Qadriyatlar falsafasi



Yüklə 1,1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə78/90
tarix04.12.2022
ölçüsü1,1 Mb.
#72193
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   90
12.Аксиология маъруза 2014

Qo`shimcha adabiyotlar. 
1. Tulenov J. Qadriyatlar falsafasi. – Toshkent, 1998. 
2. Tulenov J. Milliy qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. – Toshkent: O`zbekiston, 
1999. 
3. Tulenov J, Qodirov B, G`o`ofurov Z. Ma`naviy yuksalish sari. – Toshkent: 
Mehnat, 2000. 
4.Uvatov U. Donolardan saboqlar. – Toshkent: Abdulla Qodiriy, 1994. 
5. Yusupov E. Falsafa. – Toshkent: Universitet, 2000. 
6. Tulenov J. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. Ilmiy ishlar to`plami. – Toshkent: 
O`zbekiston, 1997. 
7. Hakimov I. Sog`lom muhit - sog`lom avlod. – Toshkent: O`zbekiston, 1999. 
8. Nazarov Q. Qadriyatlar falsafasi. – Toshkent:O`FMJ, 2004 
9. Achildiyev A.S. Milliy g`oya va millatlararo munosabatlar. – Toshkent: 
O`zbekiston, 2004. 
12-Mavzu: Milliy, mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatlar, ularning 
mushtarakligi. 
Reja: 
1. Milliy qadriyatlar, ularning o`ziga xos xususiyatlari.
2. Mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatlar.  
3. Milliy va Umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligi.  
4. Millatlararo totuvlik – osoyishtalik va tinchlik garovi. 
O’zbek xalqining madaniyati juda qadimiy bo’lib, uning tarixi bir necha 
ming yillarni o’z ichiga oladi. Bu madaniyat jahon madaniyatidan chetda 
yuzaga kelgan va rivojlangan emas. Zero, har qanday xalq madaniyati o’z 
mamlakati doirasida, tor milliy biqiqlikda emas, balki boshqa xalqlar 


madaniyati bilan aloqada, bog’liqlikda, o’zaro taъsir va aks taъsir etish asosida 
rivojlanadi. 
O’zbek xalqi madaniyati ham faqat milliy asosda emas, shu bilan birga 
umuminsoniy madaniyatlar taъsirida o’sdi, rivojlandi. Unga xitoy, eron, arab, 
yunon, rus, qadimgi dunyo hamda Rim davri madaniyati jahondagi boshqa 
madaniyatlar o’zining ijobiy taъsirini ko’rsatdi. O’z navbatida, o’zbek xalqi ham 
boshqa xalqlar madaniyatining yuksalishiga, umumjahon madaniyati 
taraqqiyotiga faol taъsir ko’rsatdi. Madaniyatimiz, buyuk namoyandalari Muso 
Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon 
Beruniy, Mahmud Zamaxshariy, Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy, 
Alisher Navoiy va boshqa allomalarning durdona asarlari jahon madaniyatining 
ajralmas qismi ekanligi bunga misol bo’ladi. 
SHuni alohida taъkidlash kerakki, o’zbek xalqining moddiy va maъnaviy 
madaniyati rivojlanishi bir tekisda amalga oshgan emas. Unda bir necha bor 
yuksak cho’qqilarga ko’tarilgan Uyg’onish davri ham, aksincha buyuk 
Uyg’onish davridan keyin maъlum obъektiv va subъektiv omillar taъsirida nisbiy 
tushkunlik davrlari ham bo’lgan. Madaniy taraqqiyotdagi netekislikning — 
baъzan juda katta tezlik bilan behad ilgarilab ketishining, gohida esa sustlashib, 
sekinlashib, turg’unlikka uchrab qolishning asosiy sababini hukmron ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar mohiyati va xususiyati, ichki va tashqi omillari taъsiridan 
qidirishga to’g’ri keladi. Insoniyat taraqqiyoti uzluksiz va bir tekis olg’a 
boravermaydi. Tarixda baъzan turg’unlik, erishilgan yutuqlardan chekinish, baъzi 
sohalarda depsinish hollari ham bo’lib turadi. 
O’zbek xalqi jahon moddiy va maъnaviy boyliklarini yaratish va 
rivojlantirishga ulkan hissa qo’shgan xalqlardandir. U o’zining tafakkur quvvati, 
qobiliyati va isteъdodi bilan Markaziy Osiyo fan va madaniyatining, adabiyot va 
sanъatining, axloqiy va falsafiy g’oyalarining vujudga kelishi va rivojida katta 
o’rin tutadi. SHu bilan birga u tarixning haqiqiy ijodkori sifatida jamiyatning 
madaniy, maъnaviy taraqqiyotiga keng imkoniyatlar ochib bergan. 
Эrtaklar, rivoyatlar va dostonlarni o’qir ekanmiz, xalqda voqealarni 
oldindan ko’ra biluvchi ajoyib tafakkur, qobiliyat va isteъdodning bitmas-
tuganmas ekanligini, u hech qachon umidsiz, orzu-niyatsiz yashamaganligini, 
har doim kelajak tomon intilganligini anglab olamiz. Har qanday ertak va 
afsonaning zamiriga xalqning muayyan maqsad va niyatlari, jismoniy mehnatni, 
engillashtirish va turmush sharoitlarini yaxshilashga bo’lgan intilishlari
mazmunan singdirilgan bo’ladi. Ular xalq ommasining talabi va ehtiyojlari 
asosida vujudga kelish bilan bir qatorda, o’z navbatida kishilarning maъnaviy,
aqliy taraqqiyotiga turtki vazifasini ham o’tagan, mehnatni sevishga o’rgatgan, 
ish unumini oshirishga, tabiatning zararli kuchlariga taъsir etishda kishilarga 
yordam bergan. 
O’zbeklar o’zining aqlni lol qoldiradigan ajoyib amaliy sanъati, yuksak 
badiiy did va mahorat bilan ishlangan hunarmandchilik buyumlari bilan qadim 
zamonlardan hozirgacha dunyo xalqlari o’rtasida shon-shuhrat qozonib 
kelmoqda. Hunarmandchilik bizning xalqimiz uchun avlod-ajdodlardan saqlanib 
kelayotgan meros, bebaho qadriyatdir. 


O’zbek xalqi amaliy sanъati, hunarmandchiligi ildizlari uzoq o’tmishga 
borib tutashadi. 
O’zbekistonning hozirgi hududidagi SHosh, CHag’oniyon, Marokand, 
Urganch, Buxoro, SHahrisabz shaharlarining qadimgi o’rnida olib borilgan qazuv 
tadqiqotlar ota-bobolarimiz yaratgan hunarmandchilikning o’lmas obidalarini kashf 
etdi. YOzma manbalar qadimiy markaziy Osiyo aholisining konlarda ishlaganini, 
mis va temirdan turli xil harbiy va mehnat qurollari yasaganliklarini, to’quvchilik, 
binokorlik, zargarlik va boshqa ishlar bilan shug’ullanganini ko’rsatadi. 
YUnon tarixchisi Gerodot «Tarix» asarida Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, 
Marg’iyona, Parfiya davlatlarining miloddan avvalgi VI asrdagi madaniyati 
haqida keng maъlumot bergan. 
O’rta Osiyoga tashrif buyurgan XIV asr mashhur arab sayyohi Ibn Battuta 
Xorazm, Buxoro va Samarqand shaharlari bozorlaridagi hunarmandchilik 
rastalari o’zining xilma-xilligi, fayzi bilan diqqatga sazovorligini alohida 
taъkidlagan. 
Xalq dahosining mahsuli bo’lgan hunarmandchilik va amaliy sanъatining 
turlari nihoyatda xilma-xildir. Ularning hammasi xalqning kundalik turmush talab 
va ehtiyojlari asosida yuzaga kelgan va rivojlangan. 
Ajdodlarimiz o’tmish davrlardan boshlab naqqoshlik, o’ymakorlikni, 
to’quvchilik, zargarlik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, miskarlik, sartaroshlik, 
kulolchilik, musiqa asboblarini yasash va boshqa sohalarda katta mahorat 
ko’rsatgandir. Faqat yog’ochga emas, shuningdek, marmartoshga, metallarga o’ta 
nozik va go’zal naqsh solishlari, gilam va matolarga rang-barang gullar 
tushirishlariga qarab, ota-bobolarimizning mahoratlari va didlariga qoyil 
qolamiz. 
Samarqand, Buxoro, Xiva, Namangan, Qo’qon va Toshkentdagi xalq ustalari 
ganch o’ymakorligi sohasida katta shon-shuhratga ega bo’lganlar. Bu sanъat 
namunalarini qadimiy binolar, muhtasham saroylar, arklarning ichki va tashqi 
bezaklarida, devor peshtoqlaridagi o’simlik va hayvonlarning tasvirlarida, 
lojuvard koshinlarda ko’rish mumkin. O’ymakor ustalar faqat ganchga 
o’yma naqshlar berish bilan cheklanib qolmay, balki jimjimador panjaralar va 
go’zal naqshin guldonlar ham yasay bilganlar. 
Zargarlik sanъati Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Xiva va Buxoroda 
ayniqsa mashhur bo’lgan. XX asr boshlarida birgina Buxoroning o’zida 400 ga 
yaqin zargar bo’lib, ular asosan Toqi zargardonda ishlashgan va savdo 
qilishgan. Buxorolik zargarlar qadimgi taqinchoqlar, isirg’a, uzuk va bilakuzuk 
tayyorlashda rang-barang tovlanuvchi moddalar: oltin, yoqut, marvarid, feruza, 
lojuvard, haqiqdan ko’proq foydalanganlar. 
Ota-bobolarimiz tomonidan yaratilib, jahon uzra dovruq taratib, bizning 
davrimizgacha etib kelgan o’ziga xos va takrorlanmas amaliy sanъatlardan 
yana biri to’qimachilik va kashtachilikdir. 
Ilm-fan va madaniyatning qadimiy beshiklaridan hisoblangan Buxoroning 
zardo’zlik sanъati butun ja honga mashhur bo’lgan. Matolarni turli-tuman rangda 
qoyilmaqom qilib bezash va gul bosishda, zardo’zi, kashtachilikda, matolarga 
tilla suvi yuritilgan ipakdan zeb berishda uncha-muncha odam Buxoro 
zardo’zlariga va ustalariga tenglasha olmagan. 


O’zbekiston gilamchilik sohasida ham anъanalarga boy o’lkadir. 
CHo’g’dek qip-qizil gilamlar naqshlarining guldordigi va g’oyatda nafisligi bilan 
bir-biridan 
qolishmaydigan samarqandcha va buxorocha, xevacha va turkmancha, eroniy, 
afg’oniy, uyg’urcha va xitoycha gilamlar xalq ommasi amaliy faoliyatining 
mahsuli sifatida hozirgacha ham o’zining shon-shuhrati va qimmatini saqlab 
kelmoqda. 
Badiiy kashtachilik o’zbeklar orasida azaldan keng tarqalgan va sevimli kasb-
hunar hisoblangan. O’zbek oilalarida, ayniqsa xotin-qizlar o’rtasida bu kasbni 
bilmaydigan, sevib ardoqlamaydigan kishi topilmagan deyish mumkin. O’zbek
kashtachilari tomonidan yuksak badiiy did bilan tikilgan palak, choyshab, 
gulko’rpa, parda, belbog’ va boshqa ajoyib buyumlar maishiy tur-mushimizni hali-
zamon bezab, go’zallashtirib kelmoqda. 
Musiqa sanъati eng qadimiy va shu bilan birga o’zbek xalqi o’rtasida keng 
tarqalgan, uning turmushiga chuqur singib kelgan sohalardai biridir. Musiqa 
kishilarning his-tuyg’ularini, fikrlarini va kayfiyatlarini o’ziga xos tarzda ifoda 
etadi. 
Musiqaning taъsir kuchi shu qadar kattaki, uning yordamida bemorlarni 
davolash mumkinligini fan allaqachon isbotlagan. Abu Ali ibn Sino musiqaning 
taъsir kuchiga katta ahamiyat berib, ayrim ruhiy kasalliklarni kuylar vositasi bilan 
davolash mumkin, degan fikrni ilgari surgan edi. 
Aytishlaricha, buyuk faylasuf olim Abu Nasr Farobiy musiqa ilmida ham 
tengsiz bo’lgan. U o’zining asarlarida musiqa nazariyasi, ohanglarining turlari, 
kelib chiqish sabablari, kishilarga maъnaviy-ruhiy taъsiri haqida qimmatli fikrlar 
aytgan. Farobiy musiqa ilmida faqat nazariyotchi bo’lib qolmay, amaliyotchi ham 
bo’lgan. Uning o’zi taniqli mashshoq, ajoyib sozanda va bastakor, yangi musiqa 
asbobining ixtirochisi sifatida ham shuhrat qozongan. 
Musiqaning ajoyib sehrli kuchi, mo’ъjizakor taъsiri, inson maъnaviy 
kamolotidagi ahamiyati haqida fikr yuritib, Farobiy «Ilmlarning kelib chiqishi 
to’g’risida» degan mashhur asarida shunday deydi: «Bu ilm shu maъnoda 
foydaliki, u o’z muvozanatini yo’qotgan odamlar xulqini tartibga keltiradi, 
mukammallikka etmagan xulqni mukammal qiladi va muvozanatda bo’lgan 
odamlar xulqining muvozanatini saqlab turadi. Bu ilm tananing salomatligi 
uchun ham foydalidir, chunki tana kasal bo’lsa, ruh ham so’ladi, tana to’siqqa 
uchrasa, ruh ham to’siqqa uchraydi. SHuning uchun ovozlarning taъsiri bilan 
ruhni sog’aytirish yordamida tana sog’aytiriladi, ruh esa o’z kuchlarining tartibga 
solinishi va o’z substantsiyasiga moslashtirilishi orqali sog’ayadi». 
Musiqa sanъati kishiga yuksak tuyg’ular, zavq-shavq, butun bir g’oyalar 
olamini ochib beradi. Odamlarni maъnaviy jihatdan boy, sof va barkamol qiladi. 
Musiqa tufayli inson o’zida yangi, ilgari sezilmagan kuchlar topadi, hayotni 
o’zgacha tus va bo’yoqlarda ko’radi. Musiqa insonni hayotni sevishga daъvat 
etadi, Vatan kelajagi uchun kurashga undaydi. 
Musiqa singari qo’shiq ham o’zbek xalqi hayotida muhim ahamiyat kasb 
etadi. Xalq og’zaki ijodining bu muhim shaklini keltirib chiqargan, 
rivojlantirgan, takomillashtirgan sabablar ichida eng birinchisi va belgilovchisi — 


mehnat, insonning amaliy faoliyatidir, kuy va qo’shiq insonning doimiy hamrohi, 
uning shodmon va qayg’uln onlaridagi yo’ldoshidir. 
O’zbek xalq poэziyasi, xalq qo’shiqlari uning ijodkori tarixi bilan, mehnati 
bilan uzviy bog’liqdir. Poэziyada ham, qo’shiqda ham xalqning ruhiyati, inson 
tuyg’ulari, pok sevgisi, orzu armonlari bilan birga ijtimoiy ahvoli 
mujassamlashgan bo’ladi. SHuning uchun xalqning’ tarixini uning poэziya va 
qo’shiqlari bilan, qo’shiqlarini esa tarixi bilan bog’lab tushuntirish mumkin. Xalq 
og’zaki ijodini, qo’shiqlarini bilmay turib, mehnatkash xalqning chinakam tarixini, 
milliy ziynatining shakllanishini bilish mumkin emas. Dunyoda qo’shiq 
aytmaydigan, qo’shiqdan zavqlanmaydigan, raqs va laparlarni, dilbar kuylarni 
yoqtirmaydigan bironta ham xalq bo’lmasa kerak. O’zbeklar ham shular 
jumlasiga kiradi. 
O’zbek xalqi azaldan sho’x raqslar, maftunkor kuy va sermazmun 
qo’shiqlarni jon-dilidan sevadi. SHodlikda ham, qiyinchilikda ham unga 
murojaat qiladi, undan zavq-shavq oladi, orom va taskin topadi. 
Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida qayd qilib o’tilgan 
mehnat qo’shiqlari, o’roqchi, xirmon qo’shiqlari, ov qo’shiqlari, qahramonlik, 
jang qo’shiqlari, mavsum va marosim qo’shiqlari, ishqiy qo’shiqlar — bularning 
hammasi ming yillar davomida xalq ko’nglidagi hasrat va shodlikning 
yo’ldoshi bo’lib kelgan. 
Ota-bobolarimiz to’y-tomoshalarda, xalq yig’inlarida, marosimlar, sayllar va 
bayramlarda xalq shoirlari, baxshilarning shirador ovozi, do’mbira va qo’bizidan 
taralgan sehrli kuy ohangi, qo’ziqchilar, dorbozlar, qo’g’irchoqbozlar tomoshasi, 
xonanda va raqqosalar sanъatidan, o’yin-kulgusidan behisob zavq-shavq 
olishgan. 
Musiqa va qo’shiqning inson hayotida bu qadar keng o’rin olishi, 
takomillashib, mazmunan boyib va chuqurlashib borishining sabablari bor. 
CHunki qo’shiq insonni qiyinchiliklarni engishga, ruhan tetik bo’lishga, 
do’stlarga vafo ko’rsatishga, dushmanlarga nisbatan shafqatsizlikka undaydi. 
Kindik qoni to’kilgan ona-Vatanni sevishga, undan faxrlanishga daъvat, 
muhabbat, faxr-iftixorning shakllanishi va rivojlanishi ham maъlum darajada 
unga bog’liq. 
Xalqimizning qadimiy va boy tarixini, bosib o’tgan uzoq tarixiy taraqqiyot 
yo’lini, o’y-fikrlari, orzu-intilishlarini, ajdodlarning boshidan kechirgan nolayu-
fig’oni, ko’z yoshi, qisqasi yuragidagi dardi, g’amu hasratini uning yaratgan 
qo’shig’i, ijro etgan raqsi, kuy-ohangi, musiqasiga qarab bilish mumkin. Ana shu 
maъnoda qo’shiq va musiqa xalqning o’tmish hayoti, tarixi, uning xarakter 
xususiyatlari, kayfiyat va orzu-umidlarini bilib olishning muhim sohasidir. 
Xalq amaliy saqъati, ular yaratgan va yaratib kelayotgan jamiki milliy 
o’zbek buyumlari madaniyat va maъnaviyatning bitmas-tuganmas manbalari 
bo’lib xizmat qilmoqda. Xalq amaliy sanъati milliy qadriyatlarimizning noyob
qismidir. 
Istiqlol tufayli madaniy-maъnaviy hayotimizda tub sifat o’zgarishlari 
vujudga kelmoqda. eski mafkuradan xalos bo’lish natijasida o’z mamlakatimiz, 
xalqimiz tarixini chuqurroq bilish, asrlar mobaynida yaratib kelingan maъnaviy 
qadriyatlardan bahramand bo’lish, ona tilimiz go’zalligini va ulug’vorligini 


tushunish imkoniyatiga ega bo’ldik va bu milliy qayta tiklanish uchun asos bo’lib 
xizmat qiladi. Maъnaviy kamolotning yuksalib borishi hayotiy qadriyatlarni, 
ijtimoiy taraqqiyotning mazmuni va maqsadlarini, isloh qilish va yangilashning 
barcha jarayonlarini baholashga yangicha yondoshish imkonini berdi. 
1994 yil oktyabrda Parijda—Ulug’bek haftaligi katta tantana bilan o’tdi. 
O’zbekistonning qadimiy yodgorlik shaharlari Xiva va Buxoro YUNESKOning 
jahon madaniy qadriyatlari ro’yxatiga kiritildi. YUNESKO ko’magida 
Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa shaharlarimizning meъmoriy majmualarini 
qayta tiklash bo’yicha xalqaro loyihalarni ishlab chiqish ishlari boshlandi. 
SHuningdek, «Ipak yo’li»ni o’rganishda intellektual hamkorlik uchun bu sohada 
faoliyat yuritadigan tashkilotlar tarmog’ini tashkil etishni tezlatish muhimligini 
hisobga olgan holda YUNESKO bosh konferentsiyasi qaroriga binoan Markaziy 
Osiyoni tadqiq qilish xalqaro institut manzili qilib Amir Temurning qudratli davlati 
poytaxti bo’lgan Samarqand shahri tanlandi. 1994 yil 26 avgust kuni YUNESKO 
Bosh direktori Federiko Mayorning O’zbekistonga rasmiy tashrifi chog’ida esa 
institut tantanali ravishda ochildi. 
Mazkur institut YUNESKO tasarrufidagi xalqaro ilmiy markaz bo’lib, uni 
O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’izistoi, Rossiya, Tojikiston, Hindiston, Pokiston, 
Turkiya, eron, Xitoy, Janubiy Qoreya singari mamlakatlar birgalikda taъsis 
etishgan. SHunday ekan, uning faoliyati ham ana shu davlatlardagi tadqiqot 
muassasalari bilan hamkorlikda olib boriladi. Institut yuqorida atalgan 
mamlakatlar moddiy va maъnaviy merosini, tarixi, sanъati, arxeologiyasi, 
etnografiyasi, adabiyoti, geografiyasi hamda boshqa sohalarni tadqiq etish, 
ularning insoniyat rivojiga qo’shgan hissasini targ’ib qilishda muhim omil 
bo’lishi shubhasizdir. 
Hozirgi kunda YUNESKO Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyotini 
o’rganish, tiklash va keng ommalashtirishga katta ahamiyat bermoqda. Bu bejiz 
emas, albatta. Jahon davlatlari eъtirof etganidek, Markaziy Osiyo mintaqasi 
xalqlari asrlardan beri jahon madaniyati taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shib 
kelganlar. Ularning fan, xo’jalik faoliyati va sanъatda erishgan yutuqlari butun 
insoniyatning boyligiga aylangan. Qadim-qadim zamonlarda ular, murakkab 
irrigatsion tizim va inshootlar barpo etishni, sahrolarda bo’stonlar yaratishni 
o’rgangan. Hozirgacha mislsiz bo’lib qolgan. meъmorlik namunalari ularning 
mehnati bilan qad ko’targan. Ularning tafakkuri bilan matematika, astronomiya, 
tibbiyot, muhandislik ilmida mukammal kashfiyotlar yaratilgan. 
Bizning milliy madaniyatimiz mintaqaviy va umuyinsoniy qadriyatlar bilan 
tutashib ketgan. SHuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi fan, adabiyot 
va sanъat arboblarining maъnaviy madaniyat, fan sohasidagi ishlari jahon 
xalqlari tomonidan hozirgi kunda ham tan olinib yuksak baholanmoqda. 
1995 yil avgust oyida Toshkent davlat SHarqshunoslik instituti o’qituvchisi 
Rahmonberdi Muhammadjonov urdushunoslikni rivojlantirishda qo’shgan
hissasi, shuningdek, O’zbekiston va Pokiston xalqlari o’rtasidagi madaniy
aloqalarni rivojlantirish borasidagi xizmatlari uchun Pokiston Islom Respublikasi 
Prezidentining farmoniga binoan «SHarafli mehnati uchun» nishoni bilan
mukofotlandi. 8 avgust kuni Islomobodda mukofotni topshirish marosimi bo’lib 
o’tdi. 


1995 yili Termiz shahri yaqinidagi «Uchqizil» suv ombori sohilida 
joylashgan A.N.Semashko nomli Salomatlikni tiklash va tibbiy davlat
institutining rahbari—professor Zokirjon Zunnunovning «Issiq-quruq iqlimda 
yurak-qon-tomir sistemasining adaptiv va noadaptiv o’zgarishlari va ularni 
tabiiy usullar bilan muvofiqlashtirish» mavzusidagi ilmiy ishi Nьyu-York Fanlar
akademiyasi olimlari tomonidan yuksak baholandi va unga «Nьyu-york Fanlar 
akademiyasining aъzosi faxriy unvoni» berildi. O’zbekiston Fanlar 
akademiyasinig muxbir aъzosi S. Azimjonovga Hindiston Respublikasining 
«Javoharlaъl Neru nomli do’stlik mukofoti» berildi. 
Akademik G. Pugachenkova va professer F. Sulaymonovalar Frantsiya 
Respublikasi Akademiyasining Palьma ordeniga sazovor bo’ldilar. 
Taniqli o’zbek fizik olimi O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 
akademigi, Beruniy nomidagi respublika davlat mukofotining sovrindori, fizika-
matematika fanlari doktori, professor Rahim Bekjonovning yadro fizikasi borasida 
olib borayotgan tadqiqotlari chet ellarda ham maъlum. U ana shunday salohiyati 
tufayli 1995 yili Nьyu-York Fanlar akademiyasining aъzoligiga saylandi. 
Mavjud maъlumotlarga ko’ra, hozirning o’zida yuzdan ortiq O’zbekiston 
olimlariga xorijiy mamlakatlar fanlar akademiyasining aъzoligiga qabul 
qilinishlari to’g’risida takliflar yuborilgan.
Istiqlol tufayli mintaqamizdagi turkiy tilda so’zlovchi xalqlar o’rtasidagi 
iqtisodiy, maъnaviy-madaniy aloqalarimiz ham mo’stahkamlanmoqda. Ming 
yillar davomida bir ildizdan bahra olgan xalqlarimiz orasida eski mafkura 
tufayli qo’yilgan sunъiy to’siq barbod bo’ldi. Tarixni, o’zlikni anglash mavridi 
keldi. Turkiy tilli davlatlar rahbarlarining ilgari Anqara va Istanbulda o’tgan oliy 
darajadagi uchrashuvlari, Anqara bayonnomasi hamda Istanbul deklaratsiyasi 
ana shu maqsadni amalga oshirish, xalqlarimiz o’rtasidagi do’stlik va 
hamkorlikni, maъnaviy uyg’unlikni mustahkamlash yo’lida muhim qadam 
bo’lgan edi. 1995 yil 28 avgust kuni Bishkekda turkiy tilli davlatlar rahbarlarining 
navbatdagi uchinchi uchrashuvi bo’lib o’tdi. Bu uchrashuv Bishkek 
deklaratsiyasini imzolash bilan yakunlandi. Majlisda xalqaro va mintaqaviy 
masalalar bo’yicha fikr almashish, iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish, 
madaniy-maъnaviy aloqalarni rivojlantirish hamda giyohvandlikka qarshi kurashni 
kuchaytirish kabi masalalar muhokama qilindi. 
Bishkek uchrashuvida Ozarbayjon Prezidenti Haydar Aliev, Turkiya Prezidenti 
Sulaymon Demirэl, Turkmaniston Prezidenti Safarmurod Niyozov, O’zbekiston 
Prezidenti Islom Karimov, Qirg’iziston Prezidenti Asqar Aqaev, Qozog’iston 
Prezidenti Nursulton Nazarboevlar ishtirok etishdi. 
Turkiyzabon davlatlar boshliqlarining 1996 yil oktyabrda bo’lib o’tgan 
Toshkent uchrashuvida ham do’stlik va birodarlik ruhi ustun bo’ldi. Ayniqsa bu 
uchrashuvning Sohibqiron Amir Temur tavalludining 600 yilligi tantanalari 
kunlarida o’tganligi unga alohida fayz va maъno bag’ishladi. 
Mintaqamiz xalqlarini maъnaviy jihatdan yanada jipslashtirishda anъanaviy 
tarzda respublikalararo kunlarning o’tkazilishi katta ahamiyat kasb etadi. 
Maъlumki, 1994 yil 23 mayda O’zbekistonda Qozog’iston kunlari ochildi. Bu 
bejiz emas, albatta. Qadimdan bir maъnaviy-ruxiy iqlimdan nafas olib kelgan 
xalqlarimiz tarixining, ayniqsa, bugungi masъuliyatli davrda aql, zakovat va 


shijoat, dunyoviy salohiyat va milliy g’urur talab etiladigan davrda yana ham 
yaqinroq, yana ham mehr-oqibatliroq bo’lishlari lozimligini hayotning o’zi taqozo 
qilmoqda. Prezidentimiz I. Karimov taъkidlaganidek, «qozoq va o’zbek 
xalqlari tarixning barcha davrlarida birga bo’lgan, yonma-yon qadam tashlab, 
turmushning bor shodligu g’amini birga baham ko’rgan. 
«Ma`naviy qadriyatlarning tiklanishi, — deydi I. A. Karimov, — ularning dunyo va 
axborot tsivilizatsiyasi qadriyatlariga moslanishini ham anglatadi. 
Biz hozirgi tsivilizatsiya o`zida ifoda etadigan ijobiy qadriyatlar jumlasiga huquqiy 
demokratik jamiyat qurish jarayoni bilan bog`liq bo`lgan qadriyatlarni kiritamiz. Bu 
— nnson huquqlariga rioya etish, tadbirkorlik erkinligi, so`z erkinligi, matbuot 
erkinligi va hokazolardir».1 
Istiqlol tufayli jamiyatimizda yangi zamonaviy demokratik davlat va siyosiy tizim 
barpo etildi. Umum e`tirof etilgan demokratik qoidalar, so`z erkinligi, vijdon va din 
erkinligi hayotimizda tobora mustahkam qapop topib bormoqda. 
Prezidentimiz ta`kidlaganidek, «bizni sotsialistik tuzumdan keyingi bir qator 
mamlakatlardan farqlab turgan, yuksak darajada rivojlangan yuksak madaniy 
demokratik davlatlar bilan yaqinlashtirib turgan, jahon hamjamiyatiga har tomonlama 
qo`shilib ketish uchun yo`l ochib berayotgan narsa fuqarolar tinchligi, millatlararo 
totuvlik ijtimoiy barqarorlikdir»1. 
Barqarorlik tinchlik millatlararo totuvlik xalqimizning buyuk ijtimoiy-siyosiy 
qadriyatlarini tashkil etadi. Fuqarolar o`rtasidagi tinchlik millatlararo totuvlik va 
do`stlik ularni avaylab saqlash va mustahkamlashga intilish azaldan halqimizning 
o`ziga xos fazilati bo`lib kelgan va hozirgi vaqtda ham shunday bo`lib kelmoqda. 
Halqlar o`rtasida tinchlik totuvlik do`stlik va o`zaro hamkorlik munosabatlarini 
o`rnatish millatimizning ongiga, qoniga chuqur singib ketgan. 
O`zbekiston jahonda tinchlik va xavfsizlikni saqlash, tinchliksevar mamlakatlar bilan 
har tomonlama hamkorlik aloqalarini yo`lga qo`yish hamda tarakqiyotga erishishning 
o`ziga xos yo`lini tanlagan. SHuning uchun ham uning jahon hamjamiyatidagi obro` 
va e`tibori tobora ortib bormoqda. Davlatlar o`rtasida hamkorlikni rivojlantirish, 
tinchlikni mustahkamlash va havfsizlikni ta`minlashda Birlashgan Millatlar 
Tashkiloti katta rol’ o`ynaydi. O`zbekiston 1992 yilning 2 martidan boshlab 
BMTning teng hyqyqli a`zosidir. Mazkur xalqaro tashkilot bilan hamkorlikda 
mintaqamizda tinchlik barqarorlik millatlararo totuvlikni ta`minlashga qaratilgan 
ko`pgina savobli ishlar qilinmoqda. 
Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 1993 yili BMT Bosh 
Assambleyasining 48-sessiyasida so`zlagan nutqida Markaziy Osiyoda xavfsizlik va 
hamkorlik sohasida BMTniig doimiy seminari tashkil qilish to`g`risida taklif kiritgan 
edi. O`zbekiston Prezidentining bu tashabbusi xalqaro miqyosda katta kiziqish 
uyg`otdi. Amerika Qo`shma SHtatlari seminar yig`ilishi o`tkazish g`oyasini qo`llab-
quvvatladi va ushbu anjumanda yuksak diplomatik darajadagi vakili ishtirok etishi 
istagini bildirdi. Bunday organni tashkil qilish g`oyasi davlatlararo o`tkazilgan 
seminar va konferentsiya hamda MDH hujjatlarida ham qayd qilingan.
Seminar 
yig`ilishning maqsadi o`zaro fikr almashish, ishonchli mintaqaviy xavfsizlik tizimini 
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт 
кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон, 1997, 197-бет
1
Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т.:Ўзбеекистон, 1995, 263- бет. 


yaratish yo`llarini muxokama etish, tinchlik va barkarorlikni saqlash, nizolarning 
oldini olish, iqtisoddagi o`zaro jipslashish jarayoniga, insonparvarlik va madaniy 
sohadagi hamjhatliklarga ko`maklashishdan iborat. SHuningdek seminar yig`ilish 
mintaqaviy xavfsizlik va hamkorlik muammolarini qal etish, tahlil qilish, BMT, 
alohida davlatlar bir guruh davlatlarga ta`sirchan bo`lgan bosqichma bosqich 
diplomatiya uchun taklif va tavsiyalar ishlab chiqish vazifasini o`z oldiga qo`ygandi. 
1995 yil 15—16 sentyabrda mazkur seminar kengashning O`zbekiston poytaxti 
Toshkentda Markaziy Osiyoda xavfsizlik na hamkorlik masalalariga bag`ishlangan 
majlisi bo`lib utdi. Seminar kengashda BMT, EXHK, Islom Konferetsiyasi tashkiloti 
delegatsiyalari, BMT xavfsizlik kengashiga a`zo mamlakatlar, Mustaqil Davlatlar 
Hamdo`stligi, Markaziy Osiyo mamlakatlari vakillari, shuningdek, mintaqaga tutash 
davlatlar delegatsiyalari — jami 31 davlat, 6 xalqaro tashkilot ishtirok etdi. 
BMT Bosh kotibining maxsus vakili Mahmud Mistiriy seminarni ochar ekan, 
O`zbekiston tashabbusi bilan o`tkazilayotgan ushbu anjuman 50 milliondan ortiq 
aholi istiqomat qilayotgan Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va hamkorlikni 
ta`minlash yo`lida muhim ahamiyatga egaligini ta`kidladi. 
Prezidentimiz I.Karimov seminar kengashda so`zlagan nutqida shunday dedi: «Biz 
mazkur seminarni mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik tizimini o`rnatish va uni 
amalga siljitish yo`lida, Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari va halqlari uchungina 
emas, balki bu mintaqaga chegaradosh ulkan hudud uchun ham juda zarur bo`lgan 
hamkorlikni rivojlantirish uchun mustahkam asosni shakllantirishda turli fikr va 
yondashuvlarni yuzaga chiqarish va ularni bir-biriga yaqinlashtirishda manfaatdor 
bo`lgan anjuman deb baholaymiz» 1. 
Anjuman qatnashchilari «Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalari 
bo`yicha Toshkent seminar kengashi, ishtirokchilarining bayonoti»ni qabul qildilar. 
Mazkur Bayonotda Markaziy Osiyo davlatlari mintaqada vujudga kelayotgan vaziyat 
uchun o`zlarining mas`uliyatini to`la his qilib, mintaqaviy xavfsizlik barqarorlik va 
hamkorlikni ta`minlash jahon hamjamiyatining muttasil rivojlanishiga o`zlarining 
kollektiv ravishda qo`shadigan muhim hissasi ekanligidan kelib chiqib harakat 
qilishlarini e`tirof etib, shunday deyilgan: 
«Boy ijtimoiy-siyosiy, etnik va madaniy rang-barangligi bilan ajralib turgan 
Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizlik, barqarorlik va izchil taraqqiyot mintaqasi 
bo`lib qolishi, insoniyat taraqqiyotiga o`zining munosib hissasini qo`shishi mumkin 
va lozim. Bu maqsadga faqatgina kollektiv sa`y- harakatlar va jahon hamjamiyatining 
har tomonlama qo`llab-quvvatlashi orqaligina erishish mumkin». 
Bayonotda elatlararo ziddiyatlar, narkobiznes, terrorchilik qurollarning qonunga xilof 
ravishda joydan-joyga ko`chirilishi, insonlarning ko`chishga majbur bo`lishi singari 
xavf va tazyiqlarga alohida e`tibor berish zarurligi, shuningchek Markaziy Osiyo 
davlatlari uchun iqtisodiy xavfsizlikni ta`miilash, yangi kommunikatsiyaviy tartib 
barpo etish, hukumat vi hukumatga daxldor bulmagan turli organlar ishtirok etishi 
lozim bo`lgan ekologiya tizimini barpo etish, Orol muammosiga z`tiborni yanada 
kuchaytirish, Markaziy Osiyo davlatlarining ilmiy-texnik salohiyatidan foydalanishda 
hamkorlikni ta`minlash bo`yicha sa`y- harakatlarni tashkil qilish kabi muhim 
masalalar o`z aksini topgan. 
1
«Халқ сўзи», 1995, 16 сентябрь 


Seminar-kengash ishtirokchilari yakdillik bilan e`tirof etdilarki, Markaziy Osiyo 
davlatlari o`zlarining BMT va EXHTning inson huquqlari bo`yicha talablariga 
sodiqligini tasdiklaydilar, mintaqada demokratiyalashtirish jarayoni va kamsonli 
millatlar vakillarini hisobga olgan holda inson huquqlari muhofazasini ta`minlashni 
chuqurlashtirishga harakat qiladilar. 
Turli davlatlar va xalqaro tashkilotlar delegatsiyalari a`zolari O`zbekiston Prezidenti 
Islom Karimov tashabbusi va BMTning to`la xayraxohligi bilan o`tgan mazkur 
seminar keygash mintaqa xavfsizligini mustahqkamlash yo`lida muhim qadam 
bo`lishini ta`kidladilar. 
«O`zbekiston, - deydi Hindiston Respublikasi tashqi ishlar davlat vaziri Salmoi 
Xurshid, — qamisha tinchlik va hamkorlik tarafdori bo`lib kelgan. Biz 1966 yilning 
boshida Hindiston va Pokiston rahbarlarining Toshkentda uchrashganliklarini yaxshi 
bilamiz. O`shanda poytaxtingizda imzolangan tarixiy Toshkent Deklaratsiyasi 
Hindiston yarim oroliga tinchlik olib kelgandi. SHuning uchun ham O`zbekistonning 
tinchlik va hamkorlik borasida olib borayotgan faoliyatini munosib baqolash joyz. 
Hozirda O`zbekiston o`z tashqi siyosatini tinch-totuv yashash, barqarorlik va 
hamkorlik printsiplari asosida amalga oshirib, jahon hamjamiyatida obro` va e`tibor 
topmoqda». 1 
Toshkent seminar kengashi dunyo xavfsizligi yo`li mintaqaviy xavfsizlikni 
ta`minlash orqali o`tishi, boshqacha aytganda, mintaqalar xavfsizligini ta`minlash 
yo`li bilan jahon xavfsizligini ta`minlash mumkin ekanligini yaqqol ko`rsatib berdi. 
Mintaqamizda barqarorlik tinchlikni ta`minlashga qaratilgan tadbirlar ichida 1995 yili 
sentyabr’ oyida BMT tomonidan Nukus shahrida o`tkazilgan Orol havzasi 
mintaqasining barqaror rivojlanishiga bag`ishlangan konferentsiya va unda qabul 
qilingan deklaratsiya, ham muhim o`rin tutishini aytib o`tish joizdir.
1995 yilning oktyabr’ oyida N’yu-Yorkda bo`lib o`tgan Birlashgan Millatlar 
Tashkiloti Bosh Assambleyasining ellinginchi yubiley sessiyasida so`zlagan nutqida 
I.Karimov jahon davlatlari rahbarlari va keng jamoatchilik e`tiborini yana bir bor 
Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan muammolarga qaratib, yalpi xavfsizlikka 
mivtaqalarda xavfsizlikni ta`minlash orqaligina erishish mumkin ekanligini uqtirib 
o`tdi. SHuningdek BMTning mintaqaviy xalqaro tashkilotlar munosabatlarini 
faollashtirish, tangliklarning oldini olish yo`lida uning mintaqaviy tizimlarini yanada 
rivojlantirish lozimligi to`g`risidagi takliflarni ilgari surdi. 
O`zbekiston mintaqamizda, jumladan Tojikistonda tinchlik va barqarorlikni 
ta`minlash yo`lida ham faol harakat qilmoqda. 1995 yil 3 aprelda O`zbekiston 
tomonidan muholif kuchlar rahbariyati bilan uchrashuv chog`ida Tojikiston halqlari 
kongressini chaqirish xaqida taklif kiritildi. Bu taklif qabul qilindi va Tojikistondagi 
muholif kuchlar o`zaro muzokaralarga kirishdilar. 
Mazkur anjumanning tinchlik va barqarorlikka erishish borasida barcha siyosiy 
Yüklə 1,1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin