Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

III. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1.Mavzuni umumlashtiradi, xulosalar qiladi. Talabalar diqqatini mavzuning asosiy mohiyatiga qaratadi. 3.2.O‘quv mashg‘ulotining natijalarini qayd qiladi. Talabalar mustaqil faoliyatining maqsadga erishganlik darajasini tahlil qiladi va baholaydi. 3.4. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: seminar mashg‘ulotiga mustaqil tayyorlanishlari uchun savollar
Eshitadilar. Vazifani yozib oladilar.

13– Mavzu: O’RGANISHNING ZAMONOVIY KONSEPSIYALARI VA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA TURLARI.
Reja:
1.O’zlashtirish nazariyasi nuqtai nazaridan o’quv jarayonini tashkil qilishning umumiy tavsifi.
2.Bilimlarni o’zlashtirishning psixologik nazariyalari.
3.Ta’lim metodikalarining klassifikasiyasi va ularning izchillik prinsipi bo’yicha tanlash.
4.O’qitishning aktiv va inovasion metodlari tavsifi.
5.Programmalashtirilgan, muammoli va hamkorlik ta’lim metodlarining mohiyati.
6.Yaxlit kurs bo’yicha mashg’ulotlarning mohiyatiga ko’ra tizimga solish, ularni rejalashtirish va tashkil qilish.
Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta’siriga bog’liqligini dalillar asosida izohlab beradi. Ulardan birinchisi inson tug’ilib voyaga yetadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri, ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan ta’lim-tarbiyaning ta’siri va uchinchisi odamga tug’ma ravishda, tayyor holda beriladigan nasliy xususiyatlarning ta’siridir.
Ma’lumki, har bir odam o’ziga xos, boshqalarda aynan takrorlanmaydigan ijtimoiy muhitda. Konkret ijtimoiy munosabatda, ya’ni ma’lum oila, jamoa va jamiyatda, odamlar orasida yashab o’sadi, shakllanadi.
Bu ijtimoiy munosabatlarga odam jamiyat a’zosi sifatida, ma’lum sinfning, u yoki bu ijtimoiy guruhning namoyondasi sifatida va nihoyat, tashkil qilinganlik va uyushqoqlik darajasi turlicha bo’lgan muayyan jamoalarning faol a’zosi sifatida qatnashadi.
Shaxsning mohiyati o’z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga egadir. Shaxsdan barcha psixik xususiyatlarini, ijodiy faolligining rivojlanish manbalari uning tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitda, jamiyatdadir. Inson shaxsi sababiy bog’liqlikda bo’lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Manna shu ma’noda shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani egallash jarayonidan iboratdir. Buning natijasida insonning psixik xususiyatlari, axloqiy fazilatlari, xarakteri, irodaviy sifatlari, qiziqishlari, e’tiqod va dunyoqarashi tarkib topadi.
Muhit, ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya, azaldan berilgan, genetik jihatdan qat’iy belgilangan nimanidir namoyon qilish uchun sharoitgina bo’lib qolmay, balki inson psixik xususiyatlarini tarkib toptiradi.
Bu borada, birinchidan, shuni ta’kidlash kerakki, odam muhit ta’siri ostidagi passiv obyekt bo’lmay, balki faol mvjudotdir. Shuning uchun tashqi hayot sharoiti, tashqi ta’sir inson psixikasini belgilamaydi, balki odamning muhit bilan bo’lgan o’zaro ta’siri orqali, uning muhitdagi faoliyati orqali belgilaydi. Shu sababli muhitning ta’siri haqida emas, balki odamning tevarak-atrofdagi muhit bilan faol o’zaro ta’siri haqida gapirish maqsadga muvofiqdir.
Ikkinchidan, psixikaning rivojlanishi oqibat natijada tashqi sharoitlarga, tashqi ta’sirotlarga bog’liqdir. Lekin bu rivojlanishini bevosita tashqi sharoitdan va tashqi vaziyatdan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Bu sharoitlar hamda vaziyatlar hamisha odamning hayotiy tajribasi, uning shaxsi, individual psixologik xususiyatlari va psixik qiyofasi orqali ta’sir qiladi. Manna shu ma’noda tashqi individning o’ziga xos psixikasi va shaxsiy taribasini o’z ichiga olgan ichki sharoit orqali bilvosita ta’sir qiladi.
Uchinchidan, odam faol mavjudot sifatida o’zi ham ongli ravishda o’z shaxsini o’zgartirishi, ya’ni o’zi-o’zini tarbiyalash bilan shug’ullanishi mumkin. Lekin bu jarayon atrof-muhitdan ajralgan holda emas, balki muhit bilan moslashgan holda va muhit bilan o’zaro munosabatda sodir bo’ladi.
Yuqoridagilardan xulosa chiqarib shuni aytish mumkinki, odamning (bolaning, o’quvchining) ijtimoiy tashkil topgan va faol faoliyati uning psixik rivojlanishining asosi, vositasi hamda shartidir.
O’z-o’zidan ma’lumki, odamning psixik rivojlanishi uchun tabiiy, biologik imkoniyatlar nihoyatda zarurdir. Inson psixik xususiyatlari me’yorida tarkib topishi uchun muayyan darajadagi biologik tuzilish, inson miyasi va nerv sistemasi bo’lishi shart. Bu tabiiy xususiyatlar psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar, omillar emas, balki faqat dastlabki sharoitlardir, xolos.
Tabiiy xususiyatlar taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch emasligiga qaramay, inson psixik taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi.
Birinchidan, tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar taraqqiyotining turli yo’llarini va usullarini belgilab beradi. Inson nerv sistemasining xususiyatlari o’z-o’ziga shaxsning hyech qanday psixik xususiyatlarini belgilamaydi. Hyech bir me’yordagi bola dadil yoki qo’rqoq, irodali yoki irodasiz. Mehnatsevar yoki yalqov, intizomli yoki intizomsiz bo’lib tug’ilmaydi. Agarda tarbiya to’ri tashkil qilinsa, nerv sistemasining istalgan tipii asosida xarakterning barcha ijtimoiy qimmatli xislatlarini shakllantirish mumkin. Masalan, sabot-matonat va o’z-o’zini tuta bilish xislatini nerv sistemasining tipi shiddatli bo’lgan bolalarda ham, yoki nerv sistemasining tipii vazmin bo’lgan bolalarda ham tarbiyalash lozim va tarbiyalasa bo’ladi. Biroq birinchi holdagi bolalarni tarbiyalash ikkinchi holdagilarni tarbiyalashga qaraganda qiyinroq bo’ladi. Har ikkala holda kerakli sifatlarni tarbiyalash yo’llari va usullari ham turlicha bo’ladi.
Ikkinchidan tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan yutuqlari darajasiga ham ta’sir qilishi mumkin. Masalan, qobiliyat kurtaklarida tug’ma individual farqlar mavjud. Shu sababli ba’zi odamlar boshqa odamlardan ma’lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatidan ustun turishadi. Ba’zida esa aksincha biror-bir faoliyat turini egallash imkoniyati jihatidan esa ulardan ongsizlik qilishlari mumkin. Manna shu ma’noda olganda odamlar o’z qobiliyatlarini barobar rivojlantirish imkoniyatiga ega emaslar. Garchi tabiiy kurtaklar o’quvchilarning psixik rivojlanishi uchun ma’lum ahamiyatga ega bo’lsa ham (shu sababli, masalan, ta’lim jarayonida ayrim o’quvchilardan boshqa o’quvchilarga nisbatan ko’proq zo’r berish talab qilinadi, ayrim o’quvchiga o’qituvchi ko’proq kuch sarflaydi, e’tibor beradi va ko’proq vaqt ajratadi), bu kurtaklarning o’zi psixik taraqqiyotda hal qiluvchi rol o’ynamaydi.
Turli yo’nalishga ega bo’lgan psixologlar, bir tomondan ta’lim va tarbiya, ikkinchi tomondan esa rivojlanish o’rtasidagi o’zaro munosabati muammosini keng doirada muhokama qilmoqdalar.
Rivojlanish deyilganda odatda hodisalarning har ikki turi tushuniladi va bu tushunchalar bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir: 1) miyaning o’z biologik, organik yetilishi, uning anatomik-biologik tuzilishi jihatidan yetilishi; 2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma’lum o’sish darajalari sifatidagi, o’ziga xos aqliy yetilish sifatidagi psixik rivojlanish. O’z-o’zidan ma’lumki, aqliy rivojlanish miya tuzilishining biologik yechilishi bilan bog’liqdir va bu xususiyat ta’lim-tarbiya ishlarida albatta hisobga olinishi lozim, chunki ta’lim miyaning organik jihatdan yetilishini inkor eta olmaydi. Biroq miya tuzilishining organik jihatdan yetilishini muhitga, ta’lim-tarbiyaga mutlaqo bog’lanmagan holda o’zining qat’iy biologik qonunlari asosida sodir bo’ladi, deb bo’lmaydi. Muhit, ta’lim-tarbiya va tegishli mashq miya tuzilishining organik jihatdan yetilishiga yordam beradi.
Bu jarayonda ta’lim qanday mavqyega ega? Ta’lim rivojlanishiga nisbatan yetakchi vazifani bajaradimi yoki aksincha? Bu muammoning hal qilinishi ta’lim jarayonining mazmuni va metodikasini, o’quv dasturlari va darsliklarning mazmunini belgilab beradi.
Jumladan nemis psixologi V.Shtern: ta’lim psixik rivojlanishning orqasidan boradi va unga moslashadi degan fikrni olg’a surgan edi. Bu fikrga qarama-qarshi rus psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning yetakchilik roli bor degan qoidani birinchi bo’lib ilgari surdi va uni: ta’lim rivojlanishdanoldindan boradi va uni o’z orqasidan ergashtirib olib boradi, deb aniq ifodalab beradi. yuKorida bayon qilingan birinchi fikrga muvofiq ta’lim faqat rivojlanish tomonidan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning uchun aqliy jihatdan yetilish jarayoniga aralashmaslik, unga halaqit bermaslik, balki ta’lim uchun imkoniyat yetilguncha chidam Bilan passiv kutib turish kerak. Shveysariyalik psixolog J.Piajening nazariyasi ham Ayni shu g’oyalar Bilan yo’g’rilgandir.
J.Piajening fikricha, bolaning va maktab o’quvchisining aqliy o’sishi o’zining ichki qonunlari asosida rivojlana borib, sifat jihatdan o’ziga xo sbir qator genetik bosqichlarni bosib o’tadi. Ta’lim bu aqliy yetilish jarayonini faqat bir qadar tezlatishga yoki sekinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy jihatdan yetilish jarayoniga hyech qanday jiddiy ta’sir kursata olmaydi. Demak, ta’lim rivojlanish qonunlariga bo’ysunishi kerak. Masalan, bolada mantiqiy tafakkur yechilmay turib, uni mantiqiy fikr yuritishga o’rgatish foydasizdir. Ta’limning turli bosqichlari bolaning tegishli psixologik imkoniyatlar pishib yetiladigan muayyan yoshiga qat’iy nazar bog’liqligi anna shundan kelib chiqadi.
Bizning fikrimizcha, ta’lim yetakchi rolni bajaradi, ta’lim va rivojlanish esa o’zaro bir-biriga bog’liqdir; ular alohida sodir bo’ladigan ikki jarayon bo’lmay, balki bir butun jarayondir. Ta’limsiz to’la aqliy rivojlanish bo’lishi mumkin emas. Ta’lim rivojlanishga turtki bo’ladi, rivojlanishni o’z ortidan ergashtirib boradi. Zarur sharoit tug’ilganda ta’lim mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy rivojlanish uchun zamin bo’ladi. Lekin ta’lim rivojlanishga turtki bo’lish bilan bir vaqtda o’zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan rivojlanish darajasining xususiyatlarini, rivojlanishning ichki qoidalarini, albatta, inobatga oladi. Ta’limning imkoniyatlari juda keng bo’lsa-da, biroq cheksiz emas. Yirik rus psixologi L.S.Vigotskiy ta’lim va taraqqiyot muammosiga ijtimoiy-tarixiy jarayon nuqtai-nazaridan yondashib, bilimlarni o’zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan madaniyatda ishtirok etish jarayonidir, deb ta’kidlanadi. U olg’a surgan psixik funksiyalar taraqqiyotining madaniy-tarixiy nazariyasiga ko’ra, psixik faoliyat taraqqiyoti uning «tabiiy» shaklini bevosita qayta qurgan holda, turli alomatlar bilan avval tashqi, so’ng ichki ifodalanishni nazarda tutib, «madaniy» shaklini egallash tushuniladi.
Shu munosabat bilan L.S.Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. buning asl mohiyati, bolaning mustaqil faoliyati kattalar Bilan hamkorlikda, uning rahbarligida amalga oshiriladi. L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi «ta’lim taraqqiyotdan oldinda boradi» degan umumiy qoidaning yaqqol mazmunini tushunish uchun imkoniyat yaratadi.
E.Torndayk va J.Piajening ta’lim bilan taraqqiyotni ayni bir narsa deb tushuntirishiga qaramay L.S.Vigotskiy: «Bola taraqqiyotini hyech mahal maktab ta’limidan tashqaridagi soya deb hisoblash mumkin emas»-deb ta’kidlaydi. Bundan tashqari, ta’lim va taraqqiyot bir-biriga tobe bo’lmagan jarayonlardir, degan yo’nalishdagi psixologlarni ham u qattiq tanqid qiladi. P.G.Blonskiy ta’limning bola taraqqiyotidagi o’rniga alohida ahamiyat beradi. Shuning uchun o’quvchilarning aqliy rivojlanishi to’g’ridan-to’g’ri maktab dasturi mazmuniga bog’liq ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, ta’lim jarayonida bolalar ma’lum qoida asosida faoliyat qilishga odatlanadilar. Ta’lim ta’siri natijasida o’quvchilarda o’z-o’zini va o’zining aqliy faoliyatini nazorat qilish yuzaga keladi. Psixolog-olimlardan V.V.Davыdov, P.Ya.Galperin, N.A.Menchinskaya, A.A.Lyublinskaya, D.B.Elkonin, E.G’.G’oziyevlar o’zlarining tadqiqotlarida ta’limning taraqqiyotdagi yetakchi rolini ta’kidlashadi.
Psixik taraqqiyotning omillari va sharoitlari aniqlab olingan taqdirda ham, psixikada yuzaga keladigan o’zщgarishlarning manbalari, psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar nimalardan iborat, degan savolning tug’ilishi, tabiiydir.
Bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar murakkab va turli-tumandir. Rivojlanishning mohiyatini qarama-qarshiliklar kurashidan, ichki ziddiyatlar kurashidan iborat, bolaning, maktab o’qvchisining psixik rivojlanishini bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar ta’lim va tarbiya jarayonida yuzaga keladigan hamda bartaraf qilinadigan eskilik va yangilik o’rtasidagi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Bunday ziddiyatlarga, masalan, faoliyat tomonidan yuzaga keladigan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; bolaning o’sib borayotgan jismoniy va ruhiy imkoniyatlari bilan eski, tarkib topgan o’zaro munosabat shakllari va faoliyat turlari o’rtasidagi ziddiyatlar; jamiyat, jamoa, katta odamlar tomonidan kundan-kunga ortib borayotgan talablar bilan psixik taraqqiyotning mazkur darajasi o’rtasidagi ziddiyatlar kiradi.
Masalan, kichik maktab yoshidagi o’quvchida mustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan bo’lgan tayyorlik bilan hatti-harakatlarning mavjud vaziyatga yoki bevosita ichki kechinmalarga bog’liqligi o’rtasida ziddiyat mavjuddir. O’smirlarda esa eng kuchli ziddiyatlar bir tomondan, uning o’ziga o’zi baho berishi va o’z talablari darajasi va ikkinchi tomondan, atrofdagilarning unga nisbtan bo’lgan munosabatlari haqidagi ichki kechinmasi o’rtasida, shuningdek, o’zining jamoadagi real mavqyei to’g’risidagi ichki kechinmasi o’rtasida; katta odamlar hayotida to’la xuquqli a’zo sifatida qatnashishi ehtiyoji bilan bunga o’z imkoniyatlarining mos kelmasligi o’rtasida paydo bo’ladi.
Ko’rsatilgan barcha ziddiyatlar birmuncha yuqori darajadagi psixik faoliyatlarni tarkib toptirish orqali bartaraf qilinadi. Natijada bola, maktab o’quvchmsi psixik rivojlanishining yanada yuksakroq bosqichiga ko’tariladi. Ehtiyoj qondiriladi- ziddiyat yo’qoladi. Biroq qondirilgan ehtiyoj, yangi ehtiyojni tug’diradi. Bu ziddiyat boshqa bir ziddiyat bilan almashinadi-taraqqiyot davom etadi.
Rivojlanish faqat sof miqdor o’zgarishalri jarayonidan, ya’ni qandaydir psixik hodisalarning, xususiyat va sifatlarning ko’payishi yoki kamayishidan iborat bo’lib qolgan, balki sifat jihatdan yangi xususiyatlarning, ya’ni yangidan hosil qilingan sifatlarning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir.
Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy qonuniyatlari borligini qayd etib ko’rsatmoqdalar. Biroq muxit ta’siriga nisbatan bu qonuniyatlar ikkilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning o’ziga xos xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatga va tarbiyaga bog’liqdir. Manna shunday umumiy qonuniyatlarga birinchi navbatdar psixik rivojlanishning notekisligi kiradi. Buning mohiyati shundan iboratki, har qanday sharoitda, hatto ta’lim va tarbiyaning eng ko’lay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, funksiyalari va xususiyatlari rivojlanishning bita darajasida to’xtab turmaydi. Bolaning rivojlanishidagi ayrim davrlarda psixikaning u yoki bu yo’nalishlarda rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar paydo bo’ladi va bu sharoitlarning ba’zilari vaqtinchalik, o’tkinchi xarakterda bo’ladi. U yoki bu psixik xususiyatlar va sifatlarning rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlar bo’lgan anna shunday yosh davrlari senzitiv davrlar deb ataladi. (L.S.Vigotskiy, A.N.Leontyev). bundan senzitivlik davrining mavjudligiga miyaning organik jihatdan yetilish qonuniyati ham, ayrim psixik jarayonlar va xususiyatlar ham, hayotiy tajriba ham sabab bo’ladi.
Shunday qilib, bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishi-murakkab taraqqiyot jarayonidir.