Sərbəst İş Fakültə Beynəlxalq münasibətlər və Regionşünaslıq İxtisas Regionşünaslıq

Kitabları

Türkiyə necə xilas ola bilər?

Fərdi və Uzadılmış Məzuniyyət Cəhdinə dair İzahat

Müəssisə və Mərkəzsizləşdirmə Haqqında İkinci İzah

İttifaq və Tərəqqi Komitəsinə Açıq Məktublar

Peşəmiz Haqqında Üçüncü və Yekun Açıqlama
Müasirlərindən fərqli olaraq, Şahzadə Sabahattində görə biləcəyimiz ən mühüm cəhətlərdən biri də onun cüzi bir hərəkat da olsa, siyasi düşüncənin üstünə qalxma qayğısıdır. Buna görə də Şahzadə Səbahəddinin baxışlarının əsas istiqaməti insan idealının həyata keçirilməsinə yönəlmişdir. Bu insan idealının həyata keçirilməsinin mümkün gördüyü yol, bu məqsədlə xüsusi təhsil almaq idi. Yalnız belə ideal insanların bir araya gəlməsi ilə yaranacaq bir cəmiyyət yaşana bilən dünya qura bilərdi. Bu cəmiyyətə çatmaq üçün ilk növbədə mövcud cəmiyyətin quruluşunu sağlam şəkildə təhlil etmək və ideal cəmiyyətin ipuclarını bu baxımdan tutmaq lazımdır.
Şahzadə Sabahattinin fikirlərini daha yaxşı başa düşmək üçün onun oxuduğu və təsir etdiyi Qərb mütəfəkkirlərini nəzərdən qaçırmamaq lazımdır: Hekel, Büchner, Foullie, Le Play və Edmond Demolins... Fransız düşüncəsinin ikinci dərəcəli mütəfəkkirləri.
Siyasi baxışların bəzi mənəvi faktorlara malik olduğuna inananlardan tutmuş, əxlaqın mənbəyini insanlardan başqa ünsürlərdə axtarmaq lazım olduğuna inananlardan tutmuş, bu ünsürlərin insanın özündə axtarılması lazım olduğunu iddia edənlərə kimi, aydın deyil ki, kim tərəfindən prinsiplər onlar "tərtib olunur". Xüsusilə A Quoi Tient la Superiorite des Anglo-Saxons adlı Demolinlərin işi ilə tanınan Şahzadə Sabahattin, 'təlim'in hər şeydən əvvəl gəldiyini, buna görə də ilk növbədə insanların fərdi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi lazım olduğunu və yaxşı insanlardan ibarət idarə heyətinin... təlim keçmiş insanlara bir mərkəz lazımdır.Eşitmədən təkbaşına qərar verə biləcəyi fikirlərinin mənbəyini bu siyasi mütəfəkkirə borcludur. Demolinsin Fransa siyasi sistemini tənqid etmək, İngilis və Amerika cəmiyyətlərini və idarə formalarını tərifləmək, ölkəsinə istiqamət vermək üçün inkişaf etdirdiyi bu görüşlər Şahzadə Sabahattin üçün mükəmməl idi.
Fransa və Prussiya kimi ölkələrdə dövlət qulluğunun belə bir pul vahidi olmasına fərd üçün lazımi əhəmiyyət verilmir və Demolins Anglo-Sakson cəmiyyətlərinin fərdi təhsil anlayışını irəli sürmüşdür.

Baxışlarının mahiyyətini təşkil edən bəzi fikirlər müasirləri tərəfindən bəyənilsə də, bu baxışlardakı tənqidlərin çoxluğu onu narahat edirdi ki, Şahzadə Səbahəddinin açıq rəqibi deyil, gizli pərəstişkarı bir ad halına gəldi.

Şahzadə Sabahattinin fikirlərindən əvvəl onun qarşı çıxdığı məqamları xatırlayaq: kollektivizm, kapitalizm və ekspansionizm.
Şahzadə bütün bu fikirlərin əksidir. Hətta rəqibləri belə onun fikirlərində səmimiyyətini ifadə etməyə bilməz. Onun tənqid etdiyi cəhətlərdən biri də öz baxışlarından başqa bəzi katolik dairələri ilə izaholunmaz yaxınlığıdır. Bu yaxınlıq 1906-cı ildə nəşr olunan Constantinople aux Derniers Jours d'Abdul Hamid adlı kitabla taclanır. Şahzadə Sabahattin haqqında təsdiqedici və izahlı bu kitabın müəllifi katolik keşişidir. Bu, Şahzadənin Katolik Kilsəsi tərəfindən təkcə rəqibləri arasında deyil, hətta tərəfdarları arasında da istifadə edildiyi şərhinə gətirib çıxarır. Təbii ki, az desək, “istifadə olunur”.Lakin siyasət dünyasına quşbaxışı ilə baxan belə, o dünyada istifadə olunmasının qarşı tərəfin razılığından asılı olduğunu tez anlayacaq.

Bu vəziyyəti tarixin öhdəsinə buraxsaq, Şahzadə Sabahattindən öyrənəcəyimiz çox şey var. Məsələn, bu sətirlər sanki bu gün üçün deyilib, elə deyilmi?

“Mevâki-i âliye icra hakimiyyətinin, yəni məmurların tərəfindədir və maaşları aldıqları maaşdan və təbii ki, o maaşın hansı tərəfdən gəldiyindən asılıdır. Necə ola bilməz! Hökumət qapıdan çıxan kimi hamısı iman gətirdi. O zaman var-dövlət, firavanlıq, qüdrət, hər şey hökmdardan gəldiyi üçün bütün gözlər onun lütfündə, gözü isə hökmranlığın artmasındadır”.
Göründüyü kimi, müasirlərindən fərqli olaraq elita yetişdirməyi sadəcə siyasi elitanı yetişdirmək kimi başa düşməyən yeganə insandır. Yalnız Şahzadə Səbahəddində düşüncə, sənət, ədəbiyyat və texniki mükəmməlliyin yüksəldilməsi vurğulanır.
Dövrünün əksər adları kimi eklektik düşüncə sahibi olmalı, bəzi düşüncələrində rəqiblərinin tərəfini tutmalı olan Şahzadə Səbahəddini hara yerləşdirməliyik?
Bu sual, üzərindəki bütün işlərə baxmayaraq, ən azı indiki vaxtda asan deyil. Ancaq Şahzadə Sabahattinə bir nəzər salsaq belə, türk düşüncəsindən azacıq da olsa xəbərdar olanlar üçün bugünkü siyasətçilərin dillərində olan fikirlərin əksəriyyətinin ona aid olduğunu görmək təəccüblü olmamalıdır.
Ədəbiyyat

^ ^{a b c d e} Murat Kılıç, Türk Siyasi Hayatında Bir Muhalif İsim ve Hareket: Prens Sabahaddin ve Meslek-i İçtima, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 2010/2, Sayı 2^{[ölü/kırık bağlantı]}

 ^ Uyar, Hakkı (2001). Vatan Cephesi. İzmir: Büke Yayınları. s. 3-4.

 ^ "A. Gönül Palalar, Jön Türk Hareketi ve İkinci Meşrutiyet (Emekli Albay Ali İhsan Gürcan ile Söyleşi), Gaziler Dergisi, Sayı 144". 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2011.

 ^ Uyar, 3.

 ^ Yücel Bulut, Bir sultanzadenin yönetim algısı, Anlayış Dergisi, Mart 2004

 ^ Leplay Okulu ve Prens Sabahattin, Tarih.gen.tr sitesi, Erişim tarihi:09.06.2011

 ^ Bayraktar, Bayram. "GÜNÜMÜZDE YENiDEN DEGERLENDiRiLMESi GEREKEN BiR DÜŞÜNÜR: PRENS SABAHATTiN BEY" (PDF). s. 52. Erişim tarihi: 26 Mart 2018.

 ^ Tanyol, Cahit. "İÇTİMAİ MONOGRAFİ HAZIRLIKLARI PRENS SABAHATTİN". Dergipark. 26 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2018.

http://www.gercekhayat.com.tr/yazarlar/jon-turkler-ve-prens-sabahattin/