Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Uyqu gigiyenasi. Bolalar va o’smirlar uyqusini gigiyenik jihatdan to’g’ri tashkil qilish, ular ish qobiliyatining yuqori bo’lishini ta’minlovchi asosiy omillardan hisoblanadi. Bolaning kechasi yotadigan joyi qulay bo’lishi, xona sokin bo’lishi, ma’lum bir vaqtda uxlashga o’rganishi muhim ahamiyatga ega. Uxlashdan avval xonani shamollatish, toza havoda sayr qilish, tishni, oyoqlarni iliq suvda yuvish, yuvinish tavsiya etiladi. Bola kechqurun uxlashga yotishidan 1,5-2 soat oldin ovqatlanishi, xona harorati 20°C atrofida bo’lishi kerak, uyqudan oldin ularga kofe, choy, shirinliklar berish mumkin emas.
Bolaning o’rni juda yumshoq yoki juda qattiq ham bo’lmasligi kerak, chunki o’rin juda yumshoq bo’lsa, bola isib ketadi, qattiq o’rin esa bosilgan joylarda qon aylanishini qiyinlashtiradi. Natijada bola notinch o’xlaydi, har tomonga ag’darilaveradi va dam ololmaydi.
Bola miriqib uxlamasa, asab tizimining ish qobiliyati pasayadi, kuni bilan lanj, parishonxotir bo’lib yuradi. Chuqur uyquda bolaning asab tizimi yaxshi dam oladi. Vaqtida ovqatlanish, jismoniy va aqliy mehnatdan keyin, vaqtida dam olish, jismoniy tarbiya bilan shug’ullanish, kun tartibiga rioya qilish, bola salomatligini yaxshilaydi, u miriqib uxlagandan keyin bardam bo’lib yuradi.
Maktab yoshi haqida tushuncha.«Bolalar maktabda o’qishga tayyor» tushunchasi shartli tushunchadir. Masalan, bir qator mualliflar bu joyda bolaning jismoniy, ijtimoiy va ruhiy rivojlanish darajalarini birinchi o’ringa qo’yishsa, boshqalar esa a’zo va tizimlarning funksional yetukligini, uchinchi guruh vakillari esa bolalarni maktabga aloqador bo’lgan organizmining zo’riqishga bo’lgan tayyorgarligiga katta ahamiyat beradilar. Maktabda o’qishga tayyor degan tushuncha, bolaning maktabda ta’lim olishiga kerak bo’lgan barcha talablarni bajara olishini ta’minlovchi jismoniy va ruhiy rivojlanishini bildiradi. Bolaning maktabda o’qishga qodirligini baholashda faqatgina ijtimoiy shart-sharoitlar bilan bog’liq bo’lgan uning aqliy rivojlanish darajasinigina emas, balki organizmning morfofunksional yetuklik holatini ham e’tiborga olish zarur. Buning uchun bu qobiliyatni tekshirishda organizmning biologik yetukligi, jismoniy rivojlanishning barkamolligi, bola salomatligi va funksional tizimlarni holati ham aniqlanadi.
Adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, biologik yosh pasport yoshiga mos yoki ilgarilab ketgan, nutqi yaxshi rivojlangan, sog’lom (1- va 2-darajali sog’lom guruhga kiruvchi) bolalar o’qishni dastlabki bosqichidayoq yuqori ish qobiliyatiga ega bo’lishi aniqlangan.
Umumta’lim maktabining birinchi sinfidagi o’quv tartibining xususiyati shunga bog’liqki, maktabga borish vaqtiga kelib bolaning funksional tizimlari ma’lum darajada rivojlanib olgan, u jismoniy va ruhiy jihatdan maktabda o’qishga yetilganlik ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Maktabga «yetilmaganlik», I.D. Dubinskiy (1975), M.V. Antropova, S.P. Yefremova (1976) fikrlariga qaraganda organizmning umumiy rivojlanishdan orqada qolgani bilan emas, balki organlar va ularning tizimlarning yetarli darajada yetilmaganligi, o’quv jarayonida ular ancha zo’riqishi bilan ifodalanadi. Bolalarning ruhiy, jismoniy jihatdan maktabga yetarlicha tayyorlanmaganligi ko’pincha salomatligida ro’y bergan o’zgarishlarga bog’liq bo’ladi.
Sog’lom bola organizmi 6-7 yoshga kelib maktabda o’qishga faoliyat jihatdan asosan yetilgan bo’ladi. 6-7 yoshli bolaning markaziy asab tizimi va tayanch-harakat apparatlaridagi o’zgarishlar, maktabgacha tarbiya muassasalari va oilada berilgan to’g’ri tarbiya bolani maktab tartibiga biologik jihatdan tayyor qilib qo’yadi.
Maktabga kirishda funksional jihatdan yetilmagan, deb topilgan bolalarning yarmidan ko’prog’ida 1-sinfga qabul qilinganidan keyin mashg’ulotlar davomida surunkali kasalliklarini qo’zishi yoki boshqa kasalliklar tufayli salomatligi yomonlashib qolishi mumkin. Tibbiy xodimlar maktabga kirayotgan har bir bolaning salomatligi qanday ekanini yaxshi bilishi kerak. Darslar jarayonining organizm funksional holatiga hamda «yetilmagan» bolalar salomatligiga yomon ta’sir qilishi,darslarni yaxshi o’zlashtirmaslik bolaning maktabda o’qishi, tibbiy va pedagogika nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq emas, deb hisoblashga asos bo’ladi.
Salomatlikka zarar yetmasligi uchun maktabga kiruvchi bolalarning «yetukligini», aniqlashda mavjud bo’lgan «Bolalarning maktabga kirishga funksional tayyorligini aniqlashga doir metodik tavsiyalar» asosida ish olib borish zarur.Bolalar maktabga borishdan bir yil oldin sentyabr-oktyabr oylarida tibbiy tekshiruvdan to’la o’tkaziladi. Ayni vaqtda bolalar muassasasida yoki bolalar poliklinikasining maktabgacha tarbiya bo’limida bolalarning maktabga funksional jihatdan nechog’li yetilganligi psixofiziologik jihatdan tekshirib ko’riladi. Bular quydagilardan iborat: tovushni talaffuz qilishdagi nuqsonlar, doirani chizish, odam rasmini chizish va h.k.
Tibbiy tekshiruvlar bolaning salomatligi tufayli maktabda o’qishga yetilmaganini aniqlashga imkon beradi. Bunday bolalarga sog’lomlashtiruvchi davo chora-tadbirlari buyuriladi. Natijani tekshirib ko’rish uchun bolalar maktabga kirgan yilning fevral-mart oylarida takror tibbiy ko’rikdan o’tkaziladi va bolalar poliklinikasining maktab shifokori, logoped va pedagogdan iborat tibbiy-pedagogika hay’ati malumotlari asosida xulosa chiqaradi. Psixofiziologik ko’rsatkichlari jihatidan maktabda o’qishga noloyiq yoki hali yetilmagan deb topilgan bolalar bir yilga bolalar kombinatida qoldiriladi.
Bola organizmining morfologik tuzilish xossalari, pedagogika jarayoni va o’quv mashg’ulotlari tufayli uning organizmida kuzatiladigan o’zgarishlarning xususiyatlariga qarab maktabda o’qish davrini bir necha bosqichga bo’lish mumkin.
Birinchi bosqich bir qadar ma’lum vaqt qimirlamasdan o’tirib o’qish va yozish malakalarini egallash bilan belgilanadi. Keyingi bosqichlarda bolalar bosh miya po’stlog’i hujayralari ishtiroki hamda shartli refleks reaksiyalari asosida bilim oladilar.
Maktabda o’qiy boshlagan 6-7 yoshli bolalar dastlab maktab sharoitiga o’rganishga ancha qiynaladilar. Chunki ular o’zlari uchun notanish bo’lgan yangi bolalar va kattalar jamoasiga, kun tartibiga, o’qituvchining talablariga, darslarda ko’proq qimirlamasdan o’tirish zarurligiga asta-sekin moslashib boradi.
Birinchi sinf o’quvchilarining darslarga moslashishi uchun birinchi yarim yillikda darslar muddatini kamaytirish maqsadga muvofiqdir. 6-7 yoshli bolalarning funksional imkoniyatlariga ko’ra, o’quv yilining ikkinchi yarmida darslar muddatini asta-sekin oshirib borish kerak. Sentyabr-oktyabr oylarida 30 daqiqali 3 ta darsdan, noyabr-dekabrda 4 ta darsga, ikkinchi yarim yillikda 35 daqiqali 4 ta darsga o’tiladi. Shunda bolaning fiziologik faoliyati va fanlarni o’zlashtirish qobiliyati butun o’quv yili davomida bir maromda saqlanib qoladi.
7 yoshga to’lmasdan turib o’qishga kirgan bolalarda moslanish qiyin o’tadi. Maktabga faoliyat jihatidan yetuk bo’lmaganlarning soni 7 yoshli bolalar orasida turli mualliflarning ma’lumotlariga qaraganda, 0 dan 15,7% gacha borsa, 6 yoshli bolalar orasida 6,7% dan to 51% gacha yetadi. O’quv yili davomida 6 yoshli bolalar 7 yoshlililarga nisbatan ko’proq charchaydilar. 6-7 yoshli bolalar ish qobiliyatining har xil bo’lishi, yoshga aloqador ruhiy-jismoniy imkoniyatga bog’liq. 6 yoshli bolalarning salga charchashi, betoqatlanishi oliy nerv faoliyatining yoshga aloqador xususiyatlariga bog’liq. Shuning uchun 1-sinf o’quvchilarini kuni uzaytirilgan guruhga olib, bu guruhda kunduzi 1-1,5 soat ochiq havoda uxlashini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.