Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
A r x i t e k t u r a v ə h e y k ə l t ə r a ş l ı q sənəti sahəsində də
müəyyən iş aparılırdı. Məsələn, Bakı Texniki Məktəbin nəzdində heykəltəraşlıq sinfinin açılması nəzərdə tutulmuşdu. 1920-ci il yanvarın 1-də Azərbaycan Aktyorlar İttifaqının yığıncağında H.Ərəblinskinin qəbri üzərində monumental abidənin ucaldılması qərara alındı
49 . 1918-ci ildə Bakının azad edilməsi zamanı həlak olmuş Azərbaycan və Türkiyə əsgərlərinin şərəfinə ucaldılacaq kompleks abidənin layihəsi işlənib hazırlandı. Bakıdakı xeyriyyəçi cəmiyyətin təşəbbüsü ilə onun tikinti işləri 1919-cu il sentyabrın 15-də başlandı və 1920-ci ilin sentyabrınadək başa çatmalı idi. Belə abidələrin təkcə Bakıda yox, Gəncədə də ucaldılması nəzərdə tutulurdu. Bu işlərin təşəbbüskarı Azərbaycan hökuməti idi 50 . Gəncədə o dövr üçün müasir olan üslubda Nizami Gəncəviyə abidə ucaldılması nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan Cümhuriyyəti xarici işlər nazirinin müavini olmuş Adilxan Ziyadxanlı özünün Tehranda nəşr olunmuş memuarlarında bu abidənin layihəsinin mövcud olduğunu xatırlayır 51 . Digər bir qaynaqda Maarif Nazirliyi tərəfindən Gəncədə Nizaminin mavzoleyinin tikintisinə yarım milyon manat vəsait ayrılmasından danışılır 52 .
canlanmaya, milli ruhun güclənməsinə səbəb oldu. Bu dövrü haqlı olaraq çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı adlandırmaq olar. "Yaşıl qələm" ədəbi cəmiyyəti özündə görkəmli yazıçıları, şairləri və ictimai xadimləri birləşdirirdi. Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyov, Əliabbas Müznib, Salman Mümtaz, Ümgülsüm və başqaları milli ruhun və müstəqillik ideyasının nümayəndələri və daşıyıcıları idilər. Abdulla Şaiq və Məmməd Əmin kimi şairlər öz əsərlərində Azərbaycan ordusunun qəhrəmanlığı və qələbələrini tərənnüm edirdilər. C.Cabbarlının "Azər- baycan bayrağına" və "Sevgilim" şeirlərində müstəqillik tərənnüm olunurdu. Əhməd Cavad respublikanın dövlət himninin mətnini yazdı. Azərbaycançılıq ideyası əhalinin xeyli hissəsinin şüurunda hakim ideyaya çevrild i. Beləliklə, ağır iqtisadi vəziyyətə və ictimai-siyasi şəraitin ciddiyyətli və mürəkkəb olmasına baxmayaraq, Azərbaycan Cümhuriyyəti incəsənətin müasir növlərinin inkişaf etdirilməsinə səy göstərir, bu sahədə mühüm tədbirlər həyata keçirirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətində milli ruhun və milli ideyaların güclənməsi nəticəsində milli mədəniyyətin təbliği və tədqiqinə, tarixi və milli irs ənənələrinə maraq fövqəladə dərəcədə artdı. Bunlardan hər birinin öyrənilməsi və təbliği peşəkar səviyyədə təşkil olunmuşdu, bu istiqamətdə ardıcıl siyasət yürüdülməsi ilə yanaşı, bu məqsədlə hökumətin və ictimai təşkilatların imkanlarından da istifadə edilirdi. 1918-ci ilin oktyabrında Bakıda yaradılmış "Türk ocağı" cəmiyyətinin
407 fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək olar. Cəmiyyətin məqsədi Azərbaycan və Osmanlı türkləri, habelə keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaşayan xalqlar arasında mədəni əlaqələri inkişaf etdirməkdən və onları bir-biri ilə yaxınlaşdırmaqdan ibarət idi. "Azər- baycan" qəzetində cəmiyyətin 22 bənddən ibarət proqramı dərc olunmuşdu 53 . Yenə
"Azərbaycan" qəzeti bununla əlaqədar olaraq yazırdı: "Millət və vətən naminə səylərimizin birləşdirilməsi üçün biz vahid məqsəd ətrafında sıx birləşməliyik. Belə məqsəd ancaq "Türk ocağı" kimi müəssisələr ola bilər" 54 . "Müsavat" Partiyasının Bakı Komitəsinin təşəbbüsü ilə 1919-cu ilin dekabrında "Türk ocağı" siyasi klubunun açılması qərara alındı. Bu məqsədlə tərkibinə M.Ə.Rəsulzadə, R.R.Şərifzadə, Ş.Rüstəmbəyov, R.Ağabəyov, Seyid Hüseyn və M.Şeyxzamanov kimi məşhur siyasi xadimlər və mədə- niyyət nümayəndələrinin daxil olduqları komissiya yaradıldı. "Müsavat" Partiyası üzvlərinin iştirakı ilə "Türk gecələri" adlanan təntənəli musiqi konsertləri təşkil olunurdu. Konsert proqramlarının hazırlanması və tərkibinə xüsusi komissiya nəzarət edirdi. Proqramlar kifayət qədər maraqlı və orijinal idi, onlarda digər türk xalqların ın da musiq isinə geniş yer verilirdi. "Türk gecələri" kon - sertlərində habelə tatarlar, osmanlı türkləri, A zərbaycan və Türkiyə şairləri, artistləri və rəssamları təmsil o lunurdular. A xşamların bədii tərtibat hissəs inə rəssam Ə.Əzimzadə rəhbərlik edirdi. Ədəbi vokal h issəyə yazıçı və publisistlərin "Yaşıl qələm" ittifaqı cavabdeh idi. Dövlət truppasının aktyorları isə türk xalq larının milli həyatından bəhs edən əsərlərin tamaşasını göstərirdilər. Bu əsərlərin "Azərbaycan müstəqilliyi", "Türk tipləri", "Türk qadınının dünyası", "Milli birlik" və s. kimi adları onların məzmunu barədə aydın təsəvvür yaradır. Türk xalq ların ın etnoqrafiyası və məişətinə həsr olunmuş "Türk ocağı", "Türkmən çadrası", "Atəşgah", "Şərq salonları" kimi sərgilər təşkil olunurdu. Bu konsertlərdə M.Ə.Rəsulzadə məsul müd ir kimi çıxış edirdi 55 . "Müsavat" Partiyasının və Azərbaycan hökumətin in bir ço x üzvü və d igər siyasi xadimlər də bu konsertlərin keçirilməsində bilavasitə iştirak edirdilər. Azərbaycan mədəniyyətinin və milli irsinin öyrənilməsinə maraq fövqəladə şəkildə artmışdı. A zərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, iqtisadiyyatı, təbiətşünaslığı və coğrafiyası üzrə ço xlu əsərlər meydana çıxd ı. Xaricdə Azərbaycanı təbliğ etmək üçün fransız dilində kitabçalar, sənədlər və materiallar nəşr olunurdu. Bunların içərisində Adilxan Ziyad xan lın ın "Azərbaycan" kitabın ı, Əkbərağa Şey xü lislamovun 1919-cu ildə Parisdə fransız dilində nəşr olunmuş "Qafqaz A zərbaycan Cü mhuriyyəti" broşürasmı, C.Hacıbəyov tərəfindən Versal konfransı üçün hazırlan mış materialları və b. fərq ləndirmək olar. Adilxan Ziyad xanlının kitabında Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti barəsində materiallar verilmişdir. Bunların içərisində Azərbaycan Cü mhuriyyətinin yaradılması və möh- kəmləndirilməsi üçün hökumətin iqtisadi və mədəni tədbirləri haqqında məlu matlar diqqəti cəlb edir. M .Ə.Rəsulzadənin tarixi möv zuya həsr olunmuş "İran və Azərbaycan", "Azərbaycanın paytaxtı" məqalələrində A zərbaycan xalqın ın
408 mənşəyi, onun qonşu dövlətlər və xalqlarla qarşılıqlı münasibətləri haqqında, Bakın ın yaranması və in kişafı barəsində qədim tarixçilər və coğrafiyaç ılara istinad edən, bu gün də öz aktuallığını saxlayan bir sıra qiy mətli fikirlər var 56 . Bununla bərabər, A zərbaycan tarixi və mədəniyyəti barədə ümu miləşdirici materialları özündə birləşdirən bir toplu buraxılması zərurəti kəskin surətdə hiss olunurdu. Məşhur ictimai xadim və yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli bu barədə yazırdı: "Allaha şükür ki, bizim tariximiz, ədəbiyyatımız, musiqimiz, teatrımız və b. mədəni nailiyyətlərimiz vardır. Əgər bütün bunlar haqqında yazılsa, onda biz özümüzü dərk edərik və əcnəbilərə bizi dərk etmək imkanı verərik. Bizim vətənimizdə çoxlu tarixi abidələr var. Bunların hər biri haqqında, hər nömrədə ətraflı məlumat vermək zəruridir" 57 .
oldu. Bu jurnal Azərbaycan mətbuatı tarixində ədəbiyyat və incəsənət məsələlərinə həsr olunmuş ilk dövri mətbuat orqanı idi. Burada musiqi, teatr və memarlıq abidələri barəsində məqalələr və fotoşəkillər dərc olunurdu. Milli özünüdərkin dirçəldilməsi üçün əməli işlər görülür (bu, Azərbaycan hökumətinin məfkurəvi fəaliyyətinin başlıca istiqamətlərindən biri idi), tarixi yerlərin, şəhərlərin və digər yaşayış məntəqələrinin adları bərpa olunurdu. Hökumətin 1918-ci il 30 iyun qərarı ilə Yelizavetpol şəhəri yenidən Gəncə adlanmağa başlandı, Karyagin qəzası isə əvvəlki Cəbrayıl qəzası adını aldı 58 . Milli xüsusiyyətlərinə müvafiq olaraq şəhərlərə, küçələrə görkəmli şəxsiyyətlərin, yazıçıların və şairlərin adları verilirdi. Məsələn, Qazax şəhər Dumasının 1920-ci ilin martında olmuş iclası şəhər küçələrinin adlarının dəyişdirilməsini müzakirə edərək, onların bir çoxuna qazaxlı şairlərin - Samiqin, Arifin, Vaqifin və Nasirin adlarının verilməsini qərara aldı 59 . Respublikanın məktəblərində "Türk xalqlarının tarixi" fənninin o dövrdə böyük ruh yüksəkliyi ilə həyata keçirilən tədrisi də cəmiyyətin həyatında baş verən proseslərlə əlaqədar idi. Orta təhsil müəssisələrində nəzərdə tutulan islahatla əlaqədar olaraq, şərqşünas A.A.Zimin tərəfindən türk xalqlarının Şərqin ümumi tarixi ilə əlaqələndirilmiş tarixinin proqramı işlənib hazırlandı. Bu proqramda başlıca diqqət milli ictimai hərəkatlara verilirdi. 1919-cu il oktyabrın əvvəllərində Maarif Nazirliyi rusdilli orta məktəblər üçün türk xalqları tarixi üzrə epizodik və sistematik kurs ların, habelə türk xalqlarının coğrafiyası proqramının tərtib edilməsi üzrə müsabiqə elan etdi. Ən yaxşı layihə hökumət mükafatına layiq görüləcəkdi. Müstəqillik dövründə Azərbaycanın mədəni həyatında "Səfa", "Nicat", "Nəşri-maarif‖ cəmiyyətləri kimi mədəni-maarif qurumları mühüm rol oynayırdı. Bu cəmiyyətlər azərbaycanlı əhalinin maariflənməsinə, milli mədəniyyətin inkişafına xid mət edirdilər. Onlar kasıb şagirdlərə maddi kömək göstərir, Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının inkişafına çalışırdılar. "Nicat" cəmiyyəti Bakıda kitabxana-qiraətxana və axşam kursları, xeyriyyə məqsədi ilə konsertlər və elmi mövzuda müzakirələr təşkil etmişdi
60 . "Nəşri-maarif‖ xeyriyyə cəmiyyəti Azərbaycanın rayonlarında maarifçilik işi aparırdı. Belə ki, Şuşada cəmiyyət tərəfindən "Ulduz" dərnəyi təşkil edilmişdi. Dərnəyin fondunu ayda 25 qəpik məbləğində üzvlük haqları və göstərilən teatr
409 tamaşalarından alınan vəsait təşkil edirdi. 1920-ci ilin əvvəlində Bakıda "Maariflən miş əməkçi müsəlman qadınlar" ittifaqının yaradılmasına cəhd göstərildi. İttifaq mədəni- maarif işi aparmaq, qadınlar arasında savad və bilik yaymaq niyyətində idi 61 . Lənkəranda öz qarşısına əhali içərisində mədəni-maarif işi aparmağı məqsəd qoymuş "Lənkəran şəhəri tələbələri və abituriyentləri ittifaq ı" yaradıld ı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin ictimai birliklərə və ittifaqlara münasibətdə yürütdüyü demokratik siyasət liberal istiqamətli mədəni-maarif cəmiyyətləri şəbəkəsinin geniş yayılmasına və inkişafına şərait yaradırdı. Bu işdə Bakı ümumtəhsil kursları və "Xalq əyləncələri" cəmiyyəti xüsusi fəallıq və təşəbbüskarlıq göstərirdi. Xəzəryanı cəmiyyətin - "Kooperasiya"nın idarə heyəti açılmaqda olan xalq universitetinin bürosuna maliyyə köməyi çərçivəsində 10000 manat pul göndərdi 62 . 1919-cu ilin əvvəllərində Bakı və onun mədən-zavod rayonlarındakı mədəni-maarif cəmiyyətlərini birləşdirmək üçün müəyyən addımlar atıldı. Mədəni-maarif cəmiyyətləri konfransının çağırılması üçün təşkilat komissiyası seçildi və bir müddətdən sonra "Bakı şəhəri mədəni-maarif müəssisələri ittifaqının nizamnaməsi" təsdiq olunmaq üçün hökumətə göndərildi 63 . Nizamnamədə deyilirdi ki, mədəni-maarif cəmiyyətləri ittifaqının məqsədi Bakı əhalisinin mədəni səviyyəsini yüksəltmək məqsədilə şəhərin bütün mədəni qüvvələrini birləşdirməkdən ibarətdir 64 .
ittifaqı", "Müsəlman tələbələri ittifaqı" kimi milli və milli azlıqlara məxsus mədəni- maarif cə miyyətlə ri var idi. Cümhuriyyət hökuməti respublikada kitabxana işinin inkişafını da diqqətdən kənarda qoymurdu 1919-cu ildə Bakıda şəhər ictimai məclisinin texniki cəmiyyətləri fəaliyyət göstərirdi. Belinski adına kitabxana şəhər özünüidarəsinin qulluqçularına, yəhudi kitabxanası əhalinin yəhudi hissəsinə xidmət göstərirdi. "Erməni insanpərvər cəmiy- yəti"nin kitab xanası da işləyird i. 1919-cu ildə Balaxanı-Sabunçu, Bibiheybət və Ağşəhər fəhlələri üçün kitabxanalar açıldı 65 . Həmkarlar ittifaqlarının nəzdində də kitabxanalar təşkil olunurdu. Bakıdakı həmkarlar ittifaqı kitabxanalarının ən böyüyü (kitab fondu 2000 cild) açıldı. 1919-cu ilin iyulunda kommunistlər mətbəə işçiləri həmkarlar təşkilatının rəhbərliyini ələ keçirib onun kitabxanasında kütləvi siyasi partiya işi aparmağa nail oldular. Kütlələrin maariflənməsi istiqamətində "İqla" cəmiyyəti nəzdində fəaliyyət göstərən kitabxana az əhəmiyyət daşımırdı. "Kooperasiyalar ittifaqı"nın kitabxanası da mühüm əhəmiyyət kəsb edir, şəhərin mü xtəlif yerlərində özünün şöbələrini açırd ı. Müxtəlif nazirliklər öz əməkdaşları üçün kitabxanalar açırdılar. Məsələn, Ədliyyə Nazirliyi öz əməkdaşları üçün nazirliyin nəzdində hüquqi ədəbiyyat kitabxanası yaratmaq məqsədilə hökumət fondundan 50000 manat ayrılmasına nail olmuşdu 66 .
67 . Azər-
baycan hökuməti tərəfindən kitabxana işinin inkişafına böyük yardım göstərilirdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamentinin 1919-cu il sentyabrın 16-da qəbul
410 etdiyi qanuna görə, xalq məktəbləri kitabxanalarına türk (Azərbaycan) dilində yeni kitablar almaq üçün dövlət xəzinəsindən Xalq M aarifi Nazirliyinin sərəncamına 1000000 manat buraxıld ı 68 . 1920-ci ilin 28 apreli ərəfəsində Azərbaycan Cümhuriyyətində ümumi fondu 95 min nüsxə kitab olan 11 kitabxana vardı 69 .
üzvləri Q.M.Camalov və M.Ağayevin təşəbbüsü ilə parlament milli İstiqlal muzeyinin təşkil olunması barəsində qərar qəbul etmişdi. Azərbaycan hökuməti tərəfindən fəhlələr içərisində texniki biliklərin yayılmasına qayğı göstərilirdi. Maarif Nazirliyi fəhlələrin öz biliklərini artırmaq arzusunu və Azərbaycanda, xüsusən də müsəlman əhalisi içərisində texniki təhsilli ustaların kifayət qədər olmadığını nəzərə alaraq, müsəlman fəhlələri üçün tədris türk (Azərbaycan) dilində aparılan texniki kurslar açılması barəsində qərar verdi. Bu kurslar iki yarımşöbəsi - maşınqayırma və elektrotexnika yarımşöbələri olan mexaniki şöbədən ibarət idi. Kursların təhsil müddəti 10 ay idi 70 . Bu kursların fəaliyyətini təmin etmək üçün Xalq Maarifı Nazirliyi tərəfindən 32400 manat vəsait ayrılmışdı 71 . Əsasən 1919-cu ilin başlanğıcı ərəfəsində həmkarlar ittifaqları nəzdində olan mədəni-maarif müəssisələri öz fəaliyyətlərini bərpa etdilər. Onlar bu vaxt artıq Bakı proletariatının başlıca nümayəndəli orqanına çevrilmiş Mərkəzi Bakı Fəhlə Konfransının nəzarəti dairəsində fəaliyyət göstərirdi. Müsavatçılar, kommunistlər, menşeviklər və eserlərin bu fəhlə təşkilatında üstün nüfuz qazanmaq uğrunda mübarizəsi onun mədəni- maarif qurumlarının fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirdi. Mədəni-maarif təşkilatlarını siyasiləşdirib sinfi mübarizə alətinə çevirməyə çalışan bolşeviklər bu mübarizədə daha çox müvəffəqiyyətə nail olurdular. Bakı Fəhlə Konfransında seçilən, rayon mədəni-maarif ko missiyasının nümayəndələrinin də təmsil olunduğu Mərkəzi Mədəni-Maarif Komissiyası kütlələr arasında öz fəaliyyətini genişləndirirdi. Mərkəzi Fəhlə Klubunun yeni idarə heyətinin siyahısı Bakı kommunistlər təşkilatının, "Hümmət" təşkilatının, İran ko mmunist "Ədalət" təşkilatının və Beynəlxalq Gənclər İttifaqının keçmiş üzvləri adından təklif edilmişdi. Seçkilər nəticəsində bolşeviklərin nüfuzu möhkəmləndi. İdarə heyəti bütünlüklə bolşeviklərdən ibarət idi 72 . Bakı bolşeviklərin in təşəbbüsü ilə 1919-cu il iyunun 24-də fəhlə klubları idarə heyətinin konfransı çağırıldı. Konfrans Mərkəzi Klubun idarə heyətinin tərkibinin seçilməsi barəsində bolşeviklərin təklif etdikləri qətnaməni qəbul etdi. Bu qətnaməyə görə, üzvlərinin sayından asılı olmayaraq, hər bir rayon idarə heyəti Mərkəzi Klubun idarə heyətinə dörd nəfər nümayəndəsini seçirdi 73 . Əslində Mərkəzi Fəhlə Klubu Bakıda ko mmunist hərəkatının mənzil qərargahına çevrildi 74 . RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsi və Bakı kommunist komitəsi bürosu artıq öz iclaslarını onun binasında keçirird i. Fəhlə klubları və digər belə təşkilatlar müstəqil milli dövlətçilik əleyhinə aparılan təşviqat işinin ocaqlarına və onların partiya yığıncaqlarının keçirildiyi isti
411 yuvalara çevrildiyi üçün hökumət bu fəaliyyətin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə məcbur oldu. Dəfələrlə edilmiş xəbərdarlıqlardan sonra hökumətin göstərişinə əsasən, daxili işlər naziri 1919-cu il dekabrın 9-da Bakıda mövcud olan bütün fəhlə klublarının bağlandığı haqqında sərəncam verdi 75 .
fəhlələrin tətili başladı. Bu, polis orqanlarını Fəhlə Klubunun binasını açmağa, lakin burada siyasi mövzularda mühazirələr oxunmasını yasaqlamağa məcbur etdi. Fəhlə Klubunun idarə heyəti bir sıra mühazirələrin oxunması üçün icazə almaq məqsədilə Bakı general-qubernatoruna müraciət etdi. General-qubernator həmin müraciətə cavab olaraq yazmışdı: "Yaşadığımız məqam, Bakı şəhəri və onun rayonlarında qüvvədə olan hərbi vəziyyətlə əlaqədar olaraq, mən, mühazirəçinin istək və arzusundan asılı olmayaraq, hər hansı siyasi mövzuda oxunan mühazirələrin hazırkı dövrdə dövlət qayda-qanununa, ictimai sabitliyə və cəmiyyətin qeyri-sabit elementlərinə edəcəyi mənfi təsiri nəzərə alaraq bunu mümkün saymıram" 76 . Lakin 1920-ci il martın 15-də, bir sıra nəticəsiz xəbərdarlıqdan sonra, hökumət yenidən fəhlə klublarını bağlamalı oldu. 1920-ci il martın 23-də Mərkəzi Fəhlə Konfransının rəyasət heyəti və həmkarlar şurasının (Sovprof) idarə heyəti fəhlə klublarının bağlanması ilə əlaqədar olaraq hökumətə etirazlarını bildirdilər. 1920-ci il martın 25-də hökumət Mərkəzi Fəhlə Klubundan başqa bütün klubların iş ləməsinə icazə verdi.
Beləliklə, əslində kütlələrin maarifləndirilməsi vasitəsi olan fəhlə mədəni-maarif təşkilatlarını kommunistlər kəskin siyasi mübarizəyə qoşdular. Kütləvi fəhlə maarifçilik təşkilatlarının ən başlıca formalarından biri rayon fəhlə klubları idi. Onların istiqamətləri rəngarəng idi. Zavağzal fəhlə klubunda həmkarlar ittifaqlarının işçiləri üçün ayyarımlıq həmkarlar hərəkatı və siyasi-iqtisadi kurslar açılmışdı. Balaxanı rayon klubunun nəzdində Azərbaycan dilində dram dərnəyi təşkil edilmişdi. Burada dərnək üzvlərinin qüvvəsi ilə səhnə tamaşaları göstərilird i. Klub tipli müəssisələr sırasına "xalq evləri" də daxil idi. Xalq evləri Bakı şəhərinin mədən-zavod rayonlarının əhalisi arasında mədəni-maarif işi aparmaq üçün mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Onlar bir çox tədbirlərin mərkəzinə çevrilmişdi: burada savadartırma kurslarından tutmuş universitet kurslarına qədər müxtəlif kurs məşğələləri keçilir, kitabxana-qiraətxanalar təşkil edilir, teatr tamaşaları, konsertlər göstərilirdi. Qaraşəhərdəki xalq evi böyük mədəni-maarif işi aparır, teatr tamaşaları təşkil edirdi. Mövsüm bağlandıqdan sonra dövlət teatrı öz fəaliyyətini burada davam etdirmiş və həftədə iki dəfə opera tamaşası göstərmişdi 77 .
musiqi-teatr bölmələri təşkil edilmişdi 78 . İyulun 2-də isə Şamaxı xalq evi təsis edilmişdi 79 . Xalq evinə xeyriyyə köməyi də göstərilirdi. Belə ki, "Uriot" xeyriyyə cəmiyyəti xalq evlərinə avadanlıq alınması üçün 600 manat vəsait ayırmışdı. Məhz bu yardım
412 sayəsində orada kinematoqrafiya zalı yaradılmış və filmlərin nümayiş etdirilməsinə başlanmışdı. Beləliklə, qısa vaxt ərzində Bakı şəhərində, onun bütün mədən və zavod ərazilərində Xalq Evi Cəmiyyətinin şöbələri açılrmş, böyüklər üçün təşkil edilmiş savad kurslarında beş minə yaxın adam oxu maq və yazmaq öyrənmişdi 80 . Xalq Evi Cəmiyyəti bu kurslara 7 min manatdan çox vəsait xərcləmişdi 81 . Xalq evləri öz təyinatlarına - mədəniyyətin və maarifin əhali arasında geniş yayılması məqsədlərinə tam cavab verird i. Lakin fəhlə klublarının və xalq evlərinin qis mətinə kifayət qədər ikili, ziddiyyətli və mürəkkəb bir rol düşmüşdü. Bir tərəfdən, onlar mütərəqqi maarifçilik meylinin daşıyıcıları idilər, digər tərəfdən isə onların fəaliyyəti mürtəce xarakter daşıyırdı; çünki Azərbaycan Cümhuriyyətinə düşmən olan bolşeviklər maarifçilik pərdəsi altında onun müstəqillik özüllərini qazıyıb yıxmağa yönəlmiş ideyalarını yayırdılar. Azərbaycan Cümhuriyyətinin sosial-mədəni sahədə fəaliyyəti ölkədəki azlıqlardan ibarət əhali ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilirdi. Milli azlıqların mədəni-maarif ehtiyaclarının ödənilməsi üçün mövcud imkanlardan (dövlət xərcləri, ictimai təşkilatların və xeyriyyəçi cəmiyyətlərin qüvvələri) istifadə olunurdu. Azərbaycan hökumətinin demokratik mahiyyətli incə və ehtiyatlı siyasəti sayəsində əhalinin etnik qatlarının mənafe ahəngdarlığı təmin edildi, ilk vaxtlarda bəzi tədbirlərlə əlaqədar meydana çıxmış bir çox anlaşılmazlıq və narazılıqlara baxmayaraq, respublikanın mədəni həyatında bütün millətlərin fəal iştirak etmələrinə nail olundu. Azərbaycandakı milli azlıqlar özlərinin mədəni-maarif cəmiyyətləri ilə təmsil olunurdular. Rus, erməni, yəhudi, polyak, alman, fars və başqa milli icma və koloniyalara məxsus cəmiyyətlər - "Bakı rus xeyriyyə cəmiyyəti", "Serafim komitəsi", "Bakı erməni mədəni birliyi", "Erməni Miutsyun" tələbə ittifaqı və digərləri sərbəst fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə, Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi demokratik siyasət nəticəsində liberal təmayüllü mədəni-maarif cəmiyyətləri böyüyür və inkişaf edirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin varlığı dövründə milli dirçəliş naminə maarif və mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi əsas amil sayılmış və onun həyata keçirilməsi üçün mü mkün olan heç nə əsirgənməmişdi. Daxili sabitlik möhkəmləndikcə, müstəqillik qüvvətləndikcə sosial-mədəni sahəni əhatə edən konkret, məqsədyönlü siyasət işlənib hazırlanmış, bu zaman dünyəvi dövlət, təhsil və mədəniyyət prinsipləri əsas götürülmüşdü. Milli özünüdərkin güclü oyanışı, onun yüksəlişi düzgün yola, yaradıcı axara istiqamətləndirilərək inkişaf etdirilirdi. Sosial-mədəni problemlərin həlli zamanı milli mənafelər diqqət mərkəzində saxlanır, meydana çıxan ziddiyyət və çətinliklər demokratik məzmunlu, sivil üsullarla həll edilirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin xalq maarifi və mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyətinin təhlili belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, onun bu istiqamətdə gördüyü işlər mədəni inkişafın qanunauyğun davamı, Azərbaycan maarifçilərinin çoxdankı arzularının yeni şəraitdə gerçəkləş məsi id i.
|