Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
‘smirlik davrida psixologik yangilik
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.5. 0 ‘smirlik davrida psixologik yangilik
0 ‘smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim xislat — voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bolishi alohida ahami yatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy-axloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, xulq-atvorning tashqi shakllarida o‘z ifodasini topadi. 0 ‘smirlik yoshiga xos bolgan psixologik xususi- yatlarni o‘rgana turib, o‘smirlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yollarini va unga ta’sir etadigan biologik va ijtimoiy omillarning bevosita ta’sirini tushunish mumkin. Jinsiy yetilish o‘smirning bu yoshdagi xulq-atvoriga asosiy biologik vo- sita sifatida ta’sir o‘tkazadi. Lekin bu bevosita ta’sirdir. Kichik o‘smir psixologik «mexanizmi» sxematik ravishda quyidagicha baholanadi. Endokrin garmonlarining paydo bolishi va ularning markaziy nerv sistemasiga ta’sir qilishi bilan bogliq bolgan jin siy yetilishning boshlanishi bolalar faolligining jismoniy va psi xologik imkoniyatlarini oshiradi hamda ularning o‘zlarini kat- talardek his etish, mustaqil bolish tuyg‘ularini tuyushlari uchun qulay shart-sharoitlarni olib keladi. Biroq, psixik rivojlanish ning bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga to la tayyor bolmaydi. Ijtimoiy omillar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o‘rta maktabga olish, ya’ni yakka o‘qituvchi rahbarligidan ko‘pchilik o‘qituvchilar tasarrufiga olish va mu- loqotdagi o‘zgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib bo rish, mustaqil va amaliy ishlarni ko‘proq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi o‘rnining ham o‘zgarishidir. Katta o‘smirlarga nisbatan kichik o‘smirlarda paydo boladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy yetilish bilan emas, balki atrofdagi shart-sharoit- lar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, mahal- la-ko‘y, ya’ni ijtimoiy sharoitlar ta’siri bilan boglash zarur. 346 Mana shu ijtimoiy sharoitlarni ulardagi psixologik iqlimni o'zgartirish yoli bilan o‘smirlarning xulq-atvoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir kolsatish, yomon xulq-atvor, o‘jarlik, kamchiliklari ni tan olmaslik kabi salbiy xislatlarning oldini olishi mumkin. Bu davrda o‘smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin katta lar hayotida hali o‘z o‘rnini topa olmagan holatda bo‘ladi. 0 ‘smir o‘zining qobiliyati va kuchini to‘g‘ri baholamay turib, murakkab hayotiy masalalarni hal qilishga urinadi, ammo fikr yuritish qo biliyati yuzaki bo‘lganligi sababli kundalik hayotida qator kam- chiliklarga yo‘l qo‘yadi. Lekin u o‘z xatosini tan olishdan ko‘ra kattalar bilan bahslashishni afzal ko‘radi. Tanqid qilgan kishilarni yoqtirmaydi, har bir tanqid go‘yoki uni mensimaslik belgisi, ata- yin qilinayotgan ish bo‘lib ko‘rinadi. U mustaqil, o‘zboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga e’tibor ber- maydi. Ayrim o‘smirlar o‘zining kattalar safiga qo‘shilganligini namoyish qilish uchun turli xil salbiy odatlarga o‘rgana boshlay dilar. 0 ‘smir xulqidagi bunday o'zgarishlar o‘qituvchi va ota-ona- larni qattiq tashvishga soladi. Ularni ijobiy tomonga o‘zgartirish uchun esa kattalardan psixologik bilim va tajribani talab etadi. Bu yoshda kattalar o‘smirlarni bilib-bilmay qo‘yayotgan kam- chilik va xatolarini ko‘pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo‘l bilan yondashgan holda yordam berish uni «katta bo‘lib qolganlik» tuyg‘usini so‘ndirib emas, balki kat ta odam qanday bolishi va qanday talablarga javob berishi kerak- ligini anglatishi zarur. Kichik o'smir davrida bilish faolligi, bilishga bolgan qiziqish kuchayadi (11—12 yosh). 0 ‘smirlik davrida tafakkur, tushuncha- larni hosil qilish funksiyasi shakllanadi. Fan asoslarini, umum- lashtirilgan bilimlarni o‘zlashtirish hisobiga psixik funksiyalar ixtiyoriy boshqariladigan jarayonlarga qayta quriladi. Kogni- tiv sohadagi o‘zgarishlar o‘smirning tevarak-atrofga munosa- batini, umuman shaxs sifatida shakllanishini o'zgartiradi. Idrok tanlovchan, maqsadga yo‘naltirilgan analitik-sintetik faoliyatga aylanadi. Xotira mantiqiy operatsiyalar bilan ichdan bogliq bola- 347 di. Nazariy diskursiv tafakkur tushunchalarga tayanilgan holda, ular o‘zaro taqqoslanadi, bir fikrdan boshqa bir fikrga olish ro‘y beradi. 0 ‘smirning yangi huquqlarga da’vosi, avvalo, kattalar bilan o‘zaro munosabatlarning butun muhitiga oid boladi. 0 ‘smir av val bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik ko‘rsata bosh laydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo‘naltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qi lishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u juda xafa boladi va noro- zilik bildiradi. 0 £smirda o‘z qadrini bilish hissi paydo boladi va u o‘zini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin bolmagan inson deb biladi. Ota-onalar va pedagoglar o‘smirlar bilan alohida ishlab, ularning ko‘nglini topishi va xatti-harakat larini o‘z vaqtida to‘g‘ri yolga solishlari lozim. Ba’zi o‘qituvchi- lar kichik o‘smirdagi bu o‘zgarishlar - salbiy alomatlar, urush- qoqlik, o‘jarliklarining ildizlari qayerdan kelib chiqqani va nima bilan bog‘langanligi, nimaning ta’siri ekanligini bilmay turib, noto‘g‘ri tashxis va xulosalar chiqaradilar, bu esa aksariyat hol da fojiaga olib kelishi mumkin. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqa- ruvchi omillardan biri o‘smirning o‘z mustaqilligini imkoniya- tidan ortiq darajada baholashidir. 0 ‘z imkoniyatlarini ortiqcha baholash bilan kichik o‘smirning psixik imkoniyatlari oltasi- da tafovut paydo boladi. Kattalarning irodasiga bo‘ysunmaslik, maktab, sinf faollari va boshqalarning qarorlarini bajarmaslik bu mazkur sharoitga yetarli darajada baho bera olmaslikning yago na reaksiyasi bolibgina qolmay, shu bilan birga bu o‘smir, uning shaxsi nuqtayi nazaridan o‘zini boshqalarga tanitish yoli sifati da ham xizmat qiladi. Bu yo‘1 orqali bola o‘z shaxsining ahami yatini, uning ta’sirchanligini hamda tevarak-atrofdagi kishilar- ga qarshilik ko‘rsata olish qobiliyatini ham ta’kidlab ko‘rsatishga erishmoqchi boladi. Demak, bu o‘smirni tolaqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bolgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan 348 bogliq salbiy ishlarning psixologik tabiatini to‘g‘ri tushunmog‘i va bolalarni o‘zlarini katta tutishlariga to‘sqinlik qilmaslik, ak- sincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga in- tilishi kerak. 0 ‘smirlarni o‘z shaxslari haqidagi fikrlar ko‘proq qiziqtira- di, ular o‘zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga, tarbiyalashga harakat qiladilar. U kattalar huquqini cheklaydi, o‘zinikini esa kengaytiradi, kattalarning o‘z shaxsi va insoniylik qadrini hur- mat qilishlarini xohlaydi, ishonch va mustaqillik namoyon etish- ga da’vo qiladi, ya’ni kattalar bilan ma’lum tenghuquqlilikka va ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi. 0 ‘smirlik davrida ichki erkinlikning o‘sishida, o‘z-o‘zini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat o‘zgarishlari yuz beradi. Bunday o‘zgarishlarning yuzaga kelishi- da irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik funksiya si fatida o'smirning erkin harakat qilish quroli, shuningdek, shaxsi rivojining magistral chizig‘i bolib hisoblanadi. 0 ‘z-o‘zini anglash hissining tarkib topishi, o‘ziga nisbat an go‘yo alohida mustaqil shaxs sifatidagi munosabatning vu judga kelishi bu davrdagi har ikki jinsdagi va istagan tempe rament tipidagi o‘smirlar uchun muhim xususiyatlardir. 0 ‘smir o‘gll-qizlar shaxsining kamol topishida, o‘zini anglash jara yonida o‘ziga baho berish mayli va istagi o‘zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o‘ziga bino qo‘yish ehtiyoji paydo boladi. Bu- lar esa o‘smirning psixik dunyosiga aqliy faoliyatiga, tevarak-at- rofga munosabatning shakllanishiga ta’sir qiladi. Ilk 0 ‘smirlik davrida ko‘pchilik o‘smirlar o‘zlariga salbiy shaxsiy xarakteris- tika beradilar. Katta bolgan sari o‘smirning o‘z-o‘ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlar da o‘zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da namoyon b o la boshlaydi. 0 ‘g‘il bolalar va qiz bolalarning ijtimoiy rollari turlicha b o li shi to‘g‘risidagi jamiyatda tarkib topgan tushunchalar bilan bola lar tomonidan o‘zlashtiri!gan tasavvurlar o‘smir yoshidagi shaxs- 349 ning shakllanish yo‘llarini belgilab beradi. 0 ‘smir o‘z kuchi va quvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayot- ganini anglay boshlaydi. 0 ‘smirlar ustanovkalari muhim funksional ahamiyatga ega bolib, uning m alum bir faoliyatni samarali bajarishga tayyorli- gi sifatida namoyon boladi. Uning asosiy vazifalari: 1) faoliyat amalga oshirilishining qat’iy xarakterini belgilab beradi; 2) o‘smir shaxsini standart vaziyatlardagi faoliyatlar kechishini erkin holda nazorat qilish va qaror chiqarishdan ozod qiladi. 0 ‘smirlik davri xususiyatlarini talqin qilgan olimlarning ta’kidlashicha, o‘g‘il va qizlarning bu yoshda o‘rtoqlari bilan mu- nosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqi- shi yorqin namoyon boladi. Ushbu o‘zgarishlar ta’sirida bolalar jismoniy va aqliy imkoniyatlarini o‘sib borish munosabati bilan o‘zlariga ko‘proq ishona boshlaydilar, ular endi oilaviy muammo- lar muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydilar. Aslida o‘smir yoshidagi bolalarning psixik holatlarini va psi xik rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish, psixik muammo- larini erkin va to‘g‘ri yechishlari uchun yordam berish, ular ga psixologik yondashish zarur. Kichik o‘smir yoshdagilar bilan ishlayotganda o‘quvchining har bir tashqi va ichki reaksiya- si ortida uning o‘z psixologik sabablari borligini bilish muhim- dir. Bu «madaniyatsiz», «zararli», «tushunib bolmaydigan» deb nom olgan xatti-harakatlar bir qarashda shunday baholanadi, lekin bu xatti-harakatlar shaxs qaror topishining maxsus bos qichi uchun xos xususiyatdir. Kichik o‘smirda o‘z-o‘zini hurmat qilish va o‘zini anglashni shakllantirishning bir qancha yollari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada o‘z hurmatini talab qilish, o‘z so‘zini olkazish, o‘zini hurmat- li, obroMi katta yoshli kishining obraziga o‘xshatib rivojlantirish kuchli boladi. Ularga biror so‘z yoki tanbeh bilan murojaat qil- sangiz, u o‘zini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta ud- dasidan chiqa oladigandek ko‘rsatadi. Vaholanki, hali o‘smir- ning psixologik imkoniyatlari yetarli emas yoki rivojlanmagan 350 bo'lishi mumkin. Kattalar, o'qituvchilar o'smirdagi bu jarayonni psixologik nuqtayi nazardan baholay olishlari, unga soxta, yuza- ki yondashmay, aksincha, unga o'z imkoniyatlarini o'stirishga, o'z ichki va tashqi qobiliyatlarini to'g'ri rivojlantirishga yo'nal- tirishlari muhim hisoblanadi. O'smirlar uchun o'z tengdoshlari bilan muloqotda bo'lishi g'oyat katta ahamiyatga egadir. U en- di salbiy va ijobiy tomonlariga alohida bir urg'u bermagan hol da o'zi xohlagan kishisi bilan do'st bo'lish huquqini talab etadi. O'smirlar orasida sodiqlik va to'g'rilik kabi xislatlar yuqori ba- holanib, sotqinlik, o'z so'ziga bevafolik, egoizm, qizg'anchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash, unga qarshi baykot e’lon qilish va uni yolg'izlatib qo'yish shaklida bo'lishi mumkin. O'smirlar o'zini hurmat qi- lishini, o'z fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilmagan teng- doshlariga juda past baho beradilar. 5—6-sinf o'quvchilariga sinfdagi o'zi egallagan mavqeiga kat ta e’tibor berish xususiyati xos. Ayniqsa, 6-sinfdan boshlab, o'quvchilar o'z tashqi ko'rinishlariga, shuningdek qarama-qarshi jinsdagi bolalar va ular bilan o'zaro munosabatlariga e’tibor be- ra boshlaydilar. 7-sinf o'quvchilarida esa o‘z layoqatlarini rivojlantirishga xos qiziqish yuzaga keladi. 8-sinf o‘quvchilari esa mustaqillik, o‘ziga xoslik, do'stlik va o‘rtoqlik bilan bogliq bo'ladigan shaxsiy xislat lar paydo boladi. Ma’lumki, har bir bolaning munosabatlari aniq ishlar- da ko‘rinadi, mustahkamlanadi va qayd etiladi. Bola o'zida- gi mustaqillikni shakllantirish uchun o'zi mustaqil ishlarni bajarishiga to‘g'ri keladi. Lekin, ikkinchi tomondan bir mar ta mustaqil ish bajarish uchun mavjud shart-sharoitlardan xo- li bo'lishga harakat qiladi. Bola boshqa mexanizmlarga ega emas. Bular o'smirning o'z kuchiga ichki bir ishonchni mav jud emasligini bildiradi. Bu belgilar mana shu yoshda kishi- ni mustaqil harakat qilishga qodir bo'lishga, ayni hollarda tevarak-atrofdagi kishilarga qarshi borib, o'zini haq ekanli- 351 gini qattiq turib himoya qilishga, boshqa hollarda esa vaziyat- ni vazminlik bilan qabul qilishga da’vat etadi. Mustaqil ishlaT qilishga uringan o‘smir shunday qilishga haqqi borligiga o‘zini- o‘zi ishontiradi, chunki men endi «katta bolib qoldim» deb o‘ylaydi. Shuning uchun ham psixologlar «katta bolib qolganlik tuyg‘usi» shaxsning o‘smirlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifa tida talqin qiladilar. Bu yoshda kattalar o‘smirlarni bilib-bilmay qo‘yayotgan kamchilik va xatolarini ko‘pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo‘1 bilan yondash- gan holda yordam berish uni «katta bolib qolganlik» tuyg‘usini so‘ndirib emas, balki katta odam qanday bolishi va qanday ta- lablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Demak, bu o‘smirni tolaqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bolgan ha yotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bogliq sal biy ishlarni psixologik tabiatini to‘g‘ri tushunmogl va bola larni o‘zlarini katta tutishlariga to‘sqinlik qilmaslik, aksincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak. 0 ‘smirlarning o‘z tengdoshlari bilan muloqotda bolishi g‘oyat katta ahamiyatga egadir. 0 ‘smirlik davrida, asosan, bilish jarayonlari yuqori darajada rivojlanadi. Bu yillarda o‘smirlar uchun hayot davomida kerak boladigan asosiy shaxsiy va tadbirkorlik xususiyatlari ochiq ko‘ri- na boshlaydi. Xotira, mexanik xotira darajasidan mantiqiy xotira darajasiga kolariladi. Nutq rivojlangan, xilma-xil va boy tafakkur esa o‘zining barcha ko‘rinishlari: harakatli, obrazli, mantiqiy da- rajasida rivojlanadi. 0 ‘smirlarni endi turli amaliyot va aqliy faoli- yatlarga o‘rgatish mumkin. Shuningdek, bu davrda umumiy va maxsus layoqatlar shakllanadi va rivojlanadi. 0 ‘smirlik davriga juda ko‘p ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar xos. Maktab dasturini o‘zlashtirish va boshqa ishlar bilan bogliq turli masalalarni yechishda ko‘zga tashlanadigan 0 ‘smirlar- ning intellektual rivojlanganligi kattalarni ular bilan birga jiddiy muammolar bo‘yicha fikrlashga undaydi, o‘smirlarning o‘zlari ham bunga harakat qiladilar. Boshqa tomondan esa ayniqsa, ke- 352 lajak kasb, xulq-atvor etikasi, o‘z majburiyatlariga mas’ullik ka bi muammolar muhokamasida infantillik (yosh bolalarga xos jis- moniy va psixologik holat)ni kuzatish mumkin. 0 ‘smirlarning ana shu ketma-ket yuzaga keladigan qiziqish- lariga asoslangan holda faol ravishda irodaviy ishbilarmonlik va boshqa foydali sifatlarni rivojlantirishi mumkin. 0 ‘smirlik davri da o‘quv fanlarini turli o‘qituvchilar o‘qitishlari bilan kattalar shaxsi va faoliyatini baholashning yangi mezonlari ham shakl lana boshlaydi. 0 ‘smirlik asosan, bilimli, talabchan, haqqoniy, o‘quv materialini qiziqarli va tushunarli yo‘l bilan yetkaza oladi- gan, o‘quvchilarni ajratmaydigan, o‘qituvchilarni ko‘proq hurmat qiladilar va yaxshi ko‘radilar. Ular o‘qituvchi bilan munosabatla- riga ham katta e’tibor beradilar. 10—15 yoshli bolalarning faoliyat motivlarida ham o‘zgarishlar amalga oshadi. Ilk o‘smirlik davrida ko‘pchilik o‘smirlar o‘zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta bo‘lgan sari o‘smir- ning o‘z-o‘ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda o‘zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da namoyon bo‘la boshlaydi. 0 ‘smirlik yoshidagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari. 0 ‘smirlik yoshida, taxminan 13—14 yoshlarda, bolalarni emot sional kechinmalarida katta o‘zgarishlar boshlanadi. Shu yosh dagi bolalarda ta’lim ta’siri ostida abstrakt-mantiqiy va tanqidiy tafakkur ancha o‘sadi. 0 ‘smirlar dunyoqarashlari bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar bilan qiziqa boshlaydilar, ularning kamalak va yoshlar ittifoqida ishtirok etishlari bunday qiziqishlarning o‘si- shiga ko‘p jihatdan yordam beradi. Mana shularning hamma- si xilma-xil intellektual va axloqiy hislarni o‘sishi uchun manba bolib qoladi. 0 ‘smirlarda xayol kuchli ravishda o‘sadi. Hislarning o‘zi xayolning o‘sishiga yordam beradi va xayolning o‘zi ham xil ma-xil chuqur emotsional kechinmalarning manbayi bolib qola di. Kelajak to‘g‘risidagi orzular, qahramonlik, romantika shu larning hammasi emotsional kechinmalarning manbayidir. Bu yoshda o‘z-o‘ziga baho berish hissi kuchli ravishda o‘sadi. 353 0 ‘smir yoshidagi bolalarning aloqa doirasining kengayishi va ularda ijtimoiy-siyosiy masalalarga qiziqish o‘sishi tufayli axloqiy hislar o‘smirlar hayotida katta o‘rin oladigan bo‘lib qoladi, ular da vatanparvarlik hissi yorqin namoyon bo‘ladi. Shu yoshda or- ganizmda fiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘lishi sababli emotsional qo‘zg‘alishlarning xarakterida ham o‘zgarish ro‘y beradi. Hislar kuchli ravishda namoyon bo‘laveradi, lekin ko‘pincha bu hislar barqaror bo‘lmaydi. Boshqa yoshdagi bolalarga qaraganda o‘smir- larda injiqlik va arazlash ko‘p bo‘ladi. Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|