Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.«Mehri və Vəfa»nın dilində «Kitabi-Dədə Qorqud»da müşahidə olunan zəngin fonetik hadisələr davam etməkdədir. Bunlar müəyyən dərəcə «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində də vardır, lakin «Mehri və Vəfa»da olduğu qədər deyildir və xeyli məhdudlaşmışdır. Bu sahənin tədqiqində çətinliyin səbəbi «Dastani-Əhməd Hərami»nin əlyazmasının olmamasıdır. Əsəri Çankırı millət vəkili 168
Tələt Onay 1928-ci ildə əldə etsə də, qeyd və şərhlərlə birlikdə 1946-cı ildə İstanbulda çap etdirmişdir. Tələt Onay bir sıra orfoqrafik məsələləri izah etmiş və əsərin 7-ci əsr (hicri) azəri ləhcəsində yazıldığını göstərmişdir: «Eserin lisanı ümumiyyet itibariyle Oğuz Türkcesi, Azeri lehcesidir». (6, .X) Lakin əsəri çap edərkən xeyli dərəcədə türkləşdirmişdir – bütün «x»ləri «h», bütün «ə»ləri «e» ilə vermişdir; «b» hərfi əvəzinə «p» işlətmiş, ərəb əlif- bası ilə yazılan «qaf» hərfini «k`» ilə işarə etmişdir və s. Ə.Səfərli əsəri yenidən tərtib və çap edərkən bütün bunları təbii şəklə salmış, azəricələşdirmişdir. Əsəri bütövlükdə nəzərdən keçirdikdə onun ümumi ruhuna bu cür tərtibatın tam uyğun olduğu görünür. Lakin əlyazmanın olmaması, hər halda, mübahisəli məqamlar törədir. «Mehri və Vəfa»nın dilində «Dədə Qorqud» dövründən gələn, «Dastani-Əhməd Hərami»yə və sonrakı dövrə doğru tədricən məh- dudlaşan aşağıdakı fonetik xüsusiyyətlər müşahidə olunur: a) Məlumdur ki, hər bir dilin mühüm xüsusiyyətlərindən biri daxili qanunlar əsasında daim tələffüz asanlığı uğrunda mübarizə yolu ilə irəliləməsidir. Bunu göstərən mühüm dəlillərdən biri bir sıra kipləşən samitlərin tarixi inkişaf prosesində bizim dildə tədricən öz yerini sürtünən samitlərə verməsidir. Bu cəhət «Meh- ri və Vəfa» əsərinin dilində hələ o qədər də müşahidə olunmur. Bu əsərdə «qaf» ilə yazılan sözlər çoxdur. Latın qrafikası ilə bunlar k` ilə verilmişdir. Bu hərfin ifadə etdiyi səs o qədər də kar (dilarxası qalın k`) olmamalıdır. Lakin təbii ki, kipləşən samitdir və sürtünən deyildir. Məsələn: Akdı, akça, yukaru, bakmağa, bukça, dokunur, qakıyıb, qakar, bakma, burakdı, çıktı, çok, okudular, yakın, qoku, qorku, qorkulu və s.
M.Kaşğarinin lüğətində də bu cür sözlərin yazılışı «Mehri və Vəfa»da olduğu kimidir: baka – qurbağa (bağa), bakaçuk –
bağacıq, bakıl – baxılmaq, bakır – bağırmaq, bakış – baxış, bakıt – baxdırmaq, bakur – baxdırmaq (7, 66-67) və s. «Dastani-Əhməd Hərami»də isə artıq bu samit «Mehri və Vəfa»da işləndiyi məqamlarda sürtünən samitə çevrilmişdir. Fikrimizcə, Ə.Səfərli bunları kirilə düz çevirmişdir:
və s.
169 Bunlar göstərir ki, «Dastani-Əhməd Hərami»də sözlərin tələf- füz və yazılışı artıq müasir tələffüz vəziyyətinə müvafiqdir və bu cəhətdən «Mehri və Vəfa»nın dili daha arxaikdir. b) Azərbaycan dilindəki bir sıra şəkilçilər tarixən qapalı saitli olmuş, tədricən qapalı sait açıq saitə çevrilmişdir. Bu hal daha çox şəkilçilərdə özünü göstərir. «Dastani-Əhməd Hərami»- də bu cür aşağıdakı nümunələrə rast gəlmək olur (rəqəmlər nümunə verilən əsərlərin səhifələridir): Dedi: sənə dəxi gör
bən,
Hələ dağa oduna gedərim bən. (48) Təfərrüc eylə köşkündən
, Necə məhbubədir ol can parasin. (61) «Dastani-Əhməd Hərami»də qapalı saitlilik əsasən bu bənd- lərdəkidir: 1-ci şəxs təkin – im , ikinci şəxs təkin –sin şəxs şəkilçi- sində müşahidə olunur. Türk çapında həmin sözlər
şəklindədir. ( 6, .41; 55) «Mehri və Vəfa»da isə
əvəzinə -sın,-sin daha
işləkdir: Su başında bir pinara irəsin , Bir canavar gələ anda, görəsin . (18) Bulasın qırk hücrə tolu küp mal.(18) Çün könüldən mənim olasın bilüm.
Çünki bir yıl tamam ola görəsin, İqrar eyləyim bəni sən alasın. (30)
Görəsin bir su akar get su sərə, Gər dilərsən kim, irəsən bu sirrə.
Nə kim istər isən anda bulasın . Ağlayasın , illa sonra güləsin. (32)
Çünki Mehrin xidmətinə irəsin , Anın güz gülü yüzün çün görəsin. (41) Padişahsın, sən bizə dad eyləgil.(41) 170
İrəsin, görəsin, bulasın, olasın, alasın, ağlayasın, güləsin sözlərinin hamısında ikinci şəxsin təkini bildirən –sın,-sin şəxs şəkilçisi arzu şəklinin əlamətindən sonra işlənmişdir. Son misalda –
sözündə ismi xəbərə artırılmışdır. İntensiv işlənmə imkanları da göstərir ki, «Dastani-Əhməd Hərami»yə nis- bətən, bu şəkilçi «Mehri və Vəfa»da daha fəaldır. Deməli, «Dastani-Əhməd Hərami»də xeyli məhdudlaşmışdır. c) «Mehri və Vəfa» əsərində xüsusən şəkilçilərdə u, ü dodaqlanması qədim əlamət kimi çox güclüdür. Məsələn: Qış
, göstərir ibrətləri, Yaz
nemətləri.(12) Bir neçə əyyam
Ol küp içində sümüklər vardurur At, qatır, qoyun dəxi davardurur .(15)
Sol qapusundan ol şəhrin su gedir. (18) Bən
kimdir iyəsi anun . (27) Və s. Bu hal «Dastan»ın dilində də vardır və indiki zaman şəkilçi- sində sistemli şəkildə özünü göstərir: Əli Bu Sina elmindən
(17) Benim her yerdə efsunum
, Kilitler açılur , kapu bozulur. (6, 8) Doğrudur, əsərlərdə vahid orfoqrafiya yoxdur, xüsusilə ƏH- də («Dastani-Əhməd Hərami»də) gah qapı , gah da qapu yazılır. Amma MV-də («Mehri və Vəfa»da) dodaqlanma üstünlük təşkil edir. M.Kaşğaridə qeydə alınmış oğuzca «söz» mənasında «kələcü» sözü (7, 274) ƏH-də
(6, 68) şəklindədir. ç) Həm «Mehri və Vəfa»nın, həm də «Dastan»ın dilində bir sıra sözlərdə söz başında «y» samiti işlənməkdədir. Bu samit qeyd etdiyimiz sözlərdə sonralar düşmüşdür. «Dastan»ın dilində belə sözlər azdır: yürəgi, yüzüm, yuca, yulduz sözlərindən ibarətdir. 171
«Mehri və Vəfa»nın dilində isə daha işləkdir: yıl (27)/ yil (38), yigit (17, 39), yulduz (57) / yıldız (45), yuca (19), yüzüg (17), yüz (üz, 17, 100), yişə (iş) (19) və s.
d) Müasir dildəkindən fərqli olaraq, açıq heca ilə bitən söz- lər: «Mehri və Vəfa»da: qo-maz (12), qo-gil (35), qo-muş (55), qo-ma (60), gilə (60, 45) (giley), kiçi (14) (kiçik). «Dastan»da: kiçi (64), qo-maz (32), qo-dı (45). e) «Mehri və Vəfa»nın dilində ilərü (39, 57), kiprig (20), topraq (15), yapraq (20, 38), əmrud (42) sözlərinin hamısı sonralar
ədəbi dilimizdə metatezaya uğrayaraq irəli, kirpik, torpaq, yarpaq, armud şəklinə düşmüşdür. Bu cür sözlərdən «Dastan»ın dilində
və
tutsaq (57) (dustaq) sözlərinə təsadüf edilir. «Dastan»ın dilində «Mehri və Vəfa»dakı
sözü artıq kirpik (6, 51; 1, 57) şəklindədir. ə)
əvəzlənməsi; Sonralar dəymə, diləyin, düyün, öyütlə, söyməyin, söyür, yüyürməyi şəklində işlənən sözlər «Mehri və Vəfa»da:
şəklində işlənmişdir . Bu hal «Dastan»ın dilində dörd sözdə müşahidə olunur: degirdi (60) – deyirdi,
döküdü (48) – döydü,
dügün (33) – toy, yögrük (50) – yüyrək. f) Saitlər yanaşı gəldikdə şəkilçinin saitinin deyil, söz əsa- sının son saitinin düşməsi. «Mehri və Vəfa»da:
– saxlayın , bağışlın (39) – bağışlayın, arxun-arxun (41) – arxayın-arxayın. Bu hal artıq «Dastan»ın dilində müşahidə edilmir. Bu cür başqa səs dəyişmələrini də misal gətirmək olar. Nəzəri o qədər də cəlb etməyən bu cür dil faktları, az da olsa, «Mehri və Vəfa»nın qədimliyi xeyrinədir. 2. Məsnəvilərin dilində isim hallarının sinonim müvazilik- lərini müqayisə etmək mümkündür. «Mehri və Vəfa»da halların işlənməsinə müxtəsər nəzər salaq. Müasir dildən fərqli aşağıdakı xüsüsiyyətlərə rast gəlirik: 172
a) Müasir dildəki yol getmək birləşməsinin asılı tərəfi «Mehri və Vəfa»nın dilində yönlük haldadır: Bir qaç aqça verdi ətə, ətməgə, Bağladı belinə
.(17)
Getsə bir yıl o yola , solmaz idi, Qokusı gedüb xarab olmaz idi.(35) Müasir dildə yola getmək ifadəsi var, lakin mənası fərqlidir: «xasiyyətləri tutmaq», «birtəhər yaşamaq, dolanmaq» mənalarındadır. Şairin işlətdiyi mənada indi yol getmək ifadəsi işlənir. b) Müasir dildə əvvəlində xüsusi isim olan mürəkkəb ismi birləşmənin birinci tərəfi qeyri-müəyyən, ikinci tərəfi müəyyən yiyəlik halda işlənirsə, MV-də əksinədir: Rum sultanının oğlu əvəzinə Rumun sultanı oğlu: Vəfa aydır: Bən dəxi Rumun sultanı Oğluyam , Mehrə fəda qıldım canı. (73) c) Bir sıra sadə ismi birləşmələrdə birinci tərəf müəyyən yiyəlik hal əvəzinə, qeyri-müəyyən yiyəlik haldadır: Zari qılur,
akar,
Qardaşı acısı cigərin yakar.(33) ç) Xüsusi isim təsirli felin yanında qeyri-müəyyən təsirlik haldadır: Ol dəxi həm qalasını tərk edər, Dəlü olub, Mehri istəyü gedər. (58) Bakdı Vəfa,
gördi, qıldı ah, Aytdı: Əhvalın necə oldu, ey şah? (62) Uyqıdan oyanıb, Mehri bulmadı. (54) 173
Bu misralarda Mehri istəyü – «Mehrini axtararaq», Mehri gördi – «Mehrini gördü», Mehri
- (yuxudan ayılıb) «Mehrini tapmadı» mənasındadır. Uzlaşma-idarə əlaqəli müəyyənlik bildirən ismi birləşmələr də belə işlənib: Sərrafın donı geyüb tışra çıkam.(63) d) Hal müvazilikləri içərisində ən çox nəzərə çarpanı yönlük halın çıxışlaq hal məqamında işlənməsidir: Hurimisən, ya mələkmi, gülüzar, Kim,
gözüm doymaz yüzünə bakmağa .(21)
Mehri aydır: çün bəni sordun bənə , Düşə əqlini, aydayım bən sənə.(21) Getdi Vəfa Mehriylə yeyir, içir, Bir zaman çün bunun üstinə keçir .(22)
Sordu Mehri Vəfaya : Halın nədir? (23) Bağbana sordı kim, oğlanın qanı? (51) Sərrafa sordu ki, bu nə kişidir? (63) Sordu Mehri onlara uşbu işi.(70) Müasir dilimizdə bu misallardakı
şəklində işlənir . e) Yönlük halda olan sözlərin yerlik hal məqamında işlənməsi: Boyadı Mehri tonını qaraya, Girdi
ayəsiz
saraya .(31)
Gəldi bürcün dibinə qıldı qərar .(570
Uşbu söz üstünə cümlə
durdular .(68)
Bəgligimə məşğul idim vaxtıma .(71)
174 Oturdu saraya – sarayda oturdu ,
qərar – bürcün dibində qıldı qərar, uşbu söz üstünə durdular - uşbu söz üstündə
deməkdir. ə) Yönlük halın təsirlik hal məqamında işlənməsi: Getmədi, var isə munlar şərdədir,
bundadır.(52) İstəsünlər dört yanaya – sözləri
dörd tərəfi axtarsınlar mənasındadır. f) Bəzən yönlük hal məqamında yerlik haldan istifadə edilmişdir: Gəldi bir gün anda Məğrib sultanı.(69) Yaslanam,
.(73)
Anda gəldi – ana (ora) gəldi, canım eşqində verəm – canımı eşqinə verəm mənasındadır. g) Yerlik hal çıxışlıq hal məqamında: Var idi anda məgər qələ yakın, Qafil olmağıl,
! (53) –
Misralarında yolunda sakın – «yolundan ehtiyatlı ol» mənasındadır. ğ) «Kitabi-Dədə Qorqud»da olduğu kimi, burada da bir sıra fellər yönlüuk halda olan yiyəlik birləşməsi əvəzinə, birbaşa yönlük halda olan sözlə əlaqələnmişdir. Diyə verdüm bir küp altunı sana, Neylədin kim, dilənüb gəldin bana . (17)
Buradakı gəldin bana birləşməsi sonralar «mənim yanıma gəldin» şəklində sabitləşmişdir. Göründüyü kimi, hal müvaziliklərindən ən fəalı yönlük hal ilə bağlıdır. Yönlük halın mənasının hələ sabitləşmədiyi müşahidə olunur. Hətta əsərdə arxaik yönlük hal şəkilçisinə də (-ra ) təsa-
düf edilir: Çəkdi qılıc, öylə çaldı ortara , Eylədi ol cadunı iki para.(52) «Dastani-Əhməd Hərami»də hal müvazilikləri. 175
Yönlük hal burada da nisbətən fəal olub, yerlik və çıxışlıq hal məqamlarında işlənmişdir. Yerlik hal məqamında: Bunlar durı gəlib dedi ki, sərvər, Can üstünə nə
dersən , ey dilavər? (18) Qızı
ol dəmdə saza. (53)
Can üstinə nə dersən – can üstündə (ölüm ayağında) nə dersən, saza gizlədilər – sazda (qamışlıqda) gizlədilər deməkdir. Yönlük hal çıxışlıq hal məqamında: Bir-iki gün
.(33)
Yapışdı ol nigarın çün əlinə .(78)
Bunun üstinə ketdi bu yazı, qış. (42) – misralarında bunun üstinə getdi (keçdi) – «bunun üstündən keçdi» mənasındadır; əlinə yapışdı –
əlindən yapışdı deməkdir
. Bu əsərdə yerlik hal da fəaldır - yönlük və çıxışlıq hal məqam- larında işlənmişdir: Şol ulu xoca ki, gəlmişdi bunda Qatı hörmətlidir atan qatında.(35) Çü sübh oldu,
sultan.(40) Əvvəlki misalda yerlik halda olan söz yönlük, sonrakı misalda çıxışlıq hal məqamındadır. Bəzən təsirlik halda olan söz yönlük hal mövqeyindədir: Saqalın yoldu, köksünü çox
urdu .(52)
Müasir dildə köksünü urdu tipli birləşmələrin birinci tərəfi yönlük halda olur:
. Əslində isə təsirli fellə qədim forma daha məntiqidir. Burada da bir sıra fellər yönlük halda olan (ikincə tərəfi «yan» sözü ilə ifadə olunan) yiyəlik birləşməsi əvəzinə, birbaşa yiyəlik halda olan sözlə əlaqələnmişdir: Həmin dəm kətxudası
. (31)
Durub Əhməd Hərami şahə gəldi . (37)
Bu gəz sultan durub gəldi qızına . (38)
176 Buradakı girdi şaha müasir dildə şahın yanına girdi, şahə gəldi – şahın yanına gəldi, gəldi qızına – qızının yanına gəldi şəklində işlənir. Arxaik formalar «Mehri və Vəfa»nın dilində daha çoxdur: a, b, c, ç bəndlərində olan xüsusiyyətlər «Dastan»ın dilində yoxdur. «Dastani–Əhməd Hərami»nin dilində olan hal əvəzlən- mələri son dövrlərə qədər işlənən hal uyğunluqlarıdır. Hal müvazilikləri isim hallarının hələ ədəbi dildə sabitləşmə- məsi, yaranış etibarilə birinin digərinin məqamında işlənmə imkanının mövcudluğu ilə bağlıdır. İsmin halları tədricən xü- susiləşmiş və fərdiləşmişdir. 3. Əvəzliklər. «Mehri və Vəfa»da. Ş ə x s əvəzlikləri:
Q a y ı d ı ş əvəzlikləri: kəndü, kəndözüni ; İ ş a r ə əvəzlikləri: oldurur, budurur, öylə, şol, uş, uşbu, uşbudur, şöylə, (munca, bunca, anca), ol, o, işdə, bunda, munda, munun, bu, helə (elə), böylə, qanda(lı- ğını), netə (kim), munlar;
S u a l əvəzlikləri: qanda, qanı, qandadır, necə, nedər, neylədin, xancaru/qancaru, kim, nə, nədir (necədir), kimdir, qanqı, qansılar, nərədən;
Q e y r i- m ü ə y y ə n l i k bildirənlər: qamu/qəmu/qamusı, qamumuzın, heç nə, kimsənə; «Dastani-Əhməd Hərami»də: Ş ə x s əvəzlikləri:
Q a y ı d ı ş əvəzlikləri: özünüz, özünü, özlərini, özün, özümüz, kəndinin, kəndözünü; İ ş a r ə əvəzlikləri : bunlar, bular, bunu, oluq (dəm), böylə, o, bu, şoluq (dəm), şu, işbu, uş, şunun, şol, öylə; S u a l əvəzlikləri: qanı, qandadır, nə, necə, necədir, qaçan, netdi, nedəyin, qancaru/qancəri, nə (necə 177
mənasında), neyləyəlim, kim, nə kim, neçün, nəyə (nə üçün), nitə (necə); Q e y r i- m ü ə y y ə n l i k bildirənlər: kimsənə, qamu, kimsə, biri, birisinə; T ə y i n i əvəzliklər: hər, haman, həman, qamu (bütün mənasında ), bütün. Bu sözlərin hər biri məsnəvidə bir-iki dəfə işlənib. Uşbu, kəndü – 4-5 dəfə. «Dastan»ın dilində 1-ci şəxsin təkini bildirən
sözü,
«Mehri və Vəfa»nın dilində bən forması üstünlük təşkil edir. «Mehri və Vəfa»da
«Dastan»ın dilində ol forması işlək- dir. Misallardan göründüyü kimi, doğrudur, «Dastan»da kəndözüni sözü də var, lakin özün, özünü, özlərini, özümüz. özünüz sözləri daha fəaldır. Öz sözünün üstün mövqeyi sonrakı hadisədir. «Dastan»da
sözü bir dəfə işlənmişdir, «Mehri və Vəfa»da 4 dəfə; «Dastan»da
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|