Saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi

Ma’ruza 13
MAVZU 13: Izotonik eritmalar tushunchasi. Izotonik
konsentratsiyani hisoblash usullari.
Ma’ruza maqsadi: 
Izotonik eritmalar tushunchasi. Izotonik konsentratsiyani hisoblash 
usullariga oid nazariy ma’lumotlarni berish

---

Tayanch atama va iboralar:
Izotonik koeffitsiyent-moddani dissosiatsiya darajasi bilan bog’liq bo’lgan ko`rsatkich
Izotoniklik- organizmga yuboriladigan eritmalarning osmotik bosimi organism suyuqliklarining 
osmotik bosimiga teng bo`lish
Osmotik bosim- molekulalarni eritmadagi harakati bilan yuzaga keladigan bosimi
Reja:
1. Izotonik eritmalar tasnifi;
2. Izotonik eritmalarga qo’yiladigan talablar;
3. Izotonik konsentratsiyani hisoblash usullari;
Izotonik eritmalar va ularning konsentratsiyasini hisoblash
Sterilizatsiya bosqichi eng bosqichlardan hisoblanadi. Bu bosqichni amalga oshirishda GMP 
talablari asosida mumkin qadar mikroorganizmlardan holi qilinadi. Sterilizatsiyada strelizatsiya 
qilinayotgan eritmalarga konservantlar qo’shish tavsiya etiladi.
27
Organizmdagi suyuqliklarni osmotik bosimi maxsus osmoregulyatorlar yordamida bir 
me’yorda saqlanib turadi. Eritmalardagi osmotik bosim molekulalarini eritmadagi harakati bilan 
yuzaga keladigan bosim hisoblanadi. Qon zardobi, limfa, ko’z suyuqliklaridagi osmotik bosim bir 
xil me’yorda bo’ladi. Shu sababli organizmga yuboriladigan eritmalarni osmotik bosimi organizm 
suyuqliklarini osmotik bosimiga barobar, ya’ni izotonik bo’lishi kerak.
Izotonik eritmalarni tayyorlashga kirishishdan oldin zarur miqdordagi dori, erituvchi va 
lozim bo’lganda yordamchi moddalardan qancha kerakligi oldindan hisoblanadi. Buni hisoblash 
usullari quyidagicha:
Vant-Goff konuniga asoslangan holda hisoblash usuli.
Eritma konsentratsiyasi va harorati bilan uning osmotik bosimi orasidagi muvofiqlik, 
izotonik eritmalarda Mendeleev-Klayperon tenglamasi orqali aniqlanishi mumkin. Eritma 
konsentratsiyasi past bo’lganda undagi holat gaz qonunlariga bo’ysunadi.
PY = nTR
P — osmotik bosim, atm (plazmasi 7,4)
M — eritma hajmi, litr (l)
n — erigan moddaning gramm molekulasi
R — gaz qonunlari birligi, l atm (0,082)
T — absolyut shkala bo’yicha olingan harorat, gradus (310K)
Tenglamaga son qiymatlarini qo’yib "n"ni topsak,
29
,
0
310
08
,
0
1
4
,
7
=


=
n
Gramm molekula soni hisobi, modda og’irligi hisobi bilan taqqoslaganda:
n = 0,29 m = 0,29 M
M — modda gramm molekula og’irligi ekanligini hisobga olib, izotonik eritma hosil qilish 
uchun undan qancha tortib olish kerakligini topish mumkin.
Formuladan ko’rinib turibdiki, har qanday moddani 0,29 M konsentratsiyasi izotonik eritma 
ekan. Masalan:
Rp:
Sol. Glucosi isotonicae 500 ml
D. S.
Glyukozaning molekulyar og’irligi 180,0 ekanligini hisobga olgan holda 500,0 izotonik 
eritma tayyorlash uchun undan elektrolit xossasiga ega bo’lgan moddalardan izotonik eritma 
27
I.I. Krasnyuk, G.V. mixaylova, L. I. Muradova Farmatsevtichesaya texnologiya texnologiya 
lekarstvennqx form.-«GEOTAR-Media».- Moskva.-2011. (248 bet)

---

tayyorlanganda uni eriganda dissotsiatsiyaga uchrab zarrachalarga (kation va anionlarga) 
ajralishini hisobga olib, massani hisoblash formulasiga izotonik koeffitsiyent kiritiladi.
Rp:
Sol. Natrii chloridi. isotonica 500 ml.
D. S In’eksiya uchun.
61
,
2
1000
500
29
,
0
1000
29
,
0
=

=


=
V
M
m
Izotonik koeffitsiyent moddani dissotsiatsiya darajasi bilan bo’lgan ko’rsatkich bo’lib, u 
quyidagi omillar bilan bog’liq:
i = a q (n — I)
a — elektrolitik dissotsiatsiya darajasi
n — dissotsiatsiya natijasida bir molekuladan hosil bo’lgan zarrachalar soni.
Bunday moddalar uchun:
5
,
4
1000
86
,
1
500
56
,
58
29
,
0
1000
29
,
0
=



=

=
i
M
m
Demak, natriy xloridni 500,0 ml izotonik eritmasini tayyorlash uchun undan 4,5 olib 500 ml 
suvda eritiladi.
Ikki va undan ko’p ingrediyentdan iborat dorixatlar bo’yicha izotonik eritma tayyorlashda 
har bir moddani porsial bosimi e’tiborga olingan holda izotonik konsentratsiya hisoblab chiqiladi.
Rp:Acidi ascorbinici 6,0
Aquae pro injectionibus 200,0
Natrii chloridi q. s.
Sterilisetur!.
D. S. Kon tomiriga 5 ml dan sutkasiga 2 marta.
Eritmani izotonik konsentratsiyada bo’lishini quyidagicha hisoblanadi:
a) Molekulyar og’irligi 176,0 bo’lgan askorbin kislotasidan 6,0 olib, necha ml suv bilan 
izotonik konsentratsiya hosil qilishini hisoblaymiz.
176,0 x 0,29 = 47,52 (litr eritmaga) demak, 4,75 — 100 ml da izotonik konsentratsiya hosil 
qilsa,
мл
X
0
,
126
75
,
4
100
0
,
6
=

=
6,0 g askorbin kislota 126 ml suvni izotonik qila olsa, (200–126=74) qolgan 74 ml suvni 
izotonik qilish uchun osh tuzidan qo’shiladigan miqdorni hisoblanadi. Osh tuzini 0,9% 
konsentratsiyasi izotonik ekanligini bilgan holda
67
,
0
100
4
,
7
9
,
0
=

=
x
0,67 g osh tuzi olish kerakligini hisoblab topiladi.
Vant-Goff usuli bilan izotonik konsentratsiyani hisoblash noelektrolit moddalar va ayniqsa 
yangi moddalar uchun juda qulay bo’lib, bunda moddani molekula og’irligini bilish kifoya. Bu 
usul elektrolitlar uchun ham qo’llansa bo’ladi, lekin ikki va uch valentlik elektrolitlarda 
dissotsiatsiya darajasi sharoitga qarab o’zgarib turgani tufayli bunday eritmalarda ayrim xatolikka 
yo’l qo’yish mumkin.