmdagi kislorod qarzi sodir bo’lmaydi, bunday holat kattalarda yuqori mushak ishida aniqlangan. 7 yoshdan 11 yoshgacha va 4 yoshdan 17 yoshgacha bo’lgan davrlarda KMIning o’sishi aniqlangan, 11 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan davrda bu ko’rsatkich nisbatan barqarorlanishi bilan xarakterlanadi. KMI ning yosh xususiyatiga nisbatan o’sish xarakteri turli mualliflarning fikricha o’smirlarda nisbiy KMI kengligi katta yoshdagi shug’ullanmagan kishilardan ortda qolmaydi. Organizmning aerob imkoniyatini to’liq ochish KMI sharoitida amalga oshiriladi. Uning kattaligi individual rivojlanish jarayonida ko’payadi, 10 yoshdan 20 yoshgacha bo’lgan davrlarda bu ko’rsatkich 1,8 l dan 5 l daqiqagacha oshadi, 10-16 yoshdagi sport bilan shug’ullanmaydiganlarda KMI ning mutloq kattaligi 1- 3 l daqiqa atrofida tebranib turadi. Bu yoshdagi davrda KMI ning nisbatan hajmi (tananing 1 kg og’irligiga) 33,3-53,1 l daqiqa kg. ga to’g’ri keladi. Katta yoshdagilar ish bajarganda anaerobli glikoliz faol kirishib, yurak urishining daqiqada 180 martadan oshishiga ta’sir etadi, ish bajarish shiddati glikolitik energiya ta’minotiga kirishganda anaerob almashinuv yetishmovchiligi belgilanadi. Sport bilan shug’ullanmagan kishilarda maksimal kislorod talabidan 50% yuklamada AAE (aerob almashinuv yetishmovchiligi) yuzaga keladi. 14-16 yoshdagi o’g’il bolalarda 50-100% li yuklama bajarilganda yurak va nafas tsikllarida kislorod ishlab chiqarish ancha oshadi, bu ishlayotgan mushaklarga kislorodning yaxshi yetib borishini ko’rsatadi. Shunday qilib, 14-16 yoshli o’g’il bolalarda ish qobiliyatining oshishi bilan yuklama paytida nafas va yurak tsiklida kislorodni ishlab chiqarish ko’payadi. Ular 32 11-12 yoshli o’g’il bolalarga nisbatan tashqi naas olish apparatining funktsional imkoniyatidan yaxshi foydalanadi. Anaerob sharoitda bajariladigan mashqlar (kuch, tezkor-kuch, portlovchi kuch xususiyatidagi) maksimal, maksimal atrofida yoki submaksimal anaerob quvvatdagi mashqlarga bo’linadi: maksimal anaerob quvvatidagi mashqlar KRF va ATF energiya bilan ta’minlanadi; maksimal atrofidagi anaerob quvvatdagi mashqlar fosfagen va kislorodsiz glikoliz energiya bilan ta’minlanadi; submaksimal anaerob quvvatdagi mashqlar energiya glikoliz va aerob jarayonlarda ta’minlanadi. Shunday qilib adabiy manbalar tahlili shuni ko’rsatadiki, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari jarayonida yuklama eng muhim masalalardan biri deyiladi. Lekin bugungi kungacha kelib yuklama me’yorlari bo’yicha u o’quvchilarning yoshi, jinsi, jismoniy tayyorgarligi va ish qobiliyatiga mos holda 14-16 yoshli o’smirlar uchun aniq me’yorlar ishlab chiqilmagan. Ayniqsa kollejda jismoniy tarbiya o’qituvchilari uchun jismoniy yuklamalarni me’yorlash adabiyotlarda, qo’llanma va ilmiy manbalarda juda kam yoritilgan. |