O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
Milliy va umiminsoniy qadriyatlarning oila rivojiga ta’siri
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3.Milliy va umiminsoniy qadriyatlarning oila rivojiga ta’siri
Mustaqillik urf-odat va an’analarimizning jamiyatni birlashtiruvchi imkoniyatlaridan to’liqroq foydalanish uchun yo’l ochdi. Jamiyat hayotidagi ulkan o’zgarishlar, televidiniya, radio va matbuotning mavqei kun sayin ortib borayotgani, bir qarashda urf-odat va an’analarni o’rganish masalalari zamonaviylashish jarayonlari komida qolayotgandan tuyulsa-da, ularning jamiyat hayotidagi, shaxs ma’naviyati va mafkurasining shakllanishidagi ahamiyati kamayayotgani yo’q. Albatta, urf-odat va an’analar hamda ma’rosimlar o’z vazifasini to’g’ri o’tashi uchun ular bevosita xalq tomonidan to’la e’tirof etilishi, kundalik turmush tarzining ajralmas qismiga aylangan bo’lishi kerak. Shu sababli har bir jamiyat urf-odatlarning xalq orasiga yaxshi singib ketishidan manfaatdordir. An’ana va urf-odatlar tarixiy mazmunga ega, ya’ni moddiy turmush sharoiti ta’sirida yuzaga keladi, vaqt o’tgan sari ular barqarorlasha borib, ajdodlardan avlodlarga me’ros bo’lib qoladi. Buning uchun ular insoniyat hayotida qadriyatga aylanishi kerak. Zero, urf-odat, an’analar va marosimlar inson uchun qadriyatga aylanganda, uning hayotini boyitadi. Shu bois har qanday jamiyat, har qanday ijtimoiy tuzum ularga ehtiyoj sezadi, ular yordamida odamlar orasida o’zaro munosabatlar keng tus oladi, ahloqning muayyan qoida va mezonlari vujudga keladi. Kishilarni an’ana, marosim va urf-odatlarga jalb etishda eng avvalo oilaning, mahalla, qishloq oqsoqollari va ulug’larining o’rni kattadir. O’zbekistonda kechayotgan ijtimoiy- iqtisodiy jarayon xalqning ma’naviyatiga ta’sir etib, bu juda ko’p urf-odat va rasm- rusmlarda o’zgarishlarga sabab bo’lib, yangi udum va marosimlar shakllanishida o’z ifodasini topmoqda. Mustaqillik yillari davomida davlat va mamlakat miqyosida 9 ta rasmiy umumxalq bayramlari qaror topdi. Ular xalq va mamlakat tarixi, milliy mentalitet va ma’naviyat, shuningdek, umumjahon tajribasini hisobga olib, puxta o’ylab joriy etilgan. Ushbu bayramlarni nishonlash yosh avlod tarbiyasida ona Vatanga bo’lgan mehrni mustahkamlaydi. Asrlar mobaynida shakllangan, avloddan avlodga bebaho meros sifatida o’tib kelayotgan urf-odat, marosim va bayramlar milliy mafkuraning 51
asosiy g’oyalarini singdirishda muhim omil bo’ladi. Xususan, Mustaqillik, Navro’z, O’qituvchilar va murabbiylar, Xotira va qadrlash kuni kabi yangi bayram va marosimlarimizdan jamiyat hayotiga zamonaviy mazmun baxsh etish yo’lida oqilona foydalanish zarur. Kattalarga hurmat, o’zaro hamkorlik, farzandlarning taqdiri va kelajagi uchun qayg’urish, ularga g’amxo’rlik qilish hamisha oilaviy qadriyatlarning va udumlarning asosiy qoidalari bo’lib kelgan. Afsuski, o’tgan totalitar tuzum davrida bu qadriyatlarga jiddiy putur etdi. Shajaralar unut bo’ldi, oilaviy hunarmandchilik va kasb-korni avlodddan-avlodga uzatish, oilaviy kasbiy ko’nikmalar unut bo’lishi uchun barcha choralar ko’rildi. Qarindosh-urug’ning bir xil kasbga ixlos qo’yishi “qarindosh-urug’chilik” tamg’asi ostida qoralandi. Shu tarzda jamiyatda oilalar va urug’larning an’anaviy kasbiy va iqtisodiy “o’rni” batamom yo’qolib ketishiga sal qoldi. Uning o’rniga urug’-aymoqchilik va oshna-og’aynigarchilikning ijtimoiy buzuq shaklllari yuzaga kela boshladi. Shu bilan birga, qarindoshlarning o’zaro yordami ba’zi hollarda jamiyat taraqqiyotini sekinlashtirib qo’yadigan tayyorga ayyorlikka va tanish-bilishchilikka aylanib ketdi. Istiqlol yillarida oila qadriyatlari va qon-qarindoshlik munosabatlarining qayta tiklanishi har bir oilaning iqtisodiy, madaniy va kasb jihatidan erkin bo’lish imkoniyatini yaratdi. Ya’ni, istiqlolning har bir oilaning mustaqil mamlakat ichidagi mustaqil “jamiyat, davlat” sifatida erkin faoliyati, oilaviy biznesni rivojlantirish, o’z a’zolarining barcha fazilatlari yaqqolroq namoyon bo’lishiga ochgan cheksiz imkoniyatlari tufayli o’zbek xalqining turli faoliyat sohalaridagi iste’dodi o’sdi, uning tadbirkorlik va kirishimlilik, bir necha chet tillarni tez o’rganib olish kabi noyob fazilatlari to’la-to’kis ro’yobga chiqa boshladi. Buni yurtimizga mehmon bo’lib kelayotgan xorijlik turistlar, rasmiy arboblar e’tirof etishlari bois milliy mehmonnavozlik va sahovat an’analari yanada rivojlandi. O’zbekning qaddi rosmana tiklandi, milliy g’urur o’sdi. Endi biz G’arbning yoki dunyoning boshqa burchidagi xalqlarning u yoki bu an’analari, rasm-rusmlariga ko’r-ko’rona taqlid qilishdan ko’ra, o’zining noyob udumlarini ko’z-ko’z qilishga hozir bo’lgan xalqqa aylandik. Vaholangki, oila va 52
nikoh, farzand tarbiyasi, jamiyatning katta va kichigi o’rtasidagi samimiy, insoniy munosabatlarga rivojlangan mamlakatlardan kelgan minglab xorijliklar havas qilayotganlari ham ayni haqiqatdir. O’z asriy qadriyatlarining egasi bo’lgan xalqimiz mustaqillik yillarida sharqona demokratiyaning o’z mentalitetiga mos shaklini qaror toptirishda tashabbusni tobora o’z qo’liga olmoqdaki, bunda aholining bilimdonligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Faqat bilimli, ma’rifatli jamiyatgina demokratik taraqqiyotning barcha afzalliklarini qadrlay olishini va aksincha, bilimi kam, omi odamlar avtoritarizmni va totalitar tuzumni ma’qul ko’rishini hayotning o’zi ishonarli tarzda isbotlamoqda, bu haqiqatga xalq o’z zakovati va fahm-farosati bilan etib bormoqda. Milliy an’analarni o’rganish, targ’ib etish bilan bir qatorda to’y-ma’rakalarni, odat va udumlarni ixchamlashtirish, bu borada isrofgarchilik va dabdababozlikka yo’l qo’ymaslikka alohida e’tibor qaratish darkor. Bunda oila hamda mahalla institutlarining keng imkoniyatlaridan oqilona foydalanish zarur. Bu borada amalga oshirayotgan ishlarimiz oxir oqibat naqfahat mamlakat manfaatiga, balki har bir oilaning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatiga xizmat qilishi muqarrar. Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o’sib borishi, muayyan an’analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga etkazilib turilishidan manfaatdor bo’lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o’rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo’lmaganida, taraqqiyotning o’zi ham mutloq bo’lmas edi, deb ta’kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim bo’lagi bo’lmish oilaning roli kattadir. Demak, oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug’ilish orqali aholining ma’lum miqdorda muttasil o’sib borishi, odamlar o’rtasida migrasiya, ya’ni u erdan bu erga ko’chib turish yoki o’lim okibatida kamayib boradigan miqdorini to’ldirish vazifasini bajaradi. Chunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar ham manfaatdordir. Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o’lmas merosi, 53
avloddan avlodga o’tib boradigan an’analari bo’ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy o’sish, ma’naviy yuksalishga xizmat qiluvchi qadriyatlarning saqlanib kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab keladi (rassomchilik, san’atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy meroslar, agrar sohada va h-zo). Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o’rtasida o’ziga xos “bufer” – ko’prik rolini o’ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan- avlodga etkazishda davlat va jamiyatdagi ta’lim muassasalari, madaniyat o’choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o’zgarishlar tez-tez ro’y bergani sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab- avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo’lolmaydi. Shuning uchun davlat oilaning mustahkam va farovonligi, odamlarning unda
tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o’zi, balki ota-ona va farzandlar o’rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O’zbekistonda yosh oilalarga ko’rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug’ilishi va katta bo’lishi uchun suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o’z burchini bajarmagan taqdirda moddiy, ma’naviy, hatto, jinoiy sanksiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan bo’lsa, odamlar o’rtasida ro’y beradigan ko’plab munosabatlar orasida faqat oilaviy munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-muhabbat, do’st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi. Demak, oilaning jamiyat oldidagi vazifalari deganda, uning avvalo oila a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, 54
ota ishlab chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat o’zining eb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan ehtiyojini qondiradi, balki oila a’zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi bo’lsa, turmush o’rtog’ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko’rsatkichlarning yuqori bo’lishiga, shu orqali o’z Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo’shadi. Oila psixologiyasiga oid ilmiy adabiyotlarda oilaning quyidagi funksiyalari – jamiyat oldidagi vazifalari farqlanadi: Oilaning hissiy-emosional funksiyasi – bu uning o’z a’zolari o’rtasida muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular o’rtasida mehr-oqibat, o’zaro g’amxo’rlik, bir-birini qo’llab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini namoyon etishidir. Bu oila uchun juda muhim bo’lib, insonning ruhiy salomatligi aynan shu vazifani qanday bajarayotganligiga bog’liqdir. Oilaning ma’naviy- psixologik muhiti sog’lom deganda, aslida ana shu a’zolar o’rtasidagi iliqlik, samimiyat, o’zaro bag’rikenglikning mavjudligi, mehr-oqibat kabi insoniy hissiyotlarning ijobiyligi tushuniladi. Jismoniy quvvatni ta’minlash funksiyasi – oila a’zolarining jismonan sog’, tetik va o’zini yaxshi his qilishlarini ta’minlashga bog’liq bo’lgan sharoitlarni nazarda tutadi, masalan, har birimiz oilada boshpanamizga egamiz, bundan tashqari, mana shu o’z hududimizda, ya’ni, xonadonimizda dam olish, yaxshi sifatli, to’yimli taomlardan bahramand bo’lish, ijod qilish va o’qishimiz uchun zarur, qulay imkoniyatlarga ega bo’lishimiz shart. Zero, agar shulardan birortasi ta’minlanmagan bo’lsa, bunday oila o’zini baxtli deb hisoblay olmaydi va qator noqulayliklarni his qiladi. Masalan, uysiz, boshpanasiz qolgan odamlarning nafaqat ruhiy, balki jismoniy azoblarga duchor bo’lganliklarini tasdiqlovchi psixologik tadqiqotlar mavjud. Ma’naviy muloqotni ta’minlash funksiyasi – odamning o’z nasl-nasabi, ma’naviy-madaniy an’analari bo’lishiga intilishidan kelib chiqadi, har bir shaxs o’zini kimning avlodi, qanday an’analarning vorisi ekanligidan cheksiz faxrlanadi, u qanday oila bo’lishidan qat’iy nazar, albatta, o’z a’zolarini muayyan yaxshi urf- 55
odatlar, muomala maromlari doirasida birlashtirishga qodir bo’lgandagina mustahkam va baxtiyor bo’ladi. Yangi tug’ilgan farzand teta-poya qilib yura boshlagan onlardanoq oilaning kattalari uni erkalatishlar orqali shirin muomalaga o’rgatadi, kattalarga xurmat, kichiklarka g’amxo’rlik, izzat tushunchalari xam oilada tarbiyalanadi. Shu funksiyani ado eta olmagan oilada hamisha ko’ngilxiraliklar, janjal, ziddiyatlar bo’lishi ehtimoli kattadir. Jinsiy-hirsiy muloqot funksiyasi – er va xotin o’rtasidagi ikkalasigagina taalluqli bo’lgan seksual ehtiyojlarni qondirish, shu orqali avlodlar bardavomligini ta’minlashga xizmat
qiladi. Ushbu
funksiyaning bajarilishi er-xotin munosabatlariga bevosita ta’sir qiladi, ularning bir-birlariga vafo-sadoqatda bo’lishlarini, salomatliklari va to’g’ri turmush tarzini barqaror etishlariga xizmat qiladi.
Baxt va tinchlik-xotirjamlikni barqarorlashtirish funksiyasi ham o’ta muhim bo’lib, aynan oila har bir a’zosining muammolarini echish, uni tashqi turli ta’sirotlardan himoyalash, kerak bo’lsa, unda himoya immunitetini shakllantirishga yordam beradi. O’zbeklarda “O’z uyim – o’lan to’shagim” degan ibora bor, har kim o’z uyida chinakam xotirjam bo’lishi mumkin. Uzoq safarlarda, yuksak servis mavjud mehmonxonalarda dam olib kelgach, o’z uyida, oyog’ini uzatib, “shukur” deyishi uning eng katta baxtidir. Shu nuqtai nazardan farzandlarning ham sog’- omon katta bo’lishi, ular ongini turli tashqi ta’sirotlardan, yot g’oyalardan himoya qilishda ham oilaning roli benazirdir. Oila tinch va xavfsiz bo’lsa, demak, jamiyat ham, davlat ham tinch va undagi osoyishtalik barqaror bo’ladi. Reproduktiv funksiya – bu oilaning nafaqat avlodlar, vorislarni yaratishga aloqador vazifasi, balki, shu orqali ota va ona bo’lishdek baxtga muyassar bo’lish, davlatning esa tub aholi sonini muayyan miqdorda ushlab turishiga ham xizmat qiladi. Ayniqsa, o’zbeklarda nikohning dastlabki onlaridanoq, “uvali-juvali bo’linglar, qo’sha qaringlar” deb duo qilinadi va kelinchakning homilador bo’lishi intiqlik bilan kutiladi. Chunki aynan shu omil yosh oilaning mustahkamligida katta ahamiyatga molik bo’ladi. “Farzandli oila” tushunchasi oila psixologiyasida ham, oila sotsiologiyasida ham muhim bo’lib, u oilada turmush tarzining deyarli barcha 56
jabhalaridagi ko’rsatkichlarning mezonidir. Chunonchi, o’zbeklarda “Bolali uy – bozor, bolasiz uy – mozor” degan naklning ma’nosi ham farzand tug’ilgan uyga farishtalar yog’iladi, yaxshilik va xursandchiliklar, to’ylar uchun yo’l ochiladi, demakdir. Oila sotsiologiyasi va demografiyasida oiladagi farzandlar soniga ko’ra guruhlarga bo’linadi. Masalan, ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan “kam sonli oila” – bu 1-2 nafar bola bor oiladir. Bu raqam umuman demografik jihatdan baholansa, aholining o’sishi va tabiiy yo’qotishlarning urnini qoplash uchun kamdir. Sotsiolog A.Antonovning fikricha (2005), jamiyatda aholi balansini saqlash uchun o’rtacha farzandlar soni 2,5 nafardan kam bo’lmasligi lozim. Yoki jami oilalarning to’rtdan biri ikkita, uchdan biri uchta, 14 % – befarzand yoki yolg’iz, 7 %i ko’p bolali, ya’ni beshtagacha bolasi bor oilalardan iborat bo’lsa, avlodlar vorisligi ta’minlanadi. Lekin Rossiya misolida bu masalaga e’tibor beriladigan bo’lsa, aholining reproduktiv o’sishida jiddiy pastlashish kuzatilmoqda. U erda jami oilalar nisbatida kam bolalilar, ya’ni, 1ta yoki 2ta bolaga ega bo’lgan oilalar soni keskin oshib, bugun ularning ulushi 95 %ni tashkil etmoqda. Xalqaro YuNISEF tashkilotining 2010 yili e’lon qilgan monitoringi natijalariga ko’ra, Evropa mamlakatlarida ham O’rta Osiyo davlatlarida ham tug’ilishning kamayishi holatlari kuzatilmoqda O’zgaruvchan miqdorlarga ko’ra to’rt bosqichda tajriba-sinov ishlari tashkil etildi. Tajribada o’zgaruvchan miqdorlarni oshirib borish usulidan foydalanildi. 1–bosqich o’zgaruvchan miqdorlarga ko’ra tashkil etildi. Sibling maqomining psixologik xususiyatlari bo’yicha o’zgaruvchan miqdorlar doirasida o’tkaziladi. Bu bosqichda taqqoslash maqsadida 2 ta tajriba, 2 ta nazorat sinflari tanlab olinadi. Tajriba va nazorat sinflarida jami 105 nafar o’quvchi ishtirok etdi. Tajriba–sinov o’rganilgan va endi o’rganilayotgan mavzularning farqini anglash, mavzuga mos dars holatini hosil qilish, o’rganilayotgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatiga doir kirish suhbati tashkil etildi. Nazorat ishlari
57
o’quvchilarda sibling maqomining psixologik xususiyatlarini to’liq o’zlashtirishiga olib keladi, degan ilmiy faraz asosida o’tkaziladi. Tajriba–sinov ishlarining 2–bosqichi 1–bosqichdan farqli ravishda o’zgaruvchan miqdorlar doirasida o’tkaziladi. Tajriba–sinov ishlarining 2– bosqichida yuqorida keltirilgan o’zgaruvchan miqdorlarga qo’shimcha tarzda quyidagi miqdorlar berildi: 1) rasm, chizma, jadvallar; 2) dars topshirig’ida berilgan vazifalar; 3) takrorlash usuli; 4) o’zlashtirish darajasidagi o’quvchilarni ogohlantirish; 5) bahs; 6) savolga javob topish; 7) qo’shimcha topshiriq tanlash; 8) takrorlash. Tajriba–sinov ishining 3–bosqich tajriba–sinov ishlari 2–bosqichida amal qilingan barcha o’zgaruvchan miqdorlarga qo’shimcha tarzda o’zgaruvchan miqdorlarninng ikki xususiyati hisobga olindi: Yakuniy bosqich tajriba-sinov ishlari davrida o’quvchilar (105 nafar) o’rtasida suhbat, savol-javob va anketa so’rovlari tashkil etildi, ular tomonidan test topshiriqlari bajarildi. O’rganish natijasida quyidagi ko’rsatkichlar qo’lga kiritildi (2.3.1- jadvallar): Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|