Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Шякил 47. Булагчыларын камподеовари сцрфяляри (А.К. Брод-

скийя  эюря) 1-Рщйаъопщила  септентрионил  Ф., 2-Щйд-

ропсйъще  пеллуъидула  Ъурт. 3-Лимнопщилус  политус 

Мълаъщ. 


 

 

Шякил 48.  Булагчыларын  сцрфяляринин  евъикляри  (А.К.  Брод-

 

125 

скийя эюря). 1-Эоера пилоса Ф., 2-Лимнопщилус стиэма 



Ъурт. 3-Л. рщомбиъус Л., 4-Аноболиа сорор Ъурт. 5-Ща-

лесус  интерпунътатус  Зетт. 6-Лимнопщилус  нигриъепс 

Зетт. 7-Молана ангустата Ъуртис. 8-Лимнопщилус бореа-

лис Зетт. 

Булагчылар  дястяси  ики  йарымдястяйя бюлцнцр: Ан-



нулипалпиа 

(шякил 49) йарымдястясинин 

нцма-

йяндяляриндя чяня вя додаг палпларынын зирвя буьум-



лары  щялгялидир,  Ынтеэрипалпиа  йарымдястясинин  нц-

майяндяляриндя  (шякил 49 Б)  ися  палпларын  зирвя  бу-

ьуму нормалдыр. 

 


 

126 

 

Шякил 49. Булагчылар дястяси (Мак-Леклен вя Шарпа эюря)  



               А-Щйдроптила сп., Б-Щалесус сп.  

 

 

Булагчыларын сцрфяляри балыгларын гидасынын ясас щис-



сясини тяшкил едир. Бязи нювляри Шярги Асийада суварылан 

чялтийин зийанвериъиляридир.  

Азярбайъанда 45 нювц гейд едилмишдир (Гасымов, 

2004). 


 

 

127 



Дястя Лепидоптера -Пулъуглуганадлылар  

вя йа кяпянякляр 

 

Бу дястяйя аид олан щяшярат нювляринин ганадлары 

вя  бядяни  пулъугларла  юртцлцдцр.  Баш  цзяриндя  ири  фа-

сетли  эюзляр  вя  йахшы  инкишаф  етмиш  алт  додаг  палплары 

вардыр. Алт додаг палплары арасында спирал шякилли соруъу 

хортум  йерляшир.  Йалныз  гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  дишли 

эцвялярдя  Миъроптериэидае  фясилясинин  нцмайяндяля-

риндя  эямириъи  типли  аьыз  апараты  вардыр.  Быьъыглары  сап-

вари, санъагвари вя йа лялякваридир.  

Яксяр нювлярин  ганадлары  енли, бязиляриндя  ися ен-

сиз  вя  йа  лансетваридир.  Яксяр  нцмайяндяляринин  юн 

ганадлары арха ганадлардан енлидир. Лакин, Ърамбидае 

фясилясиндян  олан  нювлярин  арха  ганадлары  юн  ганад-

лардан  енлидир.  Ибтидаи  кяпяняклярдя  (мясялян,  Миъ-



роптериэидае,  Ериоъраниидае,  Щепиалидае)  щяр  ики  ъцт 

ганадлар демяк олар ки, ейни форма вя юлчцлцдцр.  

Юн  вя  арха  ганадларын  бир-бири  иля  ялагялянмяси 

(гошулмасы)  мцхтялиф  гошулма  (илишмя)  апараты  иля  баш 

верир. Беля апаратлардан бири френат типли апаратдыр (шякил 

50).  


Френат  типли  апаратда  ялагялянмя  френулум 

(йцйян)  вя  ретиналйум  (гармаг)  васитяси  иля  щяйата 

кечирилир. Йцйян арха ганадларын юн тяряфиндя йерляшян 

бир вя йа бир нечя мющкям гыллардан, гармаг ися юн 

ганадларын  арха  тяряфиндя  олан  яйри  чыхынтылардан  иба-

рятдир. 


 

128 

 

 

Шякил 50.  Кяпяняклярин  ганадларынын  гурулуш  деталлары 

(А.А.  Стеколникова  эюря) 1-ганадларын  френат  типли  ялагя-

лянмяси, 2-ганадларын  йуго-френат  типли  ялагялянмяси, 3-

Щепиалидае фясилясиндян олан кяпяняклярдя ганадларын йу-

гумла  ялагялянмяси, 4-Щепиалидае  фясилясиндян  олан  кя-

пяняклярин  юн  вя  арха  ганадлары, 5-Пиеридае  фясилясиндян 

олан  кяпяняклярин  юн  вя  арха  ганадлары, 6-Папилионоидеа 

фясилясиндян  олан  кяпяняклярин  юн  вя  арха  ганадлары, 7-

совкаларын (Ноътуидае) юн вя арха ганадлары, 8-гарышчыларын 

(Эеометридае)  юн  вя  арха  ганадлары, 9-балдырларында 

мащмыз  олан  кяпяняк  айаьы.  Ганад  дамарлары:  А-анал, 

М

1

, М



2

, М


3

–медиал, Р-радиал, Съ-субкостал.  

 

Дишли  эцвялярдя  вя  Ериоъраниидае  фясилясинин 



нцмайяндяляриндя  йуго-френат  типли  ялагяляндирмя 

апараты вардыр. Бу щалда йцйян, юн ганадын арха тяря-

финдяки йугум адлы хцсуси лювщя иля ялагялянир. Щепиа-

лидае  фясилясинин  нцмайяндяляриндя  ися  йцйян  редук-

 

129 

сийайа  уьрамышдыр.  Санъагбыь  кяпяняклярдя  Рщопа-

лоъера  вя  барамасарыйанларда – Ласиоъампидае  фре-

нат типли ялагяляндирмя апараты редуксийайа уьрайыр вя 

ганадларын ялагялянмяси юн ганадларла арха ганадла-

рын  ясасындакы  эенишлянмянин  бир-биринин  цзяриня  гой-

улмасы иля щяйата кечирилир. Ганадларын беля ялагялянди-

рилмяси типи аплексиформ ялагялянмя адландырылыр.  

Кяпяняклярин ганадларынын дамарланмасы кюндя-

лян  дамарларын  ящямиййятли  дяряъядя  редуксийасы  вя 

ясас узунуна дамарларын аз шахялянмяси иля сяъиййя-

лянир.  Кяпяняклярдя  ганадларын  дамарланмасынын  ики 

типи мювъуддур. Йуго – френат вя йа йугат типли ялагя-

ляндирмя апаратына малик олан ибтидаи кяпяняклярдя юн 

вя  арха  ганадларын  дамарланмасы  щомонервал  типли 

олуб,  демяк  олар  ки,  бир  бириндян  фярглянмир.  Френат 

типли ялагяляндирмя апаратына малик олан кяпяняклярдя 

юн  вя  арха  ганадларын  дамарланмасы  щетеронервал 

типли  олуб,  арха  ганадларын  дамарланмасынын  садяляш-

мяси иля сяъиййялянир. 

Кяпяняклярин бядянинин дюш шюбясиндя орта дюш 

сегменти  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Юн  дюш  сегментинин 

тергитинин йан тяряфляриндя патаэирляр адландырылан дилим-

вари  чыхынтылар  вардыр.  Онлара  уйьун  олан  чыхынтылар  орта 

дюшдя юн ганадларын ясасынын цст тяряфиндя йерляшир вя 

тегулалар  адландырылырлар.  Кяпяняклярин  айаглары  гачыъы 

йахуд  тулландырыъы  типдядир  вя  яксяр  нювлярин  балдыр 

буьумунда мащмызлар вардыр. Бязи нювлярдя юн айаг-

лар эцълц редуксийайа уьрамышдыр вя пулъуг юртцйцнцн 

алтында  йерляширляр.  Буна  эюря  дя  щямин  кяпянякляр 

дюрд айагла щярякят едирляр.  

Рщопалоъера  адландырылан  тябии  груплашмайа  дахил 

олан кяпянякляр сакит щалда ганадларыны бел тяряфин (дор-



 

130 

сал) узуну бойунъа дик сахлайырлар. Беля щалда ганадла-

рын йалныз алт тяряфини эюрмяк мцмкцндцр. Бязи гарышчылар 

(Эеометридае) вя товузэюзлцляр (Аттаъидае) сакит щалда 

ганадларыны йанлара ачылмыш щалда сахлайырлар.  

Кяпяняклярин  гарынъыьы 9 сегментлидир.  Еркяк 

фярдлярин  ЫХ  сегменти  цзяриндя  копулйатив  орган  йер-

ляшир.  Диши  фярдлярин  гарынъыьынын  сонунъу  сегментляри 

(ВЫЫ-ЫХ)  телескопик  типли  йумуртагойан  апарата  чеврил-

мишдир.  Яксяр  кяпяняклярин  диши  ъинси  системи  ики  ъинси 

дяликля  хариъя  ачылыр.  Онлардан  бири  (терминал)  йалныз 

йумурта гоймаьа, диэяри ися ъцтляшмя дялийидир. Ъинси 

системин беля типи дитриз типли систем адландырылыр вя пулъ-

угганадлыларын яксяриййяти цчцн характерикдир. Миъроп-



терйэидае,  Ериоъраниидае  вя  башга  архаик  фясилялярин 

нцмайяндяляриндя  монотриз  типли  ъинси  систем  мювъ-

уддур.  Монотриз  типли  ъинси  системдя  ъинси  систем  ха-

риъя бир дяликля ачылыр. Щепиалидае фясилясинин нцмайян-

дяляриндя щяр ики ъинси дялик терминал вязиййятдя дирек-

зопор типли ъинси систем адландырылыр.  

Кяпяняклярин яксяриййяти онларын йыртыъылардан го-

рунмасыны тямин едян криптик уйьулашмалара маликдир. 

Бязи нювлярин ганадларындакы мцряккяб нахышлар ятраф 

мцщцтцн айры-айры елементлярини имитасийа (йамсылама) 

едир.  Мясялян,  эцндцз  чаьында  аьаъ  эювдяляриндя 

отуран  бязи  совкаларын  юн  ганадларындакы  нахышлар 

шибйяляри хатырладыр. Бир чох кяпяняклярдя криптик еффект-

ля йанашы парлаг нахышлар да вардыр. Мясялян, нимфалид-

лярин демяк олар ки, яксяриййятиндя ганадларын алтында 

криптик нахышлар олдуьу щалда ганадларын цст тяряфи сон 

дяряъя парлаг нахышлара маликдир.  

Эцндцз  чаьларында  актив  щяйат  тярзи  сцрян  бязи 

кяпяняклярдя,  мясялян,  Сесиидае  фясилясинин  нцмай-

 

131 

яндяляриндя нештярли зарганадлыларла охшарлыг мювъуд-

дур.  Онларын  бядян  рянэи  вя  пулъуглардан  мящрум 

олан енсиз шяффаф ганадлары щямин нювляри йыртыъылардан 

йахшы горумаьа хидмят едян яла уйьунлашмадыр. 

Яксяр  кяпяняклярин  гидасыны  юртцлц  тохумлуларын 

нектары  тяшкил  едир.  Кяпянякляр  бир  чох  юртцлцтохумлу-

ларын  явязсиз  тозландырыъыларыдыр.  Гярянфилляр  фясилясин-

дян вя сящляб фясилясиндян олан биткилярин яксяр нювля-

ринин тозландырыъылары йалныз кяпяняклярдир.  

Пулъуглуганадлыларын  мцхтялиф  фясиляляриндя  бир-би-

риндян  асылы  олмадан  афаэийа  (гидаланмамаг)  ямяля 

эялмишдир. Беля нювлярин хортуму редуксийайа уьрамыш-

дыр.  


Кяпяняклярин  постембрионал  инкишафы  там  мета-

морфозла баш верир. 

Кяпяняк тыртылларынын бядяни эцълц склеритляшмиш баш 

вя 10 буьумлу эювдядян ибарятдир. Тыртылын башы цзярин-

дя 6 ъцт садя эюзъцк вя 2 ядяд чох гыса (2-3 буьум-

лу) быьъыг вя эямириъи аьыз апараты вардыр. Дюш сегмент-

ляри цзяриндя цч ъцт айаг, гарынъыгда ися беш ъцтя гядяр 

йаланчы  айаг  йерляшир.  Гарышчылар  (Эеометридае)  фясиля-

синдян  олан  нювлярдя  йаланчы  айаглар  йалныз  ВЫ  вя  со-

нунъу гарынъыг сегментиндя олур. Кяпяняклярин бюйцк 

яксяриййятинин нцмайяндяляри фитофагдырлар.  

Кяпяняклярин  бюйцк  яксяриййяти  юртцлц,  Миъроп-



терйэидае вя Ериоъраниидае фясиляляринин нцмайяндяля-

ри ися сярбяст пупа маликдирляр. 

 Лепидоптера дястясини адятян 3 йарымдястяйя бю-

лцрляр:  Лаъиниата  (чянялиляр),  Жуэата  (ибтидаи  соруъулар 

вя  бярабярганадлылар),  Френата  (али  соруъулар  вя  йа 

мцхтялифганадлылар). Лаъиниата йарымдястясиня чейняй-

иъи  аьыз  апаратына  малик  олан,  кичик  юлчцлц  (ганадлары 


 

132 

ачылмыш щалда 6-15 мм-я чатыр) нювляр аиддир. Йеэаня 

фясиляси Миъроптерйэидае-ляр (дишли эцвяляр) кяпянякля-

рин  реликт  групудур.  Онларын 8 ъцт  гарынъыг  айагларына 

малик олан тыртыллары мамырларла гидаланырлар.  

Жуэата  йарымдястясинин  нцмайяндяляриндя  аьыз 

апараты  соруъу  типдядир,  цст  чяняляри  инкишаф  етмяйиб. 

Юн вя арха ганадлары форма вя функсийасына эюря ох-

шардырлар.  Арха  ганадларын  радиал  дамары  шахялянмиш-

дир.  Тыртыллары 5 ъцт  гарынъыг  айаьына  маликдир.  Жуэата 

йарымдястясинин  характерик  фясилясинин  Щепиалидае  (ин-

ъясарыйанлар)  нцмайяндяляринин  фаунасы  Австралийада 

даща зянэиндир. Бу фясилянин характерик нцмайяндяси 

олан Щепиалус щумили-нин тыртыллары майаоту, йеркюкц вя 

диэяр биткилярин зийанвериъисидир. 



Френата йарымдястясиня типик соруъу аьыз апара-

тына  малик  олан,  щяр  ики  ъцт  ганадлары  бир-бириндян  фор-

ма  вя  дамарланмаларына  эюря  фярглянян  кяпянякляр 

аиддир. 70-дян чох фясиляни юзцндя бирляшдирян бу дяс-

тяни  адятян  ики  група  бюлцрляр:  Миърофрената  (кичик 

мцхтялифганадлылар)  вя  Маърофрената  (ири  мцхтялифга-

надлылар). Биринъи група Тинеоидеа (ясл эцвяляр), Щйпо-

номеутидае  (горностай  эцвяляри),  Аеэереидае  (шцшя-

ганадлылар),  Тортриъидае  (йарпагбцкянляр),  Ъоссидае 

(аьаъйонанлар),  Пйралидае  (одлуъалар)  кими  фясиляляр 

аиддир.  

 Миърофрената  групуна  чохлу  сайда  тящлцкяли  зи-

йанвериъиляр  дахилдир.  Мясялян,  Тиенидае  фясилясиндян 

олан Тинеа пеллионелла Л. вя Тинеола биселлиелла Щумм

хязя  вя  коллексийа  материалларына,  Тинеа  гранелла  Л. 

амбарда  сахланан  тахыллара  ящямиййятли  дяряъядя 

зийан  вурурлар.  Щйпономеутидае  фясилясиндян  олан 

алма эцвяси – Щйпономеута малинеллус Зелл., мейвя 

 

133 

биткиляриня, кялям эцвяси – Плутелла маъулипеннис Ъурт

хаччичяклиляря,  памбыг  эцвяси – Пеътинопщора  эос-



сйпиелла  С.  Ямякюмянчи  фясилясиндян  олан  биткилярин 

тящлцкяли зийанвериъиляридир.  



Пйралидае  фясилясиндян  олан  эювдя  кяпяняйи – 

Остриниа нубилалис Щб., мцхтялиф биткилярин (кятан, пам-

быг, дары, гарьыдалы вя с.) ясас зийанвериъиси сайылыр. 



Маърофрената 

групундан 

олан 

кяпянякляр 



Нймпщалидае  (нимфалидляр),  Пиеридае  (аь  кяпянякляр), 

Папилионидае  (йелкянлиляр),  Бомбйъидае  (ипяксарыйан-

лар), Сатуриидае (товузэюзлцляр), Спщинэидае (щаф кяпя-

някляри),  Эеометридае  (гарышчылар),  Ноътуидае  (совка-

лар), Арътиидае (айыъалар) эениш йайылмышлар. Кяпянякляр-

дян бязиляри, мясялян, Бомбйх мори Л. (тутипякгурду) 

тябии ипяйин, Антщераеа пернйи Э.-М. (чин палыд ипякса-

рыйаны) чешучанын йеэаня вя явязедилмяз истещсалчыла-

рыдыр.  


Маърофрената  групундан  олан  аь  кялям  кяпя-

няйи  (Пиерис  брассиъае  Л.)  хаччичяклилярин, (Щелиотщис 



обсолета  Ф.)  памбыьын,  ХХ  ясрин  сонларында  республи-

камызын  яразисиня  дахил  олмуш  аь  америка  кяпяняйи 

(Щйпантриа ъунеа) бир сыра биткилярин тящлцкяли зийанве-

риъиляридир.  

Щазырда  пулъуглуганадлыларын 100 миндян  артыг 

нювц  ашкар  едилмишдир.  Онларын 300-дян  чох  нювц 

Азярбайъанда йайылмышдыр. 

 

Дястя Щйменоптера - Пярдягнадлылар  



вя йа зарганадлылар 

 

Пярдяганадлылар  морфоложи  вя  еколожи  уйьунлашма 



хцсусиййятляриня  эюря  икиганадлылардан,  нювляринин  са-

 

134 

йына  эюря бюъяклярдян  вя  кяпяняклярдян  эери  галса-

лар да давраныш хцсусиййятляриня эюря илк аьызлылар ара-

сында онларын бярабяри йохдур. Бу дястя 100 миндян 

артыг  нювц  бирляшдирир.  Мцхтялиф  тятгигатчыларын  щесабла-

маларына  эюря  планетимиздя  зарганадлылар  дястясиня 

аид олан нювлярин сайы 150-300 миндян аз дейил.  

Зарганадлыларын  ганадларынын  юзцня  мяхсус  да-

марланма  хцсусиййятляри  мювъуддур.  Арха  ганадлар 

юн  ганадлардан  ящямиййятли  дяряъядя  кичикдир  вя 

учуш  заманы  юн  ганадларла  гармаглар  васитяси  иля 

ялагялянирляр.  Кичик  юлчцлц  нювлярдя  ганадлардакы  да-

марларын сайы азалыр, бязи кичик миниъилярдя ися дамар-

лар  олмур.  Зарганадлыларын  бир  чох  групларында  диши 

фярдлярин,  гарышгаларда  ися  ишчи  фярдлярин  ганадлары  та-

мамиля  итирилмишдир.  Бу  дястянин  характерик  морфоложи 

яламятляриндян  бири  юн  дюш  тергитинин  орта  дюшля  щяря-

кятсиз  бирляшмясидир.  Йалныз  Ъепщидае  фясилясиндян 

олан  нювлярдя  мцстясналыг  мювъуддур.  Юн  дюшцн 

стернити  орта  дюшля  щярякятли  бирляшир.  Зарганадлыларын 

диэяр мцщцм морфоложи яламяти ондан ибарятдир ки, алт 

чяняляр алт додагла бирляшиб лабио-максиллйар комплекс 

ямяля эятирмишляр.  

Али  зарганадлыларда  (Аъулеата)  хортум  йахшы  инки-

шаф етмишдир (йалныз гарышгаларда хортум сонрадан ити-

рилмишдир).  Буна  бахмайараг  зарганадлыларда  цст  чя-

няляр  эямириъи  функсийасыны  сахлайыр.  Бцтювлцкдя  зар-

ганадлылар  чох  функсийалы  аьыз  апаратына  маликдирляр. 

Беля  апараты  В.Е.Кипйатков (1983) эямириъи-йалайыъы-

соруъу  аьыз  апараты  адландырмаьы  даща  доьру  щесаб 

едир. Зарганадлыларын дюш шюбясиндяки биринъи сегмен-

тин  (протщорах)  дорсал  склерити – тергит  орта  дюш  сег-

ментинин  тергити  иля  щярякятли  бирляшдийи  щалда,  юн  дюш 

 

135 

сегментинин  стернити  орта  дюш  сегментинин  стернити  иля 

щярякятли бирляшмишдир.  

Гарынъыьын  гурулушуна  эюря  зарганадлылар  ики  гру-

па  бюлцнцрляр:  Сймпщйта  (отураг  гарынъыглылар)  вя 



Апоърита  (саплаглы  гарынъыглылар).  Сймпщйта  йарымдя-

стясинин нцмайяндяляриндя гарынъыьын биринъи сегмен-

ти  бцтцн  ясасы  иля  арха  дюш  сегментиня  бирляшир. 

Апоърита  йарымдястясинин  нцмайяндяляриндя  га-

рынъыьын  биринъи  буьумунун  ясасы  (юн  щиссяси)  боьу-

гдур  вя  йа  назик  узун  саплаьа  чеврилмишдир.  Йалныз 

бязи  кичик  миниъилярдя  гарынъыг  икинъи  дяфя  отуран  типли 

гурулуш алмышдыр. Гарынъыьын саплаглы олмасы гарынъыьын 

йцксяк  дяряъядя  мцтящярриклийини  тямин  едир.  Га-

рынъыьын  мцтящярриклийи  сайясиндя  Апоърита  йарымдя-

стясинин  чохлу  сайда  нцмайяндяляри  шикарыны  ифлиъ  едиб 

онун  бядяниня  йумурта  гойурлар.  Саплаглы  гарынъыьа 

малик олан зарганадлыларда гарынъыьын биринъи сегменти 

дюшя  дахил  олдуьундан  гарынъыг  фактики  олараг  икинъи 

буьумла  башлайыр.  Зарганадлыларын  диши  фярдляринин  га-

рынъыьынын сонунда йумуртагойан вя йа нештяр йерля-

шир.  


Зарганадлыларын  постембрионал  инкишафы  там  мета-

морфозла баш верир. Демяк олар ки, бцтцн нювлярин сцр-

фяляри  яйириъи  вязляря  маликдир  вя  онлар  сарыдыглары  ипяк 

барама ичярисиндя пуплашырлар. Пуплары ачыг типлидир.  

Зарганадлылар  дястясини  ики  йарымдястяйя  бюлцрляр: 

Сймпщйта  (отуран  гарынлылар  вя  йа  саплагсызлар)  вя 

Апоърита (саплаглы гарынъыглылар).  

Сймпщйта  йарымдястясинин  нцмайяндяляри  щям 

морфоложи,  щям  дя  биоложи  ъящятъя  примитив  зарганадлы-

лардыр. Бу йарымдястянин характерик фясиляляри Сириъидае 

(буйнузгуйруглулар),  Ъепщидае  (эювдя  мишарчылары), 



 

136 

Тентщрединидае  (ясл  мишарчылар),  Пампщилидае  (тохуй-

уъу мишарчылар) вя башгаларыдыр.  



Сириъидае  фясилясинин  нцмайяндяляри  орта  вя  ири 

юлчцлц  щяшярат  нювляридир.  Онларын  гарынъыьынын  сонун-

да  буйнузвари  чыхынты  (кялямо)  вардыр.  Диши  фярдлярдя 

щямин чыхынтынын алтында ийняшякилли йумуртагойан вар-

дыр. Йеткин фярдляри гидаланмырлар. Сцрфяляри ксилофагдыр-

лар. Буйнузгуйруглуларын сцрфяляри рудимент дюш айаг-

ларына  вя  бядянин  арха  тяряфиндя  йерляшян  чыхынтыйа 

(кялямойа)  маликдир.  Характерик  нцмайяндяси  Сирех 



эиэас Л. нювцдцр.  

Ъепщидае  фясилясиндян  олан  нювлярин  бядяни  йан-

лардан басыгдыр. Диши фярдляри мишарвари йумуртагойана 

маликдир. Сцрфяляри от вя кол биткиляринин эювдясиндя ги-

даланырлар.  Характерик  нцмайяндяси  Ъепщус  пуэма-



еус Л. нювцдцр (шякил 51).  

Тентщрединидае  фясилясинин  нцмайяндяляри  хариъи 

эюрцнцшъя  мцхтялифдирляр.  Быьъыглары  дарагвари,  мишар-

вари  вя  йа  сапшякиллидир.  Диши  фярдлярин  гыса  йумурта-

гойан апараты мишарваридир. Сцрфяляри тыртыллара бянзяйир 

вя 6-8 ъцт  йаланчы  айаьа  малик  олдугларындан  онлары 

йаланчы  тыртыллар адландырырлар. Бязи нювлярин сцрфяляри пар-

лаг  рянэли  горуйуъу  рянэя,  диэярляри  зящярли  вязляря 

маликдир. Бу фясилянин характерик нцмайяндяси Диприон 



пини Л. нювцдцр.  

 

137 

 

 

Шякил 51.  Мишарчылар  (В.  Е.  Кипйаткова  эюря). 1-Ъепщус 



пуэмаеус Л. (тахыл мишарчысынын диши фярди), 2-Диприон пини 

Л. (шам  мишарчысынын диши фярди), 3-Паъщйнематус съутел-



латус Щарт. (кцкнар мишарчысы), 4-Аъантщолйда щиероэлифйъа 

Ъщирст. (тохуъу мишарчынын диши фярди) 



Пампщилидае  фясилясиндян  олан  нювляр  ясасян  ий-

няйарпаглыларын  зийанвериъиляридир.  Сцрфяляри  цч  ъцт  дюш 

айаьына,  узун  быьъыглара  вя  бядянин  сонунда  йерля-

шян  сергиляря  маликдир.  Диэяр  зарганадлылардан  фяргди 

олараг  Пампщилидае  фясилясиндян  олан  нювлярин  сцрфя-

ляриндя тор вязляри бцтцн юмрц бойу фяалиййят эюстярир. 

Щямин сцрфяляр тор йувалар гуруб онун ичярисиндя йа-

шайырлар.  Бязи  нювлярин  сцрфяляри  цмуми  йува  гуруб 



 

138 

орада бирэя йашамаьа уйьунлашмышлар. 

Пампилидлярин  йетэин  фярдляринин  нцмайяндяляринин 

бядяни  енлидир,  башы  ися  иридир. 7-8 буьумдан  ибарят 

сапвари  быьъыглара  маликдир.  Фясилянин  характерик 

нцмайяндяси 



Аъантщолйда 

щиероэлифйъа 

Ъщрист

нювцдцр.  



Апоърита  (саплаглыгарынъыглылар)  йарымдястяси 2 бю-

йцк  група  айрылыр:  Параситиъа  (паразит  зарганадлылар  вя 

йа миниъиляр) вя Аъулеата (нештярли зарганадлылар).  

Паразитиъиа групуна аид олан зарганадлыларын аз бир 

гисми  битки  гидалы,  бюйцк  яксяриййятинин  сцрфяляри  ися 

щяшярат нювляринин паразитляридир. Классик паразитлярдян 

фяргли  олараг  зарганадлыларын  сцрфяляри  щямишя  сащиби 

юлдцрцрляр.  Буна  эюря  дя  беля  нювляри  паразитоид  ад-

ландырырлар.  Паразит  зарганадлыларын  характерик  нювляри 

Ыъщнеумонидае  (ихневмонидляр),  Браъонидае  (браъо-

нидляр),  Апщидиидае  (афидидляр),  Ъщалъидидае  (халсидляр), 

фясиляляриндяндир. Щямин фясилялярин бир сыра нювляри зий-

анвериъиляри тяляф етмякля биткилярин тябии мцщафизясиндя 

мцщцм рол ойнайырлар. Мясялян, Ыъщнеумонидае фяси-

лясиндян  олан  Щйпосотер  дидйаматор  Тщумб,  нювц 

памбыг совкасынын тыртылларыны, Браъонидае фясилясиндян 

олан  Апантелес  эломератус  Л.  нювц  аь  кялям  кяпя-

няйинин,  Триъщоэрамнатидае  фясилясиндян  олан  Три-

ъщоэрамма  ъинсинин  нцмайяндяляри  мцхтялиф  нюв  кя-

пяняклярин  йумуртасынын  паразитляри  олмагла  мцщцм 

ящямиййят кясб едирляр.  

Аъулеата (нештярли зарганадлылар) групуна аид олан 

нювляр  мцряккяб  давраныш  хцсусиййятляриня  маликдир-

ляр.  Миниъилярдян  фяргли  олараг  нештярли  зарганадлыларын 

айагларындакы  бурма  (троъщантер)  буьуму  бирбуьум-

лудур.  Бу  групдан  олан  зарганадлыларда  йумуртагой-

 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin