«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

t/r
 Muomalalar  mazmuni

---

116
6.6.  TUGALLANMAGAN  ISHLAB  CHIQARISHNI
BAHOLASH  VA  HISOBGA  OLISH
Tugallanmagan ishlab chiqarish deb, 100% tayyor mahsulot holatiga
kelmagan va shu sababli xaridorga sotib bo‘lmaydigan mahsulot qismiga
aytiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini va uning tayyor mahsulot
darajasiga qanchalik yaqinligini aniqlash buxgalteriya hisobi uchun juda
muhimdir.
Bu turdagi ishlab chiqarish tarkibiga qayta ishlash jarayonidan o‘tgan
xomashyo, material va yarim tayyor mahsulotlar o‘zi tayyor holga
keltirilgan, ammo texnika nazorati bo‘limi tomonidan qabul qilinmagan
mahsulotlar kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish  hajmini aniqlash uchun mahsulot
ishlab chiqarishda qatnashadigan detal, qism va shu kabilarning harakati
hisobini yuritish lozim. Mahsulot ishlab chiqarishning har bir fazasida
vaqti-vaqti bilan mavjud tugallanmagan ishlab chiqarishlarni tekshirish,
hisob ma’lumotlarini inventarizatsiya ma’lumotlari bilan taqqoslash
lozim.
Tugallanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi davomida
inventarizatsiya yorliqlari yoki varaqalarida faqat buyumlarning haqiqiy
soni, miqdori ko‘rsatilibgina qolmay, balki ularning tayyorlik darajasi
ham qayd etiladi. Bu, o‘z navbatida, tugallanmagan ishlab chiqarishni
tayyorlik darajasiga ko‘ra baholashni yengillashtiradi. Inventarizatsiya
natijasida aniqlangan tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i tayyor
mahsulotni kalkulyatsiya qilishda qo‘llaniladigan kalkulyatsiyalash
moddalari bo‘yicha haqiqiy tannarxda baholanadi. Brak hisobiga
nobudgarchilik, maxsus asbob-uskunalar va moslamalar qiymatini
qoplash, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, tayyorlash xarajatlari hamda
ishlab chiqarishdan tashqari sarflar bundan mustasno. Bu xarajat
moddalari faqat tayyor mahsulot tannarxiga qo‘shiladi.
Korxonada tugallanmagan ishlab chiqarishlariga ega bo‘lgan ishlab
chiqarishda tayyor mahsulotga tegishli xarajatlarni aniqlash uchun ularni
har oyda baholab turish lozim. Bunda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot
tannarxini aniqlash uchun oy boshiga qolgan tugallanmagan ishlab
chiqarish xarajatlariga oy davomida qilingan xarajatlarni qo‘shib,
hisobdan chiqarilgan, qaytarilgan hamda oy oxiriga qolgan tugallanmagan
ishlab chiqarish xarajatlari summasini olib tashlash lozim. Shu boisdan
ham tugallanmagan ishlab chiqarishlarni to‘g‘ri aniqlash va ularni
baholash muhim ahamiyatga ega.

---

117
Tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini aniqlash uchun xara-
jatlarning quyidagi shakldagi umumiy qaydnomasi tuziladi:
1
 2     3=1+2      4              5
    6
      7
 8=3-4-5-6-7      9
Demak, ushbu jadval orqali tugallanmagan ishlab chiqarish
qoldig‘ini aniqlashimiz mumkin, ammo bu usul murakkab hisoblanadi.
Seriyali ishlab chiqarish tusidagi ko‘pgina korxonalarda tugallanmagan
ishlab chiqarish  normativ tannarxda baholanadi. Qisqa texnologik siklli
ayrim sanoat tarmoqlarida (to‘qimachilik, oziq-ovqat va boshqalar)
tugallanmagan ishlab chiqarish  tannarxi xomashyo va materiallar xarajati
bo‘yicha baholanib, qolgan barcha xarajatlar tayyor mahsulot tannarxiga
qo‘shiladi.
Ishlab chiqarishning seriyali xiliga mansub korxonalarda tugal-
lanmagan ishlab chiqarish inventarizatsiyasi har chorakda, qator sanoat
tarmoqlarida (masalan, to‘qimachilik, poyabzal, tikuvchilik) har oyda
o‘tkaziladi.