2.4 Boshqaruv standartlari: xususiyatlar, tizimni ishlab chiqish va qoʻllash
Boshqarish sohasida standartlashtirishning maqsadi belgilangan talablar,
normalar va tamoyillardan doimo foydalanish orqali muayyan darajadagi tartibga
erishish orqali boshqaruv samaradorligini oshirishdan iborat. Loyihani boshqarish
21
sohasidagi modellar va standartlar soni muntazam oʻsib bormoqda, bu ham oʻz
loyihalarini, ham boshqaruvini mintaqaviy, milliy, soha va korporativ xususiyatlarini
hisobga olish tendensiyasini aks ettiradi. Xalqaro, milliy, mintaqaviy standartlar va
individual
tashkilotlar
standartlari
(korporativ
standartlar)
mavjud.
Agar
standartlashtirishda ishtirok etish har qanday mamlakatning tegishli organlariga ochiq
boʻlsa, bu xalqaro standartlashtirishdir. Hududiy standartlashtirish faqatgina bir
geografik, siyosiy yoki iqtisodiy mintaqa davlatlarining tegishli organlari uchun ochiq
boʻlgan faoliyatdir. Milliy standartlashtirish - bu davlat, tarmoq, iqtisodiyotning
muayyan sektorida, uyushmalar, ishlab chiqarish korxonalari, korxonalar va
muassasalar darajasida turli darajalarda amalga oshirilishi mumkin boʻlgan aniq bir
davlatda standartlashtirish.
Loyihani boshqarish sohasidagi loyihalarni boshqarish standartlarini ishlab
chiqishda ishtirok etadigan eng nufuzli tashkilot xalqaro loyihalarni boshqarish
instituti - Project Management Institute (PMI) hisoblanadi. Bu nodavlat notijorat
tashkilotdir, uning maqsadi tajriba almashish, loyiha menejerlari bilim va
koʻnikmalarini almashish, sertifikatlashtirish dasturlari (CAPM, PMP, PGMP) orqali
loyihalarni boshqarish sohasida professionallikni rivojlantirishdir. 1969 yilda tashkil
etilgan PMI loyihasi menejment instituti loyihalarni boshqarish bilan shugʻullanadigan
va 170 dan ziyod mamlakatlarda vakili boʻlgan professionallarni birlashtiradi.
PMI loyihalarni boshqarishning turli sohalarida standartlarni ishlab chiqadi,
konferentsiyalar va seminarlar, ta’lim dasturlari va professional sertifikatlashni olib
boradi. PMI standarti butun dunyoda loyihalarni boshqarish amaliyotida keng
qoʻllaniladigan va keyinchalik paydo boʻlgan koʻplab boshqa standartlar uchun asos
boʻlib xizmat qiladigan PMI ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan.
Eng taniqli va keng tarqalgan standart - PMBoK («Project Management Body
of Knowledge»- "Loyiha boshqaruvi organi"). Dastlab, 1987 yilda Amerika loyiha
menejeri instituti tomonidan nashr etilgan. 2000 yilda ikkinchi, 2004 yilda uchinchi,
2008 yilda toʻrtinchi, 2012 yilda beshinchi va 2016 yilda esa ushbu standartning
oltinchi nashri chop etildi. Qoidalar va standartlar loyihalarni boshqarishning xalqaro
va disiplinlerarası xususiyatlarini ta’minlaydi. Ularning barchasi dunyo boʻylab loyiha
22
menejerlariga loyihani boshqarish uchun shunga oʻxshash falsafa va metodikani
yoʻnaltiradi va shunga mos ravishda "bir xil til" gapirishadi. Shu bilan birga PMBoK
standarti loyihani boshqarish uchun talablarni, birinchi navbatda, davlat xaridorining
manfaatlari nuqtai nazaridan aks ettirayotganini ta’kidlash joiz. Loyiha rahbarlari
xalqaro va milliy assotsiatsiyalari loyiha menejerlarini tayyorlashda va ularni
sertifikatlashda faol ishtirok etmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat standartida loyiha boshqaruvining prinsiplari
va jarayonlari boʻyicha loyiha natijalariga erishishga ta’sir koʻrsatuvchi qoʻllanmalar
keltirilgan [2]. Davlat standartining maqsadli auditoriyasi quyidagilarni oʻz ichiga
oladi:
- loyiha menejerlari va homiylarning loyiha boshqaruv tamoyillari va
amaliyotlarini tushunishlarini yaxshilash;
- loyiha menejerlari, loyiha menejmenti komandalari va loyiha guruhi a’zolari
milliy standartlar va loyihalar amaliyotini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish
uchun umumiy asoslarni ta’minlash.
Loyihaning natijasi mahsulotni, natijalarni, loyihaning foydali samarasini
anglatadi. Natijada, loyihaning turi va maqsadiga qarab: ilmiy rivojlanish, yangi
texnologik jarayon, dasturiy ta’minot, qurilish maydonchasi, amaliyot dasturlari, qayta
tuzilgan kompaniya, sertifikatlangan sifat tizimi va boshqalar boʻlishi mumkin.
Loyihaning muvaffaqiyati (natijasi) uning narxi (daromad), innovatsiya, sifat, vaqt,
ijtimoiy, ekologik va boshqa xususiyatlar boʻyicha rejalashtirilgan darajaga qanchalik
toʻgʻri kelishi bilan baholanadi.
Boshqariladigan loyiha parametrlari:
• loyiha ishlarining hajmi va turlari;
• qiymati, xarajatlar, loyiha xarajatlari;
• loyihaning vaqtini, davomiyligini va zaxiralarini, loyihaning bosqichlarini,
bosqichlarini shuningdek, ishning oʻzaro munosabatini oʻz ichiga olgan vaqt
parametrlari;
23
• loyihani amalga oshirish uchun zarur boʻlgan resurslar, shu jumladan: inson
yoki mehnat, moliya, logistika, qurilish materiallariga, mashinalarga, jihozlarga,
qismlarga va qismlarga boʻlinadi, shuningdek resurslar cheklanganligi;
• dizayn yechimlari sifati, amaliy resurslar, loyiha komponentlari.
Loyiha va uni amalga oshirish jarayoni, amalga oshirilishi - murakkab tizim,
unda loyihaning oʻzi boshqaradigan kichik tizim sifatida ishlaydi va loyihani
boshqarish - bu boshqaruvchi hisoblanadi.
-
Loyiha bir qator xususiyatlarga ega, chunki uni amalga oshirish ishlarini
metodik tarzda tashkil etishga yordam beradi:
- loyiha tashqi muhit deb ataladigan ma’lum bir muhitda paydo boʻladi, mavjud
va rivojlanadi;
- loyihaning tarkibi uning amalga oshirilishida va rivojlanishida oʻzgarishsiz
qoladi: unda yangi elementlar (ob’yektlar) paydo boʻlishi mumkin, uning ayrim
qismlari uning tarkibidan chiqarilishi mumkin;
- har qanday tizim kabi loyiha elementlarga boʻlinishi mumkin, ammo ma’lum
yoʻnalishlarga tanlangan elementlar oʻrtasida aniqlik kiritilishi va saqlanishi kerak.
"Loyiha" va "tashqi muhit"ga loyiha paydo boʻlgan va rivojlanayotgan barcha faoliyat
sohasini taqsimlash ma’lum darajada shartli hisoblanadi. Buning sabablari
quyidagilardan iborat:
1. Loyiha qat’iy barqaror emas: loyihani amalga oshirish jarayonida uning bir
qator elementlari oʻz joylarini oʻzgartirishi, loyihaga tashqi muhitdan orqaga qaytish
va qayta ishlashi mumkin.
2. Loyihaning ayrim elementlari ham uning tarkibi, ham tashqarisida
ishlatilishi mumkin. Bunga odatiy bir misol, bir vaqtning oʻzida muayyan loyihani
amalga oshirishda va boshqa muammolarni (xususan, boshqa loyihani amalga oshirish
boʻyicha) hal qilish boʻyicha ishlaydigan mutaxassislar boʻlishi mumkin.
Loyihaning asosiy ishtirokchilari orasida mijozlar, menejer va loyiha jamoasi,
investor, ishlab chiquvchi, yetkazib beruvchilar va pudratchilar kiradi (1-rasm).
Innovatsiya loyihasining asosiy ishtirokchilari loyihaning tashabbuskori yoki loyiha
gʻoyasi ishlab chiqaruvchisi boʻlishi kerak.
|