Vüsalə Sərdar qızı Əliyeva 76
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022 Piaje əsas diqqəti uşağın təfəkkürünün in-
kişafında oyunun roluna xüsusi qeyd edir. Piaje-
nin fikrincə, oyun fəaliyyəti assimilyasiya fə-
aliyyətidir ki, burada uşaq subyektin malik ol-
duğu hərəkət sxemlərini reallığa tətbiq etməklə
reallığı mənimsəyir və ona tabe edir. Oyun fə-
aliyyətinin simvolik təbiəti sərt məkan-zamanla
məhdudlaşan zəkadan keçid üçün şərait yaradır.
Oyunun inkişafının aparıcı mexanizmi ki-
mi J. Piaje assimilyasiya mexanizmini belə ad-
landırır: “Psixik assimilyasiya, davranış sxemlə-
rinə obyektlərin daxil edilməsidir ki, onların öz-
ləri də hərəkətlərin təkrarından başqa bir şey de-
yildir.” Oyunda uşaq ətraf aləmi özü üçün mə-
nimsəyir və onu cəmiyyətə uyğunlaşdırır. Hətta
böyüklərin uşağın davranışına qoyduğu məhdu-
diyyətlər nəticəsində yaranan münaqişələr də
oyunda mənimsənilir.
Oyunda simvolu dərk etmək uşağın əvəz-
edici obyektlə müəyyən hərəkəti yerinə yetir-
mək bacarığından danışılır. L.S. Vıqotski “Oyun
və uşağın zehni inkişafında rolu” məqaləsində
yazır: “Oyun uşağın maksimal inkişaf zonasını
yaradır. Oyunda uşaq həmişə orta yaşından, adi
gündəlik davranışından yuxarıdır; o, sanki başı
və çiyinləri özündən yuxarıdadır. Oyun, böyü-
dücü şüşənin diqqət mərkəzində olduğu kimi,
bütün inkişaf meyllərini ehtiva edir; oyundakı
uşaq, sanki adi davranış səviyyəsindən yuxarı
sıçrayış etməyə çalışır”.
Məktəbəqədəryaşlı uşaqlar artıq müstəqil
nəticələr və ümumiləşdirmələr aparmaq qabiliy-
yətinə malikdirlər. Bu bacarıqların inkişafında di-
daktik oyunların əvəzsiz rolu vardır. Uşaqlar
üçün nəzərdə tutulmuş bir çox oyunun vəzifələri
onların əməkdaşlığını, şəkillərin, oyuncaqların
birgə nümayişini, onların müqayisəsini, obyekt-
lərin xüsusiyyətlərinin müzakirəsini, təsnifat
üsullarını əhatə edir. Bu, uşaqlar üçün mövcud
olan biliklərin, onların real və şərti situasiyalarda
tətbiqi yollarının aktivləşdirilməsinə kömək edir.
Tapşırığın yerinə yetirilməsi prosesində qarşılıqlı
bilik və təcrübə mübadiləsi mühiti yaranır.
Vıqotski, oyunun dərhal həyata keçirilmə-
yən ehtiyaclar olduğunu qeyd edirdi. Məktəbə-
qədər yaşda inkişaf edən və böyüklərlə münasi-
bətlər sisteminə yönəlmiş ümumiləşdirilmiş,
qeyri-obyektiv təsirlər yalnız xəyali vəziyyətdə
həll edilə bilər və oyunun yaranmasına səbəb
ola bilər.
Məhz xəyali situasiyanın oyunun funda-
mental xüsusiyyəti kimi müəyyən edilməsi Vı-
qotskinin yanaşmasını klassik oyun nəzəriyyələ-
rindən əsaslı şəkildə fərqləndirir. Məktəbəqədər
yaşda meydana çıxan görünən və semantik sa-
hənin fərqliliyi uşağa xəyali situasiya yaratmağa
imkan verir ki, bu da oyun fəaliyyəti üçün əvəz-
siz şərtdir: erkən yaşda olan uşaq sözü bir şeylə
sıx birləşdirir; semantik sahə ilə görünən sahə
arasında uyğunsuzluğun qeyri-mümkün olduğu
görünən dəyərlər kimi qeyd edir. Fikir əşyadan
ona görə ayrılır ki, taxta parçası kukla rolunu
oynamağa başlayır, çubuq ata çevrilir, qaydalara
uyğun hərəkət əşyanın özündən deyil, fikirdən
müəyyən olunmağa başlayır. Bu, uşağın real,
konkret bilavasitə vəziyyətə münasibətində belə
bir inqilabdır, onu bütün əhəmiyyəti ilə qiymət-
ləndirmək çətindir. Uşaq bunu dərhal etmir. Bir
şeydən bir düşüncəni qoparmaq uşaq üçün olduq-
ca çətin bir işdir. Oyun buna keçid formasıdır.
D.B. Elkonin göstərir ki, oyun və hər şey-
dən əvvəl rol oyunu cəmiyyətin tarixi inkişafı
zamanı sosial münasibətlər sistemində uşağın
yerinin dəyişməsi nəticəsində yaranır. Oyunun
ortaya çıxması nəticəsində əmək bölgüsünün
mürəkkəb formaları və uşağın məhsuldar əməyə
cəlb edilməsinin qeyri-mümkünlüyünün aradan
qalxmasının nəticəsidir. Rol oyununun meydana
çıxması ilə uşağın inkişafında yeni, məktəbəqə-
dər dövr başlayır.
D.B. Elkonin rol oyununun yaranması
üçün ilkin şərtləri adlandırdı:
1) hərəkətlərin subyektdən ayrılması və
ümumiləşdirilməsi;
2) uşaq tərəfindən formalaşmamış (aydın
ifadə edilmiş funksiyası olmayan) obyektlərin
başqalarının əvəzi kimi istifadə edilməsi;
3) öz hərəkətlərinin böyüklərin hərəkətlə-
rindən ayrılması;
4) öz hərəkətlərini böyüklərin hərəkətləri
ilə müqayisə etmək və onları müəyyən etmək;
5) böyüklərin hərəkətləri zəncirinin uşaq
tərəfindən öz hərəkətlərində təkrar istehsalı.
Elkonin, həmçinin, uşaq oyununun inkişa-
fının dörd səviyyəsini müəyyən etmişdi, bunlar
aşağıdakı parametrlərdə fərqlənir: oyun hərəkət-
lərinin xarakteri, oyun rolunun xüsusiyyətləri,
oyunun inkişafının məntiqi, qaydalara münasibət.
Oyun, uşağın şüurunun inkişafının ən va-
cib mənbəyi, davranışının özbaşınalığı, müəy-