Research papers

Xocalı faciəsi – tarixi genosiddir 
137 
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, № 2, 2022 
31 Mart 1918-ci il Soyqırımından səksən il 
sonra Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 
Heydər Əliyev bu dəhşətli hadisələrə adekvat si-
yasi qiymət verərək 31 Mart 1918-ci il tarixini 
elan etdi və 26 Mart 1998-ci ildə “Azərbaycanlı-
ların Soyqırımı haqqında Fərman” imzaladı. 80 il 
sonra bu gün “Azərbaycan Soyqırımı Günü” elan 
edildi. 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 
Heydər Əliyevin imzaladığı “Azərbaycanlıların 
Soyqırımı haqqında Fərman”da deyilir: 
“XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanın bütün 
faciələri, torpaqlarının işğalı ilə birlikdə, ermə-
nilərin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi 
düşünülmüş və sistematik soyqırım siyasətinin 
ayrı-ayrı mərhələlərini təşkil edirdi. Bu hadisə-
lərdən yalnız biri – 1918-ci il Mart soyqırımı 
üçün siyasi qiymətləndirmə aparıldı. Bu gün 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olan 
Azərbaycan Respublikası soyqırım hadisələrinə 
siyasi qiymət vermək öhdəliyini sona qədər hə-
yata keçirmədiyi qərarların məntiqi davamı ola-
raq qəbul edir”. 
Azərbaycan Respublikasının ümummilli 
lideri, Prezident Heydər Əliyev 31 Mart 1998-ci 
il tarixli “Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü” 
ilə əlaqədar aşağıdakı açıqlamalar vermişdir: 
“Nə qədər çətin olsa da, bu gün və gələ-
cəkdə şərəfli və müqəddəs bir iş kimi qorunma-
lıdır. Bu, soyqırım qurbanlarının xatirəsinə indi-
ki nəslin müqəddəs borcudur.” 
Onu da bildirmək istərdik ki, 1918-ci il
30 mart-2 aprel 1918-ci il tarixlərində Qubanın 
yalnız şəhər mərkəzi daxil olmaqla 167-dən çox 
kəndi ermənilər tərəfindən tamamilə məhv edil-
di və azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasəti 
tətbiq edildi. Son 20 ildə azərbaycanlılara qarşı 
soyqırımı siyasəti çərçivəsində araşdırmalar ge-
nişləndirilmiş və bu araşdırmalar nəticəsində bir 
çox yeni məlumat və sənəd aşkar edilmişdir. 
Azərbaycanın Quba şəhərində aparılan qazıntı-
lar nəticəsində çıxarılan kütləvi məzarların bu 
soyqırım faciəsinin ən qanlı epizodlarından biri 
olduğunu demək mümkündür. 
01 Aprel 2007-ci il araşdırmalarından sonra 
bölgədəki qazıntılar zamanı Quba soyqırımı qəbi-
ristanlığı tapıldı və bununla da erməni vəhşiliyi bir 
daha dünyaya sübut olundu. Azərbaycan Nazirlər 
Kabineti, 2009-cu ildə Quba şəhərində “31 Mart 
Soyqırımı qurbanlarını yaşatmaq üçün Fəaliyyət 
Planı”nı təsdiqlədi və qazıntılardan sonra çıxarılan 
kütləvi məzarlıqdan ərazidə bir abidə kompleksi 
inşa edilməsinə qərar verildi [8, s. 5]. 
2007-ci ilin iyul ayında Azərbaycan Milli 
Sosial Elmlər Akademiyasının tərkibindəki Ar-
xeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun tədqiqat-
çıları kütləvi məzarlıqda geniş araşdırmalara 
başladı və tədqiqatlar 2008-ci ilin sentyabrında 
başa çatdı. Bu tədqiqat nəticəsində Azərbaycan 
Milli Sosial Elmlər Akademiyasının tərkibində-
ki Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun təd-
qiqatçıları qəbiristanlığın 1918-ci ildə ermənilə-
rin yerli mülki əhaliyə qarşı törətdikləri soyqı-
rımla əlaqəli olduğunu rəsmi olaraq müəyyən-
ləşdirdilər. Tədqiqat nəticəsində qəbiristanlıqda 
400-dən çox müxtəlif yaşda insanın qalıqları ta-
pıldı. Soyqırım nəticəsində azərbaycanlıların 
50-dən çox uşaq, 100-dən çox qadın, qalanları-
nın isə əsasən yaşlı kişilər olduğu üzə çıxdı [6, 
s. 35]. Ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz 
qalan azərbaycanlı mülki şəxslərin, habelə Quba 
şəhərində yaşayan ləzgi, yəhudi, tat və digər et-
nik qrupların nümayəndələrinin ermənilər tərə-
findən vəhşicəsinə öldürüldükləri və bir çoxu-
nun məzarlarda dəfn edildiyi məlum oldu. 
Quba şəhərində ortaya çıxarılan qəbiris-
tanlıqda qurulan Quba Soyqırımı Memorial 
Kompleksi 18 sentyabr 2013-cü ildə açıldı. Açı-
lış mərasimində çıxış edən Azərbaycan Respub-
likasının Prezidenti İlham Əliyev qeyd etmişdir: 
“Əlbəttə ki, Sovet dövründə bu həqiqətlər 
bizdən qorunurdu, çünki tarix təhrif olunmuşdu. 
Burada illərdir ki, Azərbaycan xalqının qanını 
tökən və iyrənc adlarından bəhs olunan quldur-
lar Şaumyan və onun kimi digərləri tərəfindən 
qəhrəman kimi bizə təqdim edildi. Bunun böyük 
bir faciə olduğu acı bir həqiqətdir. 
Xalqımızı uzun illər təqib edən ünsürlər 
Sovet tarixində qəhrəman kimi təqdim olundu-
ğundan, onların şərəfinə abidələr ucaldıldı. Yal-
nız müstəqillik dövründə həqiqi ədalət bərpa 
edildi və Bakı şəhəri həmin abidələrdən təmizlə-
dildi. Bu abidələrin yerinə bu gün burada Sahil 
Parkı da daxil olmaqla, gözəl parklar yaradıldı. 
Beləliklə, tarix və ədalət öz yerini qazandı. Bu 
gün gənc nəsil də bilməlidir ki, xalqımız keç-
mişdə hansı fəlakətlərlə üzləşmişdir”. 
Həmçinin 18 yanvar 2018-ci il tarixində 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham 
Əliyev “1918-ci il 30 mart-2 aprel tarixlərində er-

---