Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

Psixologiya kursining o’qitish vazifalari va tamoyili.
Psixologiya o’qituvchisi oldida har tomonlama muhim quyidagi vazifalar turadi:
1.Talabalarda – bo’lajak o’qituvchilarda – ilmiy dunyoqarash va shaxsning yuksak ma’naviylik sifatini tarbiyalash;
2.Talabalarda mutaxassislik yo’nalishini tarbiyalash: o’qituvchilik faoliyatiga qiziqishni, bolalarga muhabat, bola shaxsi va uning psixologik xususiyatlarini shu bilimlarga asoslanib o’quvchilar shaxsini shakllantirishda faol ishtiroq eta oladigan bo’lishi kerak;
3.Talabalarda psixologiyaning nazariy bilimlarini pedagogik amaliyotda qo’llash mahoratini, o’quv – tarbiyaviy jarayonini va o’quvchi shaxsi shakllanishini kuzatishni rivojlantirish va tahlil qilish mahoratini ustirish, shu asosda ularning hulqida, o’qitish ishlariga, o’rtoqlariga munosabatida namoyon bo’ladigan o’quvchilarning psixik xususiyatilarining yuzaga kelishi va rivojlanish sabablari haqidagi xulosalar chiqarish mahoratini rivojlantirish;
Pedagogik institutlarning talabalari psixologiyada psixikaning haqiqatdan aks etirishi mohiyati ularning reflektorlik asosi haqidagi asosiy qoidalarini o’zlashtirib olishlari, ularda ilmiy dunyoqarashni shakllanishining asosi bo’lib xizmat kiladi. Psixik hodisalar ularning rivojlanishi va o’zaro bog’liqliklarini ko’rib chiqib talabalarni tandikiy fikrlashga o’rganib qoladilar. Psixik hodisalarni to’g’ri ilmiy tushunishga erishish orqali psixologiya o’qituvchisi talabalarga diniy, xurofotlardan, psixikani manfatparastlik qarashlaridan ozod bo’lishiga yordamlashadi.
Psixologiya mashg’ulotlarida bayon etiladigan ilmiy qoidalar o’qituvchi tomonidan rasmiy e’lon qilinmasligi va talabalar tomonidan mulohaza qilmay to’g’ridan – to’g’ri qabul qilinishi kerak emas.
Psixologiya o’qituvchisi talabalarni fanning asosiy qoidalari haqiqiyligiga ishontirishi uchun etarlicha amaliy materiallarga ega bo’lishi lozim. Shu bilan birga nazariy qoidalarni to’g’riligini isbot etuvchi va talabalarning inson psixikasi qonuniyatlarini chuqur tushunishlariga yordam beruvchi tajriba psixologik tadqiqotlarning aniq ma’lumotlarini tanlab olishi muhimdir.
Psixologiya o’qituvchisi talabalar va o’quvchilar olayotgan psixologik bilimlar abstrakt va rasmiy bo’lib qolavermasliklari, ularning bo’lajak pedagogik faoliyatlarida qo’llanma, ishonchga aylanishiga intilishi kerak. Bunday ahamiyatlilikni kasb etishining asosiy sharti inson o’z tajribasi orqali olgan bilimlarini tekshirib chiqishi, mustaqil o’ylab olishi, idrok etayotganini boshdan kechirishi va unga nisbatan o’z munosabatini aniqlab qolishi kerak. Aynan shuning uchun talabalarning mustaqil ishlari, inson psixik faoliyati haqida ma’lumotlar to’plashlari, ularni tahlil qilish va tushuntirishlari uchun muhim ahamiyatga ega. Talabalarda ilmiy, nazariy-mustaqil materialistik dunyoqarashni shakllantirish uchun o’qituvchi o’zining psixologik bilimlariga hissiy munosabatini yaqqol ifoda etilganligi, bayon etilayotgan nazariy qoidalarini haqiqiyligi, to’g’riligiga ishonishi juda muhim hisoblanadi. O’qituvchining bunday munosabati talabalarda fanga qiziqishni oshiradi, psixologik bilimlarni egallab olish va ularni mustaqil kengaytirishga intilishlariga sabab bo’ladi. O’qituvchi fanning zamonaviy holatini va hozirgi davrda psixologik tadqiqotlarlardan to’la xabardor bo’lishi, o’quvchilarda yuzaga keladigan savollarga javob bera olishi muhimdir.
Talabalarda dunyoqarashni shakllantirish bo’lajak o’qituvchi shaxsining ma’naviy xislatlarini tarbiyalash bilan uzviy bog’liqdir. Shaxs muamosi psixologiya kursida markaziy o’rinni egallaydi. Shaxsning shakllanishi jarayonida barcha psixik hodisalar yuzaga keladi va shaxs yaxlitligi ko’rinishi sifatida qaraladi. Psixologiya talabalariga inson ichki dunyosi ya’ni yo’nalganlik, xarakteri, qobiliyatining shakllanish sharoitlari xakida ma’lumotlarni beradi. Psixologiya fanidan talabalar har bir o’quvchining shaxs xususiyatlarini, uning qiziqishlari, ishtiyoqlari, qobiliyatlarini bilib olib ularga to’g’ri ta’sir ko’rsatadilar.
Psixologiya fani shaxsni o’rganishga qaratilganligi talabalarda insoning ichki dunyosiga qiziqish, uning mohiyatini bilib olishga intilishi, boshqa odamlar va o’zining shaxsiy psixik xususiyatlarini tushunishga chorlaydi, o’z xotirasi, diqqati, irodasi, xarakterining sifatlarini bilib olishga intilish va ularni takomillashtirish o’quvchilar va talabalarda o’z-o’zini anglashning shakllanishida katta ahamiyatga ega. Talabalarning inson ichki dunyosiga qiziqishlaridan mohirona foydalanib, psixologiya o’qituvchisi ularga o’zlarida ijtimoiy qimatga ega bo’lgan sifatlarini tarbiyalashda jamiyat oldidagi mas’uliyatlarini his etishga yordam beradi va shu orqali o’z-o’zini tarbiyalash vazifasini qo’yadi.
O’z-o’zini tarbiyalash vazifasi talabalarning kasbiy yo’nalishlari shakllanishi bilan uzviy bog’liqdir. Bu tushunchaga o’z kasbiga qiziqish, yaxshi o’qituvchi bo’lib etishish va ilg’or o’qituvchiga xos bo’lgan xususiyat va qobiliyatlarni o’zida tarbiyalashga intilish kiradi.
Ilg’or o’qituvchilarning ishi bilan amaliyot o’qituvchisi rahbarligi ostida maktabda olib boriladigan kuzatishlar yordamida tanishish, ularning pedagogik mahoratlari mohiyatini tahlil qilish, pedagogik adabiyotlarni o’rganish talabalarga pedagogik faoliyatda hamma mohir - o’qituvchilarga xos shaxsning ijobiy sifatlarini egallab olishga imkon beradi.
Har qanday kasbda bo’lganidek, bo’lajak o’qituvchilar pedagogik faoliyatda zarur bo’lgan bilim, mahorat va ko’nikmalarni egallab olishlari kerak. Psixologiya o’qituvchisi talabalarni maktabda o’quv – tarbiyaviy ish sharoitida bolalarni kuzatishga, ularni o’z kuzatishlarini tahlil qilishga o’rgatadi, kuzatish jarayonida ularda paydo bo’lgan savollarga javob topishga yordam beradi.
Kuzatishlar davomida talabalarda shunday savollar paydo bo’ladiki, ularga faqatgina psixologik qonuniyatlarni bilgan holdagina javob topish mumkin. Bu esa ularni psixologik adabiyotlarni mustaqil o’rganishga undaydi va shu orqali psixologik bilimlar to’plash talabini yuzaga keltiradi.
Talabalarni kuzatish va o’z-uzini kuzatishlarini anglab olishlariga o’rgatish uchun psixologiya o’qituvchisining o’zi kuzatishni bilishi, o’quvchilarning xulq-atvori psixologik hodisalarni tahlil qilishi va umumlashtirishni bilishi kerak. Psixologiya o’qituvchisi o’z oldiga qo’yilgan vazifani bajarishi uchun dars o’tish metodikasini yaxshi egallab olishi kerak. Psixologiyani o’qitish metodikasini o’qitishning alohida usul va usublarini o’rganibgina qolmay, balki o’qituvchiga o’quv fanida eng asosiy mazmunini ajratib ko’rsatishda, psixologik hodisalardan eng ishonchlilarini, pedagogik ahamiyatlilarini tanlab olishga yordam beradi. Metodik qo’llanmalar psixologiya o’qituvchisiga psixologiya fani asosida qanday asosiy qoidalar yotishini, butun materiallarni qaysi tartibda bayon etish keraqligini tushunib olishga yordam berishi kerak.
Psixik hodisalarni ilmiy tushuntirish quyidagi qoidalar asosida qurilishi kerak:
1.Barcha psixik hodisalar psixologiyada haqiqatni aks etirish sifatida qaraladi. Faoliyat jarayonida dunyoni aks etirib, inson atrof dunyodagi predmetlar va hodisalar haqida bilim oladi. Haqiqatni aks etirish faol xarakterga ega bo’ladi, chunki ular atrofni o’zgartirib va qayta tashkil etish uning faoliyati jarayonida sodir bo’ladi. Insoning hamma idrok etganlari uning individual xususiyatlari, to’plagan tajriba va bilimlarida aks etiradi. Psixik faoliyati jarayonida inson ongida obektiv dunyoning subektiv obrazi shakllanadi.
2.Psixika alohida usulda tashkil topgan materiya – miyaning xususiyatidir. Ilmiy tadqiqotlar ma’lumotlari, klinik kuzatishlar bu qoidaning to’g’riligini so’zsiz isbot etadi. Psixik hodisalar asosida tashqi muhit ta’siri ostida yuzaga keladigan miyaning reflektorlik faoliyati yotadi. Bu ta’sir ko’rsatish miyada qo’zg’alish va sekinlashish nerv jarayonlari, nerv aloqalari namoyon bo’lishi bilan bog’liqdir. Miyaning reflektorlik faoliyati tashqaridan ta’sir ko’rsatishga organizmning javob qaytarishini (ta’sirini) ta’minlaydi. Miya reseptorlariga keladigan javob ma’lumotlar ta’sirlanish samaraliligini belgilaydi. Javob afferentatsiyasi mavjudligi hisobiga inson va hayvonlarning organizm faoliyatini o’zi boshqarishi mumkin bo’ladi. Bu boshqarish faqatgina tashqi ta’sirlar bilan belgilanmay, ilgarigi ta’sirlar natijasida miyada tashkil bo’lgan nerv aloqalari to’plami bilan ya’ni inson va jonivorlarning oldingi tajribalari bilan ham belgilanadi. Harakatlar natijalari odamning oldingi tajribasiga mos kelishi bu harakatning bajarilishini ta’minlaydi. Psixikaning boshqaruv roli tizimining tuzilishi va vazifasi murakkablashib borishi evolyusiya jarayonida oshib boradi.
3.Insoning barcha psixik faoliyati sabablarga asoslangan bo’ladi. Ularning tashqi muhit ta’siri va bu ta’sir ko’rsatishlarga javob qaytaruvchi shaxsning ichki holati bilan yuzaga keladi. Insoning fikri va sezgilari, uning hamma harakatlari va ishlari oldingi hayoti, atrof sharoiti va tarbiyasi bilan bog’liq bo’ladi. Ularni tushuntirish uchun uning harakatlari sabablarini bilish kerak. Ularni yuzaga keltiruvchi sabablar, inson qanday sharoitlarda o’sgani, uni qanday odamlar o’rab turganini, ular bilan munosabati qandayligini bilish kerak. O’quvchilarga to’g’ri ta’sir ko’rsatish uchun o’qituvchi ular rivojlanish tarixini ham bilishi muhimdir.
4.Barcha psixik hodisalar ularning rivojlanishi bilan o’rganiladi. Bu qoida hayvonlar psixikasi taraqqiyotiga, inson ongining tarixiy rivojlanishi va bola psixikasining rivojlanishiga dahldordir. Rivojlanish har doim ham sifat o’zgarishlariga, yangiliklarga olib keladi. Misol uchun insonning kuzatuvchanlik, tasavvuri kuchi va aniqligi, fikrlashi chuqurligi va o’tkirligida yangi, murakkab insoniy oliy hissiyotlar yuzaga keladi va rivojlanadi, ya’ni – vatanparvarlik, burch hissi, ehtiyotkorlik va boshqalar. Shaxsning yangi xislatlari amaliy faoliyat jarayonida, boshqa odamlar bilan munosabatlarda yuzaga keladi va shakllanadi. Masalan, idrok etish jarayonida kuzatuvchanlik rivojlanadi. Fikrlash malakalarini shakllantirish orqali masalalarini hal etib inson fikrlash operasiyalarini egallaydi, analiz va sintez, solishtirish va umumlashtirish, mavhum fikr yuritishni bilib oladi. Faoliyat davomida insonning aqliy qobiliyati rivojlanadi.
Rivojlanishda murakkab irodaviy harakatlari ham takomillashadi – bola harakatlari asosida yotuvchi tushunarsiz istaqlar kattalarda maqsadga muvofiq faoliyatning anglab etilgan sabablariga aylanadi. Irodaviy xislatlari – qat’iylik, dadillik, tashabuskorlik – faqatgina irodaviy harakatlarni bajarish jarayonidagina rivojlanadi. Shaxsning psixik rivojlanishi sabablari bolaga qo’yiladigan talablar uning hayoti va faoliyati va uning imkoniyatlari o’rtasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklardan iborat, ya’ni uning rivojlanishida erishilgan bosqichi bu talablarni qoldira olmasligi bilan bog’liq.
5.Insonning psixikasi uning faoliyatida namoyon bo’ladi va shakllanadi. Inson fanlarni, ularning xususiyatlarini, ular o’rtasidagi bog’liqliklarni faqatgina ularga ta’sir ko’rsatibgina bilib oladi. Faoliyatda inson boshqa odamlarni va o’zini bilib oladi. Faoliyatning o’ziga xosligi va uni muvaffaqiyatli bajarish talaba shaxsning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi.
6.Har bir psixik hodisa uning yaxlitligida o’rganilishi kerak. Inson psixologiyasi yaxlit shaxs psixologiyasidir. Shaxsning o’ziga xosligi, uning yo’nalganligi, bilimi, hayot tajribasi psixik jarayonlarning o’ziga xosligini kasb etadi. o’ayratlilik xislati ko’plab psixik jarayonlarni o’tib borishi xususiyatlariga ta’sir ko’rsatadi. Faoliyat jarayonida shakllangan shaxsning psixik xislatlari, jarayonlari vaqt o’tishi bilan o’z ta’sirini ko’rsatadi, ularning xarakterini o’zgartiradi, insonning harakatlarini belgilaydi. Bundan ko’rinadiki shaxsning hamma tomonlari o’zaro bog’liqdir. Shaxsning yo’nalganligi uning faoliyati sababi, maqsadga muvofiq harakatlariga, qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Shaxsning yo’nalganligining o’zgarishi va uning sezgilari mazmuni yangi talablar va qiziqishlarining yuzaga kelishi bilan bog’liq. Diqqatning shakllanishi inson xarakteridagi irodaviy xislatlarning shakllanishiga bog’liq bo’ladi.
7.Nazariy psixologik bilimlarini amaliy pedagogik faoliyati bilan bog’liq bo’lishi kerak. Pedagogik institutda psixologiya fanidagi asosiy o’rinlarni umumiy, yosh va pedagogik psixologiya sohalari egallaydi. Bolalik va o’smirlik psixikasi xususiyatlari va uning rivojlanish qonuniyati bilimlari inson faoliyati umumiy psixik qonuniyatlari haqidagi bilimlar asosida beriladi. Bolalarning psixologik xususiyatlarini o’rganish ularning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari, shartlarini aniqlash bilan bog’liqdir.
Yosh psixologiyasi kursida bola shaxsining psixologik xususiyatlarini rivojlanishining asosiy yo’nalishlari va istiqbollari o’rganiladi. Uning shaxsini shakllanishiga bolalar va o’smirlar faoliyati va hayot tarzini tashkil etuvchi kattalarning unga maqsadga muvofiq ta’sir ahamiyati aniqlanadi. Psixikaning rivojlanishi mohiyatini tushunish uchun individual psixologik xislatlari shakllanishini kuzatish kerak. Bu xislatlarning to’plami bola shaxsi psixologik ko’rinishini belgilaydi. Shuning uchun yosh psixologiyasini o’rganishda shaxsiy yondoshish bo’lishi kerak.
Pedagogik psixologiya kursida ta’lim ta’siri ostida psixikani yangi jabhalarini shakllanish sharti va omillari o’rganiladi. Bu jarayonlarda bilimlarni mahorat va ko’nikmalarni egallab olish qonuniyatlari, individual farqlari, o’quvchilarda faol mustaqil ijodiy fikrlashni shakllanish qonuniyatlari o’rganiladi.
Agarda psixologiya kursi pedagogik o’quv yurtida ana shunday tamoyillar asoslarda qurilsa u o’quvchilarga, talabalarga psixologik bilimlarning amaliy hayotiy ahamiyatini tushunishga yordam beradi va bo’lajak o’qituvchilar shaxsi shakllanishining muhim sharti bo’lib qoladi.
Psixologiya fanini o’qitishda samaradorligini oshirishning ba’zi yo’llari va vositalari. Hamma didaktik tamoyillar orasida yaqqol ko’rgazmalilik tamoyili alohida ahamiyatga ega, uning asosida idrok etish jarayonida ma’lum hissiyotlilik va mantiqiylik nisbatlari yotadi.
Idrok etish aniqlikni (predmetni, hodisani) his etish va qabul qilishdan boshlanadi va undan umumlashtirish va ajratib olishga yordam beradi. Psixologik tushuncha – bu psixik hodisalarning muhim belgilari haqidagi umumiy bilimlardir. Bu bilimlar odamlarning psixik faoliyati turli faktlarni idrok etish asosida yuzaga keladi. bu faktlarni tahlil qilish muhimlarini, ularning barchasi uchun umumiylarini topib, ular asosida psixik faoliyatning qonuniyatlarini o’rgatish imkonini beradi. Pedagogika instituti talabalari psixik bilimlarni egallab borish jarayonida ko’pincha umumiy psixologik qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan aniq psixik hodisalar haqidagi yaqqol tasavvurlar bilan nazariy qoidalarni bog’lashni bilmaydilar. Psixologiya o’qituvchisi turli xil ko’rgazmaliliklarni qo’llash orqali talabalardan nazariy bilimlar mohiyatini aniqlashtirishga va ular o’rtasidagi o’zaro umumiylikni topishga o’rgatadi.
Ko’rgazmalilik talabalarning o’zlashtirayotgan psixologik tushunchalarini jonli, aniq mazmun bilan to’ldirishga, odamlarning psixik faoliyatlarida alohida faktlarni, umumiy qonuniyatlarni ko’rishga yordam beradi.
O’qituvchi foydalanishi mumkin bo’lgan ko’rgazmalilik vositalari quyidagilardan iborat. Psixologiya kursida iloji boricha namoyish etish tajribasidan ko’proq foydalanish kerak. Talabalarda eng yorqin va jonli tasavvurlar psixik faoliyat tashqi ko’rinishlarini o’zlarini ko’rganlarida yuzaga keladi, masalan, psixologiya bo’yicha mashg’ulotlarda tajriba o’tkazish, bunda ular o’zlari bevosita ishtiroq etadilar.
Psixologiya mashg’ulotida o’tkaziladigan tajribalar o’zining vazifasi bo’yicha ilmiy tajribalardan tubdan farq qiladi. O’quv tajribasining maqsadi – psixik hodisalarni tekshirish emas, ilmiy tadqiqotlar natijasi bo’lgan nazariy qoidalarni tushuntirishdan iborat. O’quv tajribasi ilmiy tajribadan o’tkazilish usuli bilan shuningdek, olingan natijalarni izohlash bo’yicha ham farq qiladi. Psixologiya mashg’ulotida sinaluvchilarga ta’sir ko’rsatishni hisobga olmay o’tkazilgan tajriba asosida uning psixikasi u yoki bu xususiyatlari haqida xulosa chiqarish mumkin emas. Misol uchun ularning diqqati xususiyatlari yoki xotira sifati haqida.
Ko’rgazmali tajriba o’qituvchi tomonidan turli maqsadlarda o’tkazilishi mumkin. U nazariy qoidani o’zlashtirishning boshlang’ich bosqichi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Misol uchun, yaxshi eslab qolishni sharoitlar masalasini ko’rib chiqishda o’qituvchi talabalar oldiga savol qo’yadi «qanday sharoitlarda eslab qolish yaxshi bo’ladi?». Bu savolga javob topish uchun tajribalar o’tkaziladi. Har bir tajribada eslab qolish natijasini tahlil qilib, talabalar aynan shu aniq holatda nimani eslab qolishga yordam berganini aniqlaydilar idrok etayotgan qismlar o’rtasidagi ma’noli bog’liqliklarni aniqlash, tekshirilayotganlarning eslab qolganlariga faol munosabatlari va boshqa shartlar. Ko’rgazmalilik tajribasi o’qituvchi bayon etgan nazariy qoidani to’g’riligini isbot qilishga yordam beradi. Misol uchun, sintez bu bo’laqlarni ular o’rtasidagi bog’liqliklar asosida yaxlit yagona birlashtirish ekanini isbotlash uchun: o’qituvchi doskada hamma harflarni adashtirib yuborilgan (anagrama) so’zni yozadi va o’quvchilardan bu so’zni o’qishni so’raydi.
Tajriba nazariy qoidani tushuntirishga xizmat qilishi mumkin. Masalan, o’qituvchi diqqat xususiyatlari haqida gapirar ekan diqqatni taqsimlash odamning bir vaqtda bajarilayotgan harakatlaridan birini yaxshi bilgandagina mumkinligi qoidasini bayon etadi. Bu qoidalar ikki faoliyat o’rtasida, ulardan biri unga yaxshi tanish bo’lgan faoliyatlar o’rtasida diqqatini taqsimlashni talab etuvchi tajriba bilan tushuntiriladi.
Tajriba o’tkazishda o’qituvchining so’zlab tushuntirishi muhim o’rin egallaydi: ular tajriba maqsadlarini aniqlaydilar va tushunarli ifoda etadilar, olingan natijalarni tahlil qilish, asosiy ko’rsatish vositasi hisoblanadi.
Tajriba yaxshi o’tishi uchun uni olib borishda quyidagi metodik qoidalarga rioya qilish kerak.
Tajriba oddiy bo’lishi, oson o’tkaziladigan va ko’p vaqt talab etmaydigan bo’lishi kerak. Talabalarda tajribaga jiddiy munosabat yaratish kerak. Bunday munosabat yaratish uchun esa o’qituvchi tajribaga yaxshi tayyorlanishi, uni o’tkazishda hamma tomonlarini o’ylab chiqishi, talablarga aniq ko’rsatmalar berishi kerak.
Tajriba aniq maqsadga yo’nalganlikka ega bo’lishi kerak. Talabalar nima uchun tajriba o’tkazilayotganini, qanday nazariy qoidani tasdiqlashi, qaysi savolga javob berishni bilishlari kerak.
Tajribadan olingan natijalarni chuqur tahlil qilib chiqish muhimdir. Agarda o’qituvchi bu ishni bajarmagan bo’lsa yoki yuzaki tahlil qilib chiqqan bo’lsa, tajriba keraqli samarani bermaydi. Tahlil qilishda tajriba boshlanishida qo’yilgan savolga aniq javob olish, uning sabablarini va bu qanday natijalarga olib kelish shartlarni ochib berishi kerak. Ko’rgazmalilik vositasi sifatida o’qituvchi talabalar o’tkazgan kuzatishlari jarayonida olingan psixologik faktlardan foydalanishi mumkin. Amo faqatgina maqsadga muvofiq va yaxshi tashkil etilgan kuzatishgina keraqli natijani beradi. Kuzatishning vazifalari aniq, yaqqol, aniqlovchi va kuzatish obektini chegaralovchi bo’lishi kerak.
Metodik jihatdan kuzatishlar natijalarini darhol tahlil qilishga, kuzatilgan faktlarni umumlashtirishga kirishganlari juda muhimdir. Kuzatishga misol sifatida, bolalar diqqatining dars paytida xususiyatini talabalar kuzatib, diqqati qachon mustahkam bo’lganini, qachon chalg’iganini qayd etib, bu faktlarni dars mazmuni va o’qituvchi o’quvchilarning diqqatini jalb etish uchun foydalangan vositalari bilan solishtiradilar.
Kuzatish jarayonida talabalarda yuzaga kelgan savollar ularga ilmiy adabiyotlardan javob izlashga bulgan ehtiyojini uyg’otadi. Bu psixologik bilimlarni chuqur o’zlashtirishga va idrok etish jarayonini rivojlantirishga yordam beradi.
O’quvchilarni muntazam kuzatish odatda pedagogik amaliyot davrida olib boriladi va natijada ma’lum o’quvchiga psixologik – pedagogik tavsifnoma tuziladi. Kuzatilgan faktlar kuzatuv kundaligida qayd etilib boriladi va muntazam o’rganilib boriladi.
Tasvifnomada quyidagi savollarga javoblar bo’lishi kerak: kuzatilayotgan o’quvchining oilasi qanday, ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar o’quvchining oiladagi yashash sharoiti qanday? O’quvchining o’quv ishlari qanday tashkil etilgan, uning o’qishga munosabati, qaysi fanlarga qiziqadi va nima uchun, bolaning uy vazifalariga munosabati qanday? O’quvchining o’quv faoliyatida namoyon bo’ladigan qobiliyatlari (uning diqqati, xotirasi sifati, tasavvuri, nutqi, fikrlashi) uning sabablari, g’ayratlilik xususiyalari ko’rinishi.
Kattalarga, o’rtoqlariga, o’z - o’ziga munosabatlari (o’quvchining xushmuomalaligi, uning jamoadagi o’rni, tortinchog’mi yoki erkin, ishonchlimi?).
O’quv ishlarida namoyon bo’ladigan o’quvchining g’ayratlilik xislatlari va xarakteri (mehnatsevarlik, aniqligi, mas’uliyatliligi, qat’iyligi, kamtarligi va boshqalar).
O’tkazilgan tajribalar, kuzatishlarning natijalari bu o’quvchiga individual yondoshishda foydalanilishi va unga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning to’g’ri usulini tanlashga imkon berishi kerak.
Bolalarning teatr yoki kinofilmni idrok etishlarini kuzatish. Bu kuzatishlar bolani teatrni idrok etish xususiyatlarini aniqlashga, sodir bo’layotgan hodisani tushunish uchun idrok etilayotgan hissiy munosabatni yuzaga keltirgan bolaning ichki faolligi ahamiyatini aniqlashga yordam beradi. Buning uchun teatr boshlanishidan oldin talabalar o’quvchilardan roman haqida ularga nimalar ma’lumligini, uni o’qiganlarmi yoki teatrda ko’rganlarini bilib olishlari kerak. Teatr davomida butun tomoshabinlarni va o’z yonilardagilarni kuzatib boradilar. Teatrning tomoshabinlarda ko’proq jonlanish uyg’otgan joylarini belgilab borish kerak. Tanaffus paytida bolalarga beriladigan savollar, fikrlar, gaplardan ularning teatrni qanday tushunayotganlarini, hodisalar va qahramonlarni qanday baholayotganlarini bilib olishlari kerak. Tomoshabinlar bilan bu suhbatlar va kuzatishlar bolalarning ishtiroq etuvchilar va ularning harakatlariga munosabatlari o’zgarib borayotganini, roman mazmunini qanday tushunganliklarini bilib olishga, qanday tuyg’ular paydo bo’lganini bilishga yordam beradi. Teatrni tomosha qilgandan so’ng sinfda uni muhokama qilishni tashkil etish kerak.
Pedagogik amaliyot paytida darslarda albata, ishtiroq etish kerak va ularni keyin psixologik tahlil qilish kerak. Darsni psixologik tahlil qilish metodik tahlil qilishdan farqli unda o’qituvchining u yoki bu metodik uslublarigina baholanmay, balki o’quvchilarning darsga e’tiborliligi sabablari ham aniqlanadi, o’qituvchining tushuntirishlarini o’quvchilar qabul qilishi va tushunishi chuqurligi va to’g’riligi aniqlanadi. Darsni tahlil qilib borib uning rivojlantiruvchi tomonini ko’rishga, dars mazmunida aynan qaysi jihatlar o’qituvchining qaysi harakatlari bolalarda qiziqishni rivojlanishiga, ularning fikrlashida, nutqida, idrokida va hissiyotlarida yangilik paydo bo’lishiga sabab bo’lganini, darsda qanday mahoratni egallaganliklarini aniqlashga harakat qilish kerak. O’qituvchining muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz ishlarining psixologik sabablarini ochish muhimdir.
O’zini kuzatish ma’lumotlaridan ham talabalarda psixik hodisalar haqida aniq tasavvurlarni yuzaga keltirish uchun foydalanish mumkin. Psixologiya o’qituvchisi yoshlarning boshqa odamlarni va o’zining ichki dunyosiga kirib borish orqali qiziqishlari doirasini aniqlash kerak va o’zini tutishni to’g’ri tashkil etishga yordam berishi kerak. Eng avval talabalar o’zini tutish maqsadini bilib olishlari kerak - o’z xotiralari xususiyatlarini o’rganish, diqqati, xarakterini bilib olib keyinchalik bu ko’rsatkichlardan o’zini tarbiyalashda foydalanishi kerak.
Psixologiya o’qitish jarayonida quyidagi tasviriy vositalardan keng foydalanish mumkin – fotosurat, suratlar, jadvallar, sxemalar, chizmalar, grafiklarni, namoyish etish mazmunini, nazariy qoidalarni aniqroq aks etirishi kerak. Fotografiya va reproduksiyalardan «Diqqat», «Hissiyot», mavzularini o’rganishda foydalanish mumkin. «Tasavvur» mavzusi bilan ishlashda bita mavzuga bir necha rassomlarning suratlaridan foydalanish mumkin. Ularni o’zaro taqqoslab va badiiy asar matni bilan solishtirib muallif ko’rsatgan tasvirlash asosida rassomlar tasavvurida obrazlar paydo bo’lishini, bir biridan farq qilishni yaqqol ko’ramiz. Jadvallar, sxemalar, grafiklarning fotosurat va suratlarning ustunligi shundan iboratki, ularning yordamida hodisalar, ulardagi o’zgarishlar bog’liqliklarni yaqqol ko’rsatish mumkin.
Misol uchun, jadvalda bolaning yoshiga qarab eslab qolish jarayonini o’zgarishi dinamikasini ko’rsatish mumkin. Sxemada faqatgina asosiylari ko’rsatiladi va talabalarda psixik hodisalar haqida umumiy tasavvurlar yaratishga yordam beradi. Misol uchun, analizatorlar tuzilishi sxemasida hamma analizatorlar uchun umumiy bo’lgan anatomik tuzilishi, vazifalarini ko’rsatish mumkin.
Talabalarning idroki ular ko’rayotgan illyustrasiyalarni nazariy qoidalar bilan bog’lab ularning asosiysini, muhimligiga qarab yo’naltirib boshqarib borish kerak. Talabalar o’zlari buni tushunib va o’zlari asosiysini ajratib oladilar, deb o’ylash kerak emas. Misol uchun, turli ko’rinishni chalg’ituvchi tasvirli jadvalni namoyish etib, talabalarga qabul qilishda yuzaga keladigan xatolar sabablarini ko’rsatib berish, har qanday illyuziyada uning yaxlitligi, insonning undagi ilgarigi tajribasi, uning idrok etishi munosabati kabi idrok xususiyatlarini mavjudligini tushuntirib berish kerak. Agarda ana shunday tushuntirish berilmasa, idrok qilishning xususiyati sifatida illyuziya haqida talabalarda xato tushuncha paydo bo’lishi mumkin. Lekin mashg’ulotlarni illyustrativ materiallar bilan haddan tashqari to’ldirib yuborish ham kerak emas. Ushbu psixologik tushuncha bilan bog’liq bo’lganlari bilan cheklanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ko’rgazmalilik vositalaridan yana biri kinofilm hisoblanadi. Kinofilmning boshqa ko’rgazmali vositalardan ustunligi, uning dinamikligidir. Filmlarda hodisa va harakatlarni ko’rsatib beradilar, ulardagi o’zgarishlar jarayoni yaqqol ko’rinadi, bular statistik ko’rgazmalilikdan iborat emas.
Mustaqil ishlarda va ma’ruzalarda talabalarga ilmiy tadqiqotlar, pedagogik amaliyot, hayotda va badiiy adabiyotlardagi faktlari bilan duch kelishiga to’g’ri keladi, ular psixologik tushunchalarni aniqlashtirish uchun so’zli ko’rgazmalar vositasi sifatida xizmat qiladi. Bu faktlarning hammasi ham talabalar bevosita qabul qilmaydilar, ba’zilarini so’zli ifoda etib berish talab etiladi. Psixologik tadqiqotlar juda ko’p amaliy materiallarga ega, ulardan psixologiya o’qituvchisi psixika qonuniyatlarini tushuntirib berishda foydalanishi mumkin. Mashg’ulotda foydalaniladigan hamma psixik faoliyat faktlari o’qituvchi tomonidan chuqur o’rganilib chiqilgan bo’lishi kerak. Amaliy faktning tahlil qilinishi birinchi navbatda bu faktdan umumiy psixik qonuniyatlarni ajratib olishga qaratiladi.
Psixologiya o’qituvchisining ishlarining muhim tarkibiy qismi talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish hisoblanadi. Mustaqil ishlar bu talabalar oldiga ularni echish yo’llari va vositalarini mustaqil izlashi talab etuvchi masalalar qo’yish orqali ularning idrok etish faoliyatlarini faollashtiradi, ularni yanada maqsadga intilishini kuchaytiradi. Natijada talabalarda bilimlarga talab oshadi, psixologiyaga qiziqishlari rivojlanadi va bilimlarini chuqurlashtirish hamda kengaytirishga intiladi.
Turli xil mustaqil ishlar davomida talabalar psixik hodisalar haqida tasavvurlarini boyitadilar, psixologik bilimlarini amalda qo’llashga o’rganadilar. Psixologik mazmundagi maqolalardan referatlar yozish ham talabaning ilmiy faoliyatlaridan biridir. Psixologiya o’qituvchisi alohida mavzular bo’yicha ularni talabalar mustaqil ishlab chiqishlari uchun ba’zi savollarni ajratib ko’rsatishi mumkin. Bu savollarni echimini topish uchun mustaqil o’qishga zarur bo’lgan adabiyotlarni tanlab, alohida talabalarga mavzu bo’yicha referat yozishni topshiradi, ularga o’qiganlarini tushuntirishga yordam beradi, asosiy fikrlarni qisqacha ifoda etib beradi.
Referat psixologiya mashg’ulotlarida muhokama etiladi va o’qituvchi rahbarligi ostida talabalar xulosalar chiqaradilar. Kursning alohida mavzusi bo’yicha illyustrativ materiallar tanlash o’qituvchining topshirig’i bo’yicha tajribalar mustaqil ravishda fotosuratlar, suratlar, badiiy, asarlardan lavhalar to’plab ulardan psixologiya mashg’ulotlarida o’qituvchi tomonidan foydalanilishi mumkin.