Yosh fiziologiyasi va gigienasi

8.2. Gormonlar.


Gormonlar haqida tushuncha. Gormonlar – ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqiladigan maxsus fiziologik faol moddalardir. Gormonlar yuqori biologik faollikga ega. Demak 1 g adrenalin (buyrakusti bezi gormoni) 100 mln.izolyatsiya qilingan baqalar yuragini faoliyatini stimullashga qodir bo’lsa, 1 g insulin (me’daosti bezi gormoni) gormoni 125000 quyon qonidagi qand darajasini pasaytirish qobiliyatiga egadir. Gormonlarning molekulasining o’lchami unchalik katta emas, bu esa ularni qon tomirlari devorlaridan to’qimalarga o’tishni ta’minlaydi. Bundan tashqari molekulalarning kichik o’lchamda bo’lishi o’larning to’qimalar membranasidan chiqish imkonini beradi.
Gormonlar to’qimalarda juda tez parchalanadi, shu sababli ularni doimiy ta’sirini ta’minlash uchun doimiy ravishda qonga ajralib turishi kerak. Faqat ana shunday holda qondagi gormonlar konsentrasiyasini doimiy holda saqlab turish mumkin.
Gormonlar nisbatan turga xos spesifiklik xususiyatiga ega, bu esa muhim ahamiyatga ega, chunki odam organizmidagi u yoki bu gormonni yetishmasligini hayvonlarni shunga mos bezlaridan olinadigan gormonal preparatlarni kiritish yo’li bilan kompensatsiya qilish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda ko’plab gormonlarni faqatgina ajratibgina qolmay, balki ulardan ayrimlarini sintetik yo’l bilan olish imkoni ham yaratildi.Ular o’zlarining kimyoviy tuzilishi bo’yicha polipeptidlarga kiradi (insulin va gipofizning ko’pgina gormonlari).
Qalqonsimon bezning gormonlari - tiroksin va triyodtreonin hamda buyrak usti bezining mag’iz qavatidan ishlab chiqiladigan adrenalin va noradrenalin gormonlari aminokislotalarning hosilalari hisoblanadi. Buyrak usti bez po’stloq qismining va jinsiy bezlarning gormonlari tabiati bo’yicha steroidlar hisoblanadi.
Gormonlarning ahamiyati. Gormonlar moddalar almashinuviga ta’sir qiladi, hujayralar faoliyatini boshqaradi, hujayralar membranasi orqali moddalar almashinuvi mahsulotlarini o’tishini ta’minlaydi. Gormonlar nafas olishga, qon aylanishiga, ovqat hazmiga, ta’sir ko’rsatadi, ko’payish funksiyasi ham gormonlar ajralishi bilan bog’langan.
Organizmning o’sishi va rivojlanishi, turli yosh davrlarining almashinishi, ichki sekretsiya bezlari faoliyati bilan bog’liq. Gormonlar to’qimalarning o’sishi va tabaqalanishiga ta’sir ko’rsatadi. Gipofizning oldingi qismini funksiyasini pasayishi natijasida organizmdagi oqsillar sintezi keskin pasayadi va buning natijasida organizm o’sishdan to’xtaydi.Qolqonsimon bez gormonlarining yetishmasligi natijasida to’qimalarning tabaqalanishi buziladi.
Bunga juda yengil ishonch hosil qilish mumkin, agar it baliqning qalqonsimon bezi olib tashlanganda, itbaliq o’sadi. Lekin uning metamorfozi yetilgan baqaga aylanishi yuz bermaydi. Jinsiy bezlarning rivojlanishi to’xtatilganda ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi kechikadi yoki zaif rivojlanadi, gipofizning gonadotrop gormonlarining yetarlicha ishlab chiqilmasligi jinsiy bezlarning yetilishini va spesifik jinsiy hujayralarning hosil bo’lishini buzadi. Qolqonsimon bezning yod saqlovchi gormonlari regeneratsiya jarayoniga stimullovchi ta’sir ko’rsatadi. Ularning ta’siri ostida teri va muskullarning jarohatlari va singan suyaklarning bitishi tezlashadi.