Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
20 ßsrin ö÷dÿikisi – baølanüûcûnda ÿn cÿsarÿtli xÿyal kimi belÿ tÿsÿvvörÿ gÿtirilÿ bilinmÿyÿn, sonunda isÿ baø lan üû- cû nûn yaddaølarda canlandûrûlmasû vÿ inanûlmasû mömkön olma yan gþyömtöl ÿnginlik. Bu hÿyat ömidsiz yaranmûødû. Kasûb vÿ ÿyyaø ÷ÿkmÿ ÷i- nin adûna yazûlmûø qeyri-qanuni oüul. Savadsûz ana. Pinti vÿ sÿli qÿ siz Soso, ×ari÷a Tamara daüûnûn yanûndakû gþl mÿ ÷ÿ- lÿr dÿn ÷ûxmûrdû. Mÿsÿlÿ bu uøaüûn dönyanûn gÿlÿcÿk hþkmdarû olma üûn- da deyildi, mÿsÿlÿ onun bu rÿzil, sÿfalÿtli vÿziyyÿtdÿn necÿ ÷ûxa bilÿcÿyindÿ idi. Dönyaya gÿlmÿsinin sÿbÿbkarû, hÿr halda, onun ö÷ön nÿsÿ etmÿyÿ ÷alûøûrdû. Bötön kilsÿ qanunlarûna zidd olaraq, Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 163
ruhani ailÿsindÿn olmayan uøaüû ÿvvÿl ruhani mÿktÿbinÿ, sonra isÿ hÿtta seminariyaya gþtördölÿr. Rÿngi qaralmûø ikonostasdan tanrû Savaof soyuq daø lþv hÿ lÿrin östönÿ özöqoylu döøöb qalmûø yeni xidmÿt÷isini ami ranÿ tÿrzdÿ qulluüuna ÷aüûrdû. Bu oülan Allaha necÿ dÿ sÿylÿ ibadÿt etmÿyÿ baølamûødû! necÿ dÿ ona inanmûødû! Oxu- duüu altû il ÿrzindÿ göcö ÷atan qÿdÿr ßhdi-ßqiqi vÿ ßhdi- Cÿdidi, Möqÿddÿslÿrin hÿyatûnû vÿ kilsÿ tarixini ÿzbÿrlÿmiø, liturgiyalarda sÿylÿ xidmÿt etmiødi. Burada, “Bioqrafiya”da, bir øÿkil var: hÿmin øÿkildÿ ruhani mÿktÿbinin mÿzunu Cuqaøvili sona qÿdÿr döy mÿ lÿn- miø dairÿvi yaxalûqlû boz keøiø paltarûnda tÿsvir edilmiødi, onun ibadÿt etmÿkdÿn özölmöø yeniyetmÿ sifÿtinin ovalû donuqlaømûødû, ruhani fÿaliyyÿti ö÷ön hazûrlanan uzun sa÷- larû ciddiliklÿ iki tÿrÿfÿ daranmûø, itaÿtlÿ qÿndil yaüû ilÿ yaü- lan mûø vÿ qulaqlarûnûn östönÿ kimi sallanmûødû. Bircÿ gþz- lÿri vÿ gÿrginlik i÷indÿ olan qaølarû bu cavanûn, bÿlkÿ dÿ, mit ro po lit liyÿ qÿdÿr gedib ÷ûxacaüûndan xÿbÿr verirdi. Allah isÿ – onu aldatdû... Dairÿvi yaøûl tÿpÿciklÿr ara sûn- da, Mecuda vÿ Liaxvinin dÿrÿ-tÿpÿlÿri arasûnda qÿrar tutan bu yuxulu, bezdirici øÿhÿrcik ÷ox geri qalmûødû: hay-köylö Tiflisdÿ aüûllû adamlar artûq ÷oxdan Allaha gölördölÿr. Soso- nun ÿzmlÿ dûrmaødûüû nÿrdivan da, sÿn demÿ, gþyÿ yox, ÷ardaüa aparûrmûø. Lakin onun coøub-daøan möbariz tÿbiÿti hÿrÿkÿt tÿlÿb edirdi! Vaxt gedirdi – hÿlÿ he÷ nÿyÿ nail olmamûødû! Univer- sitetÿ, dþvlÿt qulluüuna, ticarÿtÿ baølamaüa pulu yox idi – ÿvÿ zindÿ sosializm vardû, hamûnû qÿbul edÿn, seminaristlÿrÿ þyrÿømiø sosializm. Elmlÿrÿ vÿ ya sÿnÿtlÿrÿ meyli yox idi, peøÿ vÿ ya oüurluq ö÷ön dÿ qabiliyyÿti bÿs elÿmirdi, varlû xanûmûn mÿøuqu olmaqda da bÿxti gÿtirmirdi – tÿkcÿ Ènqi- lab qoynunu geniø a÷araq hamûnû sÿslÿyirdi, hamûnû qÿbul edirdi, hamûya yer vÿd edirdi. Bura, “Bioqrafiya”ya, hÿmin dþvrÿ aid daha bir øÿklini, þz sevimli øÿklini dÿ salmaüû mÿslÿhÿt gþrmöødö. Budur,
164 o, demÿk olar ki, profildÿn ÷ÿkilib. Nÿ saqqalû, nÿ bûüû, nÿ dÿ bakenbardlarû var (kim olacaüûnû þzö ö÷ön hÿlÿ möÿy yÿn- lÿødirmÿyib), sadÿcÿ, ÷oxdan özönö qûrxdûrmayûb, özönön hÿr yerini eyni sÿviyyÿdÿ qalûn tök basûb. O, irÿli atûlmaüa hazûrdûr, amma hara – bilmir. Necÿ dÿ suyuøirin cavandûr! A÷ûq, aüûllû, enerjili sima. Qÿddar vÿ mþvhumat÷û din xid- mÿt ÷isindÿn he÷ bir iz belÿ qalmayûb. Yaüdan qurtulub dikÿl miø sa÷larû sûx dalüalarla baøûnû bÿzÿyir vÿ lÿpÿlÿnÿrÿk zahiri gþrönöøöndÿki azca qösurlu yerini – dar vÿ arxaya tÿrÿf maili alnûnû þrtör. Cavan oülan kasûbdûr, pencÿyi alû- nanda artûq geyilmiødi, ucuz dama-dama øÿrfi rÿssam sÿr bÿst liyi ilÿ boynuna dolanûb vÿ arûq, xÿstÿhal sinÿsini þrtör dö, kþynÿyi dÿ ki he÷, ömumiyyÿtlÿ, yoxdur. Bu Tiflis ple beyi artûq vÿrÿmÿ mÿhkum olunmayûb ki? Hÿr dÿfÿ Stalin bu øÿklÿ baxanda onun örÿyi rÿhmlÿ dolurdu (÷önki ömumiyyÿtlÿ, rÿhm nÿ olduüunu bilmÿyÿn örÿk olmur). Hÿr øey necÿ dÿ ÷ÿtindir, hÿr øey necÿ dÿ observatoriyanûn soyuq anbarûnda pulsuz gecÿlÿyÿn vÿ artûq seminariyadan ÷ûxarûlmûø bu gþzÿl oülana qarøû ÷ev ri- lib! (Þzönö sûüortalamaq ö÷ön hÿr ikisini birlÿødirmÿk istÿ- miødi – dþrd il sosial-demokratlarûn dÿrnÿklÿrinÿ gedir vÿ hÿmin dþrd ildÿ ibadÿtÿ vÿ katexizisi þyrÿnmÿyinÿ davam edirdi – axûrda da onu xaric etmiødilÿr.) O, on bir il tÿzim vÿ dua etmiødi – boø yerÿ, itirilmiø vaxt pu÷ olub getdi... Èndi isÿ gÿncliyini artûq qÿtiyyÿtlÿ bir hÿdÿfÿ yþnÿltdi – Ènqilaba! Ènqilab da – aldatdû... Þzö dÿ bu nÿ inqilab idi belÿ – Tif lis inqilabû, zirzÿmilÿrdÿ, ÷axûr mÿclislÿrindÿ tÿkÿbbör vÿ lovüalûq oyunlarû? Burada, miskin insanlarûn bu qarûøqa yuva sûnda, adam batûb gedÿr: nÿ pillÿlÿr özrÿ dözgön irÿli lÿ- yiø var, nÿ uzunillik xidmÿtlÿrini qiymÿtlÿndirÿn; olan bircÿ øeydir – kim kimdÿn ÷ox naqqallûq edÿ bilÿr. Ke÷miø semi- narist bu boøboüazlara qubernatorlara vÿ polislÿrÿ etdiyin- dÿn dÿ ÷ox nifrÿt edirdi. (Onlardan nÿ ö÷ön zÿhlÿsi getmÿli idi ki? – vicdanla mÿvacibÿ iølÿyirdilÿr vÿ tÿbii ki, mödafiÿ Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 165
olunmalû idilÿr, lakin bu bambûlûlara bÿraÿt yox idi!) Ènqilab? Görcö alver÷ilÿri arasûnda? – he÷ vaxt olmayacaq! O isÿ seminariyanû itirdi, dözgön hÿyat yolunu itirdi. Onun bu inqilabla, bu lötlÿrlÿ, mÿvaciblÿrini i÷kiyÿ verÿn fÿhlÿlÿrlÿ, hansûsa xÿstÿ qarûlarla, kiminsÿ þdÿnilmÿmiø qÿpik- quruøuyla nÿ iøi vardû? – axû o, niyÿ cavan, aüûllû, qÿøÿng vÿ yad dan ÷ûxarûlmûø þzönö yox, bu adamlarû sev mÿlidir? Yalnûz Batumda, yerli avaralarla bir yerdÿ, ilk dÿfÿ ola- raq iki yözÿ qÿdÿr adamû arxasûnca aparanda Koba (indi onun tÿxÿl lösö belÿ idi) sÿpilÿn toxumlarûn cöcÿrmÿ qabiliy- yÿ tini vÿ hakimiyyÿtin göcönö hiss etdi. Ènsanlar onun arxa- sûnca gedirdilÿr! – Koba bir dÿfÿ bunu daddû vÿ hÿmin dad he÷ vaxt dama üûndan getmÿyÿcÿkdi. Hÿyatda bircÿ bu xoøu- na gÿlirdi, bircÿ belÿ hÿyatû baøa döøÿ bilÿrdi: sÿn deyir sÿn – insanlar gÿrÿk ÿmÿl elÿsinlÿr, sÿn gþstÿrirsÿn – insan lar gÿrÿk getsinlÿr. Bundan yaxøû, bundan ali he÷ nÿ yox dur. Bu var-dþvlÿtdÿn dÿ ucadûr. Bir aydan sonra polis hÿrÿkÿtÿ gÿldi, onu hÿbs etdilÿr. O vaxt he÷ kÿs hÿbslÿrdÿn qorxmurdu: boø øey idi! Èki ay saxlayûb buraxacaqdûlar, ÿzabkeø olacaqdûn. Ömumi kame- rada Koba þzönö lÿyaqÿtlÿ aparûr vÿ baøqalarûnû da zindan- banlara hÿqarÿtlÿ baxmaüa þyrÿdirdi. Lakin ona iliødilÿr. Kamera yoldaølarûnûn hamûsû dÿyiødi, o isÿ hÿlÿ dÿ yatûrdû. Nÿ etmiødi axû? Mÿnasûz nömayiølÿrÿ gþrÿ he÷ kÿsÿ belÿ cÿza vermirdilÿr. Bir il þtdö! – onu Kutaisi hÿbsxanasûna, qaranlûq, birnÿ- fÿr lik kameraya kþ÷ördölÿr. Burada o, hÿvÿsdÿn döødö: hÿyat ke÷irdi, o isÿ nÿinki yuxarû getmir, ÿksinÿ, daha da aøaüû döøördö. Hÿbsxana rötubÿtindÿn bÿrk þskörördö. Bu peøÿ kar qara-qûøqûrûq÷ûlara, hÿyatûn ÿrkþyön þvladlarûna haqlû olaraq nifrÿt edirdi: niyÿ onlara inqilabû belÿ asanlûqla baüûø la yûr lar, niyÿ onlarû uzun möddÿt saxlamûrlar? Bu vaxt Kutaisi hÿbsxanasûna hÿlÿ Batumdan ona tanûø olan jandarm zabiti gÿldi. Hÿ, Cuqaøvili, yetÿrincÿ fikir lÿø di- nizmi? Bu yalnûz baølanüûcdûr, Cuqaøvili. Biz sizi vÿrÿmdÿn
166 ÷öröyÿnÿ qÿdÿr, ya da ki fÿaliyyÿt xÿttinizi dözÿldÿnÿ qÿdÿr saxlayacaüûq. Biz sizi vÿ sizin ruhunuzu xilas etmÿk istÿ- yirik. Siz hazûr ruhani idiniz, Cuqaøvili, Èosif ata! Niyÿ bu it sörösönÿ qoøuldunuz? Siz onlarûn arasûnda tÿsadöfi adam- sûnûz. Deyin ki, peømansûnûz. O, doürudan da, peøman idi, þzö dÿ necÿ! Hÿbsxanada ke÷irdiyi ikinci bahar baøa ÷atûrdû, ikinci hÿbsxana yayû baølayûrdû. Heyif, o niyÿ dinc ruhanilik peøÿsini atdû? Yaman tÿlÿsmiødi!.. ßn azüûn tÿxÿyyöl belÿ Rusiyada inqilabû ÿlli ildÿn tez tÿsÿvvör edÿ bilmÿzdi, o vaxt Èosifin artûq yetmiø ö÷ yaøû olacaqdû... Bu yaøda inqilab onun nÿyinÿ lazûm idi? Hÿm dÿ tÿkcÿ buna gþrÿ yox. Èosif artûq þzönö dÿ þyrÿnmiø vÿ tanûmûødû – þzönön tÿmkinli, ciddi vÿ sanballû xasiyyÿtini, mþhkÿmliyÿ vÿ qayda-qanuna olan sevgisini. Rusiya imperiyasû da bu cör ciddi ÿsas, sÿbirlilik, davamlûlûq, mþhkÿmlik vÿ qayda-qanun özÿrindÿ bÿrqÿrar olmuødu vÿ onu laxlatmaq nÿyÿ lazûm idi? Sönbölbûü zabit isÿ elÿ hey gÿlir, gÿlirdi. (Onun qÿøÿng poqonlarû, sÿliqÿli döymÿlÿri, baftalarû, toqqalarû olan tÿmiz jandarm paltarû Èosifin ÷ox xoøuna gÿlirdi.) – Son nÿticÿdÿ mÿnim sizÿ tÿklif etdiyim – dþvlÿt qulluüudur. (Èosif birdÿfÿlik dþvlÿt qulluüuna ke÷mÿyÿ hazûr idi, lakin baøqa bir kimsÿ deyil, þzö Tiflisdÿ vÿ Batumda þz iøini ÷ÿtinÿ salmûødû.) Bizdÿn siz mÿvacib alacaqsûnûz. Èlk vaxtlar inqilab÷ûlar arasûnda bizÿ kþmÿk edÿcÿksiniz. ßn ifrat istiqamÿti se÷in. Onlarûn arasûnda – qabaüa gedin. Biz hÿr yerdÿ sizinlÿ qayüû ilÿ davranacaüûq. Mÿlumatlarûnûzû bizÿ elÿ þtörÿcÿksiniz ki, özÿrinizÿ kþlgÿ döømÿsin. Hansû tÿxÿllös se÷ÿcÿyik?.. Èndi isÿ konspirasiyanûzû pozmamaq ö÷ön sizi uzaüa sörgönÿ gþndÿrÿcÿyik, siz isÿ dÿrhal oradan ÷ûxûb gedin, hamû belÿ edir. Vÿ Cuqaøvili qÿrar verdi! Gÿncliyinin ö÷öncö cÿhdini mÿxfi polisdÿ etdi! Noyabrda onu Èrkutsk quberniyasûna sörgön etdilÿr. Orada sörgöndÿ olanlardan “Èskra”ya gþrÿ tanûdûüû Leninin Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 167
mÿktubunu oxudu. Lenin lap ifrat mþvqedÿ dururdu, indi dÿ þzönÿ tÿrÿfdar axtarûr, mÿktublar gþndÿrirdi. Gþrönör, ona qoøulmaq lazûm idi. Dÿhøÿtli Èrkutsk soyuüundan Èosif Milad bayramûnda canûnû qurtara bildi vÿ yapon möharibÿsi baølayarkÿn o artûq gönÿøli Qafqazda idi. Èndi onun ö÷ön uzunsörÿn cÿzasûzlûq möddÿti baøla- mûødû: o, gizli siyasi iø aparan øÿxslÿrlÿ gþröøör, vÿrÿqÿlÿr tÿrtib edir, mitinqlÿrÿ ÷aüûrûrdû – baøqalarûnû hÿbs edirdi- lÿr (xösusilÿ dÿ onun xoøu gÿlmÿyÿnlÿri), onu isÿ – tanûya bilmirdilÿr, tutmurdular. Möharibÿyÿ dÿ aparmûrdûlar. Vÿ birdÿn! – he÷ kÿs belÿ tezliklÿ bunu gþzlÿmirdi, he÷ kÿs bunu hazûrlamamûødû, tÿøkil etmÿmiødi – bu isÿ baø verdi! Peterburqda kötlÿ siyasi tÿlÿblÿrlÿ kö÷ÿlÿrÿ ÷ûxmûødû, bþyök knyazlarû vÿ ÿyanlarû þldörördölÿr, Èvanovo-Voznesensk tÿtil edirdi, Lodz, “Potyomkin” ösyan qaldûrmûødû – vÿ ÷arûn boüazûndan tÿlÿsik dartûb manifest ÷ûxartdûlar, amma yenÿ dÿ Presnyada pulemyotlar øaqqûldayûrdû, dÿmir yollarû da don muødu. Koba mat qalmûødû, tÿmiz þzönö itirmiødi. Gþrÿsÿn, yenÿ sÿhv etdi? Axû o, niyÿ he÷ nÿyi qabaqcadan gþrÿ bilmir? Gizli polis onu aldatmûødû!.. Ö÷öncö dÿfÿsini dÿ uduz- muødu! Ah, onun azad inqilabi ruhunu geri qaytarsaydûlar! Necÿ dÿ ÷ûxûøû olmayan bir ÷evrÿ? – Rusiyada inqilabû tÿø viq etmÿlisÿn ki, ertÿsi gön sÿnin barÿndÿ gizli polis arxiv lÿ rin- dÿki mÿlumatlarû yaysûnlar? Onun iradÿsi nÿinki poladdan deyildi, ömumiyyÿtlÿ, ha÷a la nûrdû, þzönö itirmiødi vÿ ÷ûxûø yolu gþrmördö. Bununla belÿ, atûødûlar, hay-köy saldûlar, asûb-kÿsdilÿr, dþnöb geri baxdûlar – bÿs hanû inqilab? Yoxdur! Bu arada boløeviklÿr yaxøû bir inqilabi ösul – ekslÿr, yÿni ekspropriasiyalar ösulunu mÿnimsÿdilÿr. Èstÿnilÿn pullu ermÿniyÿ mÿktub atûb onun on, on beø, iyirmi mini hara gÿtir mÿli olduüunu deyirdilÿr. O da gÿtirirdi, tÿki dökan la rûnû part lat ma sûnlar, uøaqlarûnû þldörmÿsinlÿr. Bu, ÿsl möbarizÿ
168 ösulu idi – þzö dÿ necÿ bir ösul! – daha sxolas ti ka, vÿrÿqÿ vÿ nömayiø yox, ÿsl inqilabi hÿrÿkat. Vasvasû menøeviklÿr donquldanûrdûlar ki, bÿs qarÿt÷ilik vÿ terror marksizmÿ ziddir. Eh, Koba onlarû necÿ dÿ ÿlÿ salûrdû, necÿ dÿ onlarû tarakanlarû qovan kimi qovurdu, ÿvÿ- zindÿ isÿ Lenin onu “ecazkar görcö” adlandûrdû! – ekslÿr qarÿt dir, bÿs inqilab qarÿt deyil? Ah, laklanmûø vasvasûlar! Partiya ö÷ön pulu bÿs haradan ÿldÿ etmÿli, inqilab÷ûlarûn þzlÿri ö÷ön pulu haradan gþtörmÿli? Naüd hÿmiøÿ nisyÿdÿn yaxøû olub. Bötön inqilabdan Koba tÿkcÿ ekslÿri xösusi olaraq sevdi. Bu iødÿ Kobadan baøqa he÷ kÿs Kamo kimi sadiq, onun hÿr sþzönÿ ÿmÿl edÿcÿk, tapan÷asûnû adamûn gþzönÿ soxa bilÿcÿk, qûzûl dolu torbanû alandan sonra he÷ bir mÿc bu- riyyÿt olmadan tamamilÿ baøqa bir kö÷ÿdÿ gÿtirib Kobaya tÿhvil verÿcÿk adamlar tapa bilmÿzdi. Vÿ Tiflis ban kû nûn ekspe ditorlarûndan 340 min qûzûl pul gþtörölÿndÿ baøa döø dö ki, bax ÿsl, hÿlÿlik ki÷ik miqyaslû da olsa, proletar inqilabû budur, baøqa, bþyök inqilabû isÿ yalnûz aüûlsûz lar gþz lÿyirlÿr. Koba ilÿ baülû bötön bunlarû polis bilmirdi, hÿlÿ ki inqilab vÿ polis arasûnda xoø tarazlûq gþzlÿnilirdi. Kobanûn hÿmiøÿ pulu olurdu. Ènqilab onu Avropa qatarlarû, dÿniz gÿmilÿri ilÿ gÿzdirir, ona adalarû, kanallarû, orta ÿsrlÿrdÿn qalma malikanÿlÿri gþs- tÿrirdi. Bu artûq öfunÿtli Kutaisi kamerasû deyildi! Tam mer- fors da, Stokholmda, Londonda Koba boløeviklÿrÿ, inqi lab diva nÿsi Leninÿ gþz qoyurdu. Sonra Bakûda yeraltû maye nin, qaynayûb-daøan qara hikkÿnin buxarlarû ilÿ nÿfÿs aldû. Onu qoruyurdular. Nÿ qÿdÿr partiyada daha bþyök vÿzi- fÿyÿ ÷ÿkilir vÿ tanûnûrdûsa, bir o qÿdÿr dÿ yaxûna sörgön edir- dilÿr, artûq Baykala yox, Solvû÷eqodska, þzö dÿ ö÷illiyÿ yox, ikiilliyÿ. Sörgönlÿrarasû inqilabla da mÿøüul olmaüa mane olmurdular. Nÿhayÿt, ö÷ dÿfÿ Sibir vÿ Ural sörgönlÿrin- dÿn ÷ûxdûqdan sonra onu barûømaz, yorulmaz qiyam÷û kimi Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 169
Voloqda øÿhÿrinÿ sördölÿr... Burada o, polis ÿmÿkdaøû nûn mÿnzilindÿ qalûrdû vÿ birgecÿyÿ qatarla Peterburqa gÿlÿ bilÿrdi. Lakin doqquz yöz on ikinci ilin fevral axøamûnda Praqa- dan Voloqdaya Bakûda tanûø olduüu yoldaøû Orconikidze gÿldi, onun ÷iyinlÿrindÿn tutaraq silkÿlÿyÿ-silkÿlÿyÿ qûøqûrdû: “Soso! Soso! Sÿni MK 1 -ya salûblar!” Øaxtalû dumana börönmöø hÿmin aylû gecÿdÿ otuz iki yaølû Koba ikiözlö körkönÿ börönÿrÿk uzun möddÿt hÿyÿt- dÿ gÿziødi. O, yenÿ tÿrÿddöd edirdi. MK özvö! Axû boløevik MK-sûnûn özvö Malinovski dÿ Dþvlÿt Dumasûnûn deputatû idi. Yaxøû, Lenin Malinovskini xösusi olaraq sevir. Amma o, ÷arûn yanûndadûr! Ènqilabdan sonra isÿ bugönkö MK özvö – dÿqiq nazir olacaq. Doürudur, saülûüûmûzda baø verÿ bilÿcÿk hansûsa bir inqilabdan danûømaq yersizdir. Lakin inqilabsûz da MK-nûn özvö olmaq olar – nÿ qÿdÿr dÿ olsa, haki miyyÿtdir. Gizli polis xidmÿtindÿ o, nÿyÿ nail ola bilÿrdi? MK-nûn özvö yox, xûrdaca casus, xÿfiyyÿ. Azefin taleyi azman bir kabus kimi onun hÿr gönönön, gecÿsinin özÿ rin dÿn asûlûrdû. Sÿhÿr onlar stansiyaya, sonra da Peterburqa yollandû- lar. Orada da tutuldular. Gÿnc vÿ tÿcröbÿsiz Orconikidzeyÿ ö÷ il Ølisselburq qalasû kÿsdilÿr vÿ sonradan sörgön dÿ ÿlavÿ etdilÿr. Stalinÿ isÿ, hÿmiøÿki kimi, ancaq ö÷illik sörgön tÿyin olundu. Doürudur, bu dÿfÿ bir qÿdÿr uzaüa – Narûm diyarûna, ona, bir nþv, xÿbÿrdarlûq etdilÿr. Lakin Rusiya imperiyasûnda nÿq liyyat yollarû pis qurulmamûødû vÿ yayûn sonunda Stalin saü-salamat Peterburqa qayûtdû. Èndi ÿsas göcönö partiya iøinÿ verirdi. Leninin yanûna Krakova gedirdi (bunu etmÿk sörgöndÿ olan adam ö÷ön dÿ ÷ÿtin deyildi). Bir yerdÿ mÿtbÿÿ, o birisindÿ may nöma- yiølÿri, vÿrÿqÿlÿr – nÿhayÿt, Kalaønikovo birjasûnda, axøam toplantûsûnda onu tutdular (Malinovskinin iøi idi, amma bu, xeyli sonradan mÿlum oldu). Gizli polis qeyzlÿndi – indi onu 1 MK – Mÿrkÿzi Komitÿ (boløeviklÿr partiyasûnûn mÿrkÿzi idarÿedici orqanû) 170 doüru÷u sörgönÿ gþndÿrdilÿr – Qötb dairÿsinÿ yaxûn, Kurey- ka kÿndinÿ. Vÿ möddÿt dÿ kÿsdilÿr – ÷ar hakimiyyÿti insaf- sûz möddÿtlÿr qoymaüû bacarûrdû! – Dþrd il, adam demÿ yÿ dÿ qorxur. Vÿ Stalin yenÿ tÿrÿddödÿ döødö: nÿyin, kimin xatirinÿ sakit vÿ firavan hÿyatdan, hakimiyyÿtin himayÿsindÿn imtina etdi, þzönö bu øeytan deøiyinÿ sörgön etmÿyÿ imkan verdi? “MK özvö” – aüûlsûzlar ö÷ön deyilmiø bir sþz. Bötön parti- ya lar dan burada yözlÿrcÿ adam sörgöndÿ idi, Stalin onla ra baxûb dÿhøÿtÿ gÿlirdi: bu peøÿkar inqilab÷ûlar nÿ mur dar tay fa imiø – yalandan od pöskörÿnlÿr, qûøqûrmaqdan sÿs lÿri xûrûl da yan lar, qeyri-möstÿqil, möflis olmuø insanlar. Qaf- qazlû Stalin ö÷ön qorxulusu hÿtta Qötb dairÿsi deyildi, bu yön göl, sÿbat sûz, mÿsuliyyÿtsiz, mÿnfi adamlarûn dÿstÿsindÿ olmaq onun ö÷ön daha ÷ÿtin idi. Vÿ onlardan dÿrhal aralan- maq, uzaq olmaq – ayûlarûn arasûnda yaøamaq daha yaxøû idi! – o, bÿdÿ nin dÿn mamonta oxøayan, sÿsi civildÿyÿn ÷eldon qadûnlar dan birinÿ evlÿndi, – hÿr halda, onun hûrûltûsû vÿ ucuz yaü öfu nÿti verÿn mÿtbÿxi toplantûlara, disputlara, cÿn cÿlli möbahisÿ lÿrÿ, yoldaølûq mÿhkÿmÿlÿrinÿ getmÿkdÿn yaxøû idi. Stalin bu adam lara anlatdû ki, hamûsû onun ö÷ön yad dûr- lar, þzönö onla rûn hamûsûndan, hÿm dÿ inqilabdan bir dÿfÿ lik kÿsib ayûrdû. Yetÿr! Otuz beø yaøûnda da vicdanlû hÿyata qayût- maq gec deyil, nÿ vaxtsa ciblÿrini yelkÿn kimi a÷ûb kölÿ yin sÿmtini tut maüû qurtarmaq lazûmdûr. (Ne÷ÿ illÿr bu cûzma- qara÷ûlarla ÿllÿø diyi ö÷ön onun þzöndÿn zÿhlÿsi gedirdi.) O, belÿcÿ yaøayûrdû, tamamilÿ ayrû: nÿ boløeviklÿrÿ, nÿ dÿ anarxistlÿrÿ aid olmadan... cÿhÿnnÿm olsunlar hamûsû! Daha qa÷maüa da hazûrlaømûrdû, sörgönönö axûra kimi vicdanla ÷ÿkmÿk istÿyirdi. Hÿm dÿ möharibÿ baølamûødû, hÿyatûnû yalnûz burada, sörgöndÿ qoruya bilÿrdi. Þz ÷eldon arvadû ilÿ sakitcÿ oturmuødu; bir oülanlarû da doüuldu. Möharibÿ isÿ he÷ cör qurtarmaq bilmirdi. Èndi dÿ diøinlÿ, dûrnaüûnla þzönÿ bir il sörgön ÿlavÿ etdir – bu þlövay ÷ar he÷ ÿmÿlli möddÿt dÿ kÿsÿ bilmir! Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 171
Yox, möharibÿ qurtarmûrdû! Onun ÿmÿlli-baølû þyrÿødiyi polis idarÿsindÿn øÿxsi vÿrÿqÿsini vÿ ruhunu hÿrbi rÿisÿ tÿhvil verdilÿr, o da ki nÿ sosial-demokratlardan, nÿ MK özvlÿrindÿn baøû ÷ûxmayan adam kimi, 1879-cu il tÿvÿllödlö, ÿvvÿllÿr hÿrbi mökÿllÿfiyyÿtini yerinÿ yetirmÿmiø Èosif Cuqa øvilini rus imperator ordusuna ÷aüûrdû. Belÿliklÿ dÿ, gÿlÿ cÿyin bþyök marøalû þz hÿrbi karyerasûna baøladû. Artûq ö÷ xidmÿti o yoxlamûødû, dþrdöncösö baølanmalû idi. Söst xizÿk yolu ilÿ onu Yenisey boyu Krasnoyarska kimi, oradandaA÷inskÿ,kazarmalaraapardûlar.Otuzsÿkkizyaøын i÷indÿ idi, þzö isÿ – he÷ kim, Sibir øaxtalarûndan bözö øÿ rÿk øinelÿ bökölmöø, cÿbhÿyÿ qûrüûna gþndÿrilÿn görcö ÿsgÿr idi. Vÿ onun bþyök hÿyatûna hansûsa bir belarus xutoru vÿ ya yÿhudi qÿsÿbÿsi yaxûnlûüûnda son qoyulmalû idi. O he÷ øineli lölÿ kimi bökmÿyi vÿ töfÿngi doldurmaüû þyrÿnmÿmiødi ki (sonradan, komissar vÿ marøal olanda da bacarmûrdû, soruømaüa isÿ utanûrdû), Petroqraddan tele qraf lentlÿri gÿldi, bunlarû oxuyandan sonra bir-birini tanû ma yan adamlar qucaqlaøûb þpöøör, øaxtalû nÿfÿslÿri ilÿ qûøqû rûr dû lar: “Mÿsih zöhur etdi!” ×ar imtina etdi! Èmperiya daha yoxdur! Necÿ? Nÿdÿn? Hÿtta ömid etmÿyi dÿ yadûrüamûødûlar, he÷ göman da etmirdilÿr. Uøaq vaxtû Èosifÿ döz þyrÿtmiø- dilÿr: “Yollarûn bilinmÿz sÿnin, Èlahi!” Rus ictimaiyyÿtinin, bötön partiya ÷alarlarûnûn belÿ yekdilliklÿ sevinmÿsi he÷ kÿsin yadûna gÿlmirdi. Stalinin sevinmÿsi ö÷önsÿ daha bir tele qram lazûm idi, onsuz Azefin kabusu boüazûndan asûlmûø kimi daim baøûnûn östöndÿ yellÿnirdi. Bir gön sonra bu xÿbÿr dÿ gÿldi: Möhafizÿ øþbÿsi, gizli polis yandûrûlûb vÿ darmadaüûn olunub, bötön sÿnÿdlÿr mÿhv edilib! Ènqilab÷ûlar nÿyin tÿcili yandûrûlmalû olduüunu yaxøû bilir dilÿr. Stalinin baøa döødöyö kimi, yÿqin, onun kimilÿri az deyildi... (Möhafizÿ øþbÿsi yanmûødû, amma yenÿ dÿ hÿyatû boyu Stalin ehtiyatlanûr vÿ ÿtrafûna boylanûrdû.) O,
172 þz ÿllÿri ilÿ on minlÿrlÿ arxiv vÿrÿqini vÿ bötþv qovluqlarû he÷ bax ma dan odun i÷inÿ atmûødû. Bununla belÿ, nÿzÿrdÿn qa÷ûrtdû, otuz yeddinci ildÿ az qaldû östö a÷ûlsûn. Sonra dan mÿh kÿ mÿ yÿ verilÿn partiya özvlÿrinin hamûsûnû da Stalin xÿbÿr ÷i likdÿ gönahlandûrûrdû: o, al÷almaüûn necÿ asan oldu- üunu bilirdi, amma tÿsÿvvör edÿ bilmirdi ki, baøqalarû da þzlÿrini sûüortalamamûø olsunlar.) Stalin Fevral inqilabûnû bþyök adlandûrmaqdan imtina etdi, amma þzönön dÿ sevindiyini, mahnû oxuduüunu, A÷insk dÿn qanad a÷ûbmûø kimi u÷ub gÿldiyini (indi daha fÿra rilik dÿ edÿ bilÿrdi), aüûlsûz hÿrÿkÿtlÿr etdiyini, hansûsa bir lap ucqar pÿncÿrÿdÿn Leninÿ Èsve÷rÿyÿ teleqram vur du- üunu unutmuødu. O, Petroqrada gÿldi vÿ dÿrhal da Kamenevlÿ razûlaødû: bu, elÿ gizli fÿaliyyÿt zamanû arzuladûqlarûnûn þzödör. Ènqilab baø verdi, indi isÿ hakimiyyÿti mþhkÿmlÿndirmÿli. Mösbÿt insanlarûn vaxtû gÿlib ÷atmûødû (xösusilÿ dÿ ÿgÿr sÿn artûq MK-nûn özvösÿnsÿ). Bötön qövvÿlÿri mövÿqqÿti hþkumÿti dÿstÿklÿmÿyÿ! Rusiyanû tanûmayan, hÿr hansû bir pozitiv vÿ möntÿzÿm tÿcröbÿsi olmayan, tÿlÿffözö baøa döøölmÿyÿn bu avantö rist gÿlib ÿl-qol ata-ata, boüula-boüula þz aprel tezislÿri ilÿ alÿmi tamamilÿ qatûb-qarûødûrana kimi hÿr øey aydûn idi. Axûr ki, partiyanû dilÿ tutdu, onu iyul ÷evriliøinÿ söröklÿdi! Stali nin haqlû olaraq þncÿdÿn dediyi kimi, bu avantöra baø tutmadû, az qala, bötön partiya mÿhv olacaqdû. Bÿs bu qÿhrÿmanûn xoruz cÿsarÿti indi nÿ oldu? Baøûnû gþtöröb Razlivÿ qa÷dû, burada isÿ boløeviklÿri ÿn pis sþyöølÿrlÿ sþyördölÿr. Doü ru danmû, onun azadlûüû partiyanûn nöfuzundan östön idi? Altûncû qurultayda Stalin bunu onlara a÷ûq dedi, amma ÷ox luq yûüa bilmÿdi. Ömumiyyÿtlÿ, on yeddinci il xoøagÿlmÿz il idi: mitinq- lÿr hÿddÿn ÷ox idi, kim daha ÷ox yalan deyirdisÿ, onu da ÿl östÿ gÿz di rirdilÿr, Trotski sirkdÿn ÷ûxmûrdû. Arû bala gÿlÿn kimi, bu qÿdÿr boøboüaz, gþrÿsÿn, haradan gÿlib ÷ûx mûødû? Sörgönlÿrdÿ onlarû gþrÿn olmamûødû, ekslÿrdÿ dÿ he÷ biri Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 173
gþzÿ dÿymirdi, xaricdÿ sölÿnirdilÿr, indi dÿ gÿliblÿr ki, boüazlarûnû yûrtûb qabaq yerlÿri tutsunlar. Hÿr øeydÿn dÿ danûøûrlar, birÿ kimi ÷evikdirlÿr. Hÿlÿ sual hÿyatda yaran- mayûb, qoyulmayûb, bunlar artûq cavabûnû bilirlÿr! Onlar Stalinÿ ÷ox pis gölör, hÿtta bunu gizlÿtmirdilÿr dÿ. Eybi yox, Stalin onlarûn möbahisÿlÿrinÿ qarûømûrdû, þzönö tribunalara soxmurdu, hÿlÿ susurdu. Sþz gölÿødirmÿk, yarûøa girmÿk ki, kim ÷ox vÿ daha bÿrkdÿn deyÿ bilÿr – Stalin bunu xoø- lamûrdû, bunu bacarmûrdû. O þzö ö÷ön inqilabû belÿ tÿsÿvvör etmirdi. Ènqilabû o, belÿ tÿsÿvvör edirdi: rÿhbÿr vÿzifÿ tut- maq vÿ iø gþrmÿk. Bu ke÷isaqqallar ona gölördölÿr, axû niyÿ bötön ÷ÿtin iølÿri, bötön namönasib iølÿri mÿhz Stalinin östönÿ atma üa vÿrdiø etmiødilÿr? Ona gölördölÿr, onda bÿs nÿ ö÷ön Køe- sin skayanûn sarayûnda hamû qarûn aürûsûna döødö vÿ Petro- pav lovkaya baøqa birisini deyil, mÿhz Stalini gþndÿrdi lÿr ki, mat ros larû qalanû Kerenskiyÿ dþyöøsöz tÿslim etmÿyÿ razû salsûn, þzlÿri isÿ yenidÿn Kronøtadta qayûtsûnlar? Ona gþrÿ ki, Qriøka Zinovyevi matroslar daøa basdûlar. Ona gþrÿ ki, rus xalqû ilÿ danûømaüû bacarmaq lazûmdûr. Oktyabr ÷evriliøi dÿ avantöra idi, amma alûndû, eybi yox. Alûndû. Lap yaxøû. Buna gþrÿ Leninÿ beø yazmaq olar. Bun dan sonra nÿ olacaq – bilinmir, hÿlÿ ki yaxøûdûr. Millÿtlÿr komis- sarû? Eybi yox, qoy olsun. Konstitusiya tÿrtib etmÿk? Yaxøû. Stalin hÿr øeyi diqqÿtlÿ izlÿyir, hÿr øeyi saf-÷örök edirdi. Tÿÿccöblödör, amma oxøayûrdû ki, inqilab bircÿ ilÿ tama milÿ alûnmûødû. Belÿ øeyi he÷ gþzlÿmÿk dÿ olmazdû – amma alûndû! Bu tÿlxÿk Trotski hÿlÿ dÿ dönya inqilabûna inanûrdû, Brest sölhönö istÿmirdi, Leninin þzö dÿ inanûrdû, eh, kitab xÿyal- pÿrÿstlÿri! Eøøÿk olmaq lazûmdûr ki, Avropa inqilabûna ina- nasan, þzlÿri orada nÿ qÿdÿr yaøadûlar, he÷ nÿ baøa döø- mÿ dilÿr. Stalin isÿ bircÿ dÿfÿ getdi – hÿr øeyi baøa döødö. Hÿlÿ øökör etmÿk gÿrÿkdir ki, þzömözönkö alûndû. Sakitcÿ oturmaq. Döøönmÿk.
174 Stalin ÿtrafûna ayûq, qÿrÿzsiz gþzlÿ baxûrdû. Vÿ fikirlÿ- øirdi. Aydûn baøa döøördö ki, bu ibarÿbazlar belÿ möhöm inqilabû mÿhv edÿcÿklÿr. Yalnûz o, Stalin, iøÿ dözgön isti qa- mÿt verÿ bilÿr. Ènsafla, vicdanla deyilsÿ, bu insanlarûn ara- sûnda hÿqiqi rÿhbÿr tÿkcÿ o idi. O, þzönön bu ÿzilib-bözölÿn, tullanûb-döøÿn adamlarla möqa yisÿsindÿ qÿrÿzsiz olmaüa ÷alûøûr, þz hÿyati östönlök lÿ- rini, onlarûn sÿbatsûzlûüûnû vÿ þz dayanûqlûlûüûnû aydûn gþrör dö. O, insanlarû baøa döømÿyi ilÿ hamûdan fÿrqlÿnirdi. O, insan- la rûn torpaqla birlÿødiklÿri yerlÿrinÿ, bazislÿrinÿ bÿlÿd idi, elÿ yerlÿrinÿ bÿlÿd idi ki, onsuz ayaq östÿ dayana, he÷ nÿyÿ davam gÿtirÿ bilmÿzlÿr, bundan yuxarûda olan isÿ, o øey ki onun kþmÿyi ilÿ riyakarlûq, ikiözlölök edirlÿr, þzlÿ rini gþs- tÿrmÿyÿ ÷alûøûrlar – bu östqurumdur, he÷ nÿyi hÿll etmir. Doürudur, Lenindÿ øahin u÷uøu vardû, adamû, sadÿcÿ, mÿÿt tÿl qoya bilÿrdi: bir gecÿnin i÷indÿ hÿll etdi: “torpaq – kÿnd li lÿrÿ” (sonrasûna isÿ baxarûq), bir gönön i÷indÿ Brest söl hönö fikirlÿøib tapdû (axû nÿinki rus, hÿtta görcö ö÷ön dÿ Rusi ya nûn yarûsûnû almanlara vermÿk olduqca aürûlû idi, onu isÿ aürût madû!). NEP 1 -dÿn dÿ ki he÷ danûøma, ÿn bþyök bic liyi dÿ elÿ budur, belÿ manevr etmÿyi þyrÿnmÿk dÿ ayûb deyil.
Lenindÿ hÿr øeydÿn östön, hÿr øeydÿn yaxøû olan nÿ idi: o, real hakimiyyÿti ancaq þz ÿlindÿ mþhkÿm sax la yûrdû. Øöarlar dÿyiøirdi, diskussiyalarûn mþvzularû dÿyi øirdi, möt- tÿ fiqlÿr vÿ rÿqiblÿr dÿyiøirdi, he÷ nÿ ilÿ mÿh dud laø dû rûlma- mûø hakimiyyÿt isÿ yalnûz onun ÿlindÿ qalûrdû! Bu insanda olmayan øey – hÿqiqi etibarlûlûq idi, þz tÿsÿr- röfatû ilÿ birgÿ baøû hÿlÿ ÷ox bÿlalar ÷ÿkÿcÿkdi, bu tÿsÿr rö- fa tûnda dolaøûb qalacaqdû. Stalin Leninin qeyri-ardû cûl lûüûnû, bir mþvqedÿn digÿrinÿ atûldûüûnû, nÿhayÿt, insan larû pis baøa döødöyönö, belÿ baøa döømÿnin, ömu miy yÿtlÿ, he÷ olma dû üûnû doüru hiss etmiødi. (Bunu þz timsa lûnda sûnaq- 1 NEP (Íîâàÿ ýêîíîìè÷åñêàÿ ïîëèòèêà) – Yeni Èqtisadi Siyasÿt – bol øevik hakimiyyÿtinin 1920-ci illÿrdÿ tÿtbiq etdiyi siyasÿt. Mahiyyÿti fÿrdi tÿøÿb bцsÿ, iøgцzarlûьa daha geniø yer vermÿkdÿn ibarÿt olmuødur. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 175
dan ke÷irmiødi: hansû tÿrÿfini ÷evirirdisÿ, Lenin onu mÿhz hÿmin tÿrÿfdÿn dÿ gþrördö.) Ger÷ÿk siyasÿt isÿ ÿlbÿyaxa dþyöø idi vÿ bu adam belÿ dþyöø ö÷ön yaramûrdû. Stalin þzönö Lenindÿn Turuxan en dairÿsindÿki mÿnfi alt mûø altû dÿrÿcÿ øaxtanûn Øuøenskoye en dairÿsindÿki mÿnfi ÿlli dþrd dÿrÿcÿ øaxtadan mþhkÿm olduüu qÿdÿr mþh kÿm sayûrdû. Bu kitab nÿzÿriyyÿ÷isini hÿyat hansû sûnaq lara ÷ÿkmiødi? O, aøaüû zömrÿyÿ mÿnsub olmayûb, al÷al dûl ma larla, kasûb- lûqla, birbaøa aclûqla rastlaømayûb: pis dÿ olsa, hÿr halda, möl- kÿ dar olub. Bircÿ dÿfÿ dÿ olsun sörgöndÿn qa÷ ma yûb, nömu- nÿvi olub! O, doüru÷u hÿbsxana da gþr mÿ yib, he÷ Rusi ya nûn þzönö belÿ gþrmÿyib, on dþrd il möha cirÿt lÿr dÿ ava ra la- nûb. Onun yazdûqlarûnûn yarûdan ÷oxunu Sta lin oxuma mûødû, bu yazûlarda aüûllû bir øey tapa bilÿcÿyini göman etmirdi. (Doürudur, onun ÿla ifadÿlÿri dÿ vardû; mÿsÿlÿn: “Dik- ta tura nÿdir? Qeyri-mÿhdud, qanunlarla mÿhdudlaødûrûl ma- yan hþkumÿt”. Stalin vÿrÿqin kÿnarûna yazmûødû: “Yaxøûdûr!”) Bÿli, Leninin, hÿqiqÿtÿn, ayûq aülû olsaydû, o, ilk göndÿn Stalini þzönÿ hamûdan yaxûn edÿrdi, deyÿrdi: “Kþmÿk et! Mÿn siyasÿti baøa döøörÿm, siniflÿri baøa döøörÿm – canlû insanlarû isÿ baøa döømörÿm!” O isÿ Stalini hansûsa bir taxûl özrÿ mövÿkkil kimi Rusiyanûn uzaq bir köncönÿ yolladû. Moskvada ona ÿn lazûmlû adam Stalin idi, o isÿ bu adamû Saritsûna gþndÿrdi... Bötön vÿtÿndaø möharibÿsini Lenin Kremldÿ oturdu: þzönö qoruyurdu... Stalinin payûna isÿ ö÷ il kþ÷ÿrilik etmÿk, gah at belindÿ, gah da ta÷ankada bötön þlkÿ boyu qovmaq, soyuqdan donmaq vÿ tonqal baøûnda qûzûnmaq döødö. Doü- rudur, bu illÿrdÿ Stalin þzönö ÷ox sevirdi: bir nþv, röt bÿ- siz cavan general idi, sÿliqÿli, boy-buxunlu, baøûnda östö ulduzlu meøin papaq, ÿynindÿ ikiyanlû zabit øineli – þzö dÿ döymÿlÿnmÿmiø; ayaüûnda dÿqiq þl÷ödÿ tikilmiø xrom ÷ÿkmÿlÿr; tÿmiz qûrxûlmûø aüûllû, cavan sifÿti, bûülarû da ki tþkmÿ idi, he÷ bir qadûn davam gÿtirÿ bilmÿzdi (onun ö÷öncö arvadû da gþzÿl qadûn idi).
176 ßlbÿttÿ, o, ÿlinÿ qûlûnc gþtörmördö, þzönö göllÿ altûna vermirdi, inqilab ö÷ön o daha dÿyÿrli idi, o, mujik Budyonnû deyildi. Tÿzÿ yerÿ gÿlirsÿn – Saritsûna, Permÿ, Petroqrada, – susursan, suallar verirsÿn, bûülarûnû sûüallayûrsan. Bir siya hûda “göllÿlÿnsin” yazûrsan, ikinci siyahûda “göllÿlÿnsin” yazûr san – onda insanlar sÿnÿ lap ÷ox hþrmÿt etmÿyÿ baø- layûrlar. Dözönÿ qalsa, þzönö bþyök hÿrb÷i kimi, qÿlÿbÿnin yara dûcûsû kimi gþstÿrmiødi. Bötön bu þzlÿrini yuxarû dörtÿn quldurlar dÿstÿsi Lenini ÿhatÿyÿ almûødû, hakimiyyÿt davasû aparûrdû, hamû þzönö aüûllû, olduqca incÿ vÿ mörÿkkÿb øÿxsiyyÿt kimi tÿsÿv vör edirdi. Mÿhz mörÿkkÿb olmalarû ilÿ dÿ þyönördölÿr. Èki dÿfÿ ikinin dþrd olduüu yerdÿ onlar xorla ÷ûüûr-baüûr salûrdûlar ki, hÿlÿ yenÿ ondabir vÿ yözdÿiki dÿ qalûr. ßn pisi, ÿn iyrÿnci isÿ Trotski idi. Stalin belÿ iyrÿnc adama þmrö boyu rast gÿlmÿmiødi. Þzö haqqûnda ÷ox yöksÿk fikirdÿ idi, natiq lik mÿharÿtinÿ iddialû idi, amma he÷ vaxt vicdanla möba hisÿ etmirdi, he÷ vaxt onun nÿ “hÿ”si “hÿ” olurdu, nÿ dÿ “yox”u “yox”, mötlÿq: elÿ dÿ olar, belÿ dÿ, elÿ dÿ yox, belÿ dÿ yox! Sölh baülamamalû, möharibÿ aparmamalû – hansû aülû baøûnda olan adam bunu baøa döøÿ bilÿrdi? Bÿs dikbaølûüû? Salon- vaqonda lap ÷ar kimi gÿzirdi. ßgÿr sÿndÿ strateq qabiliyyÿti yoxdursa, niyÿ baø komandan vÿzifÿsinÿ can atûrsan axû? Trotski onu o qÿdÿr yandûrmûødû, o qÿdÿr ÿsÿbilÿødir- miødi ki, onunla möbarizÿdÿ Stalin ilk vaxtlar þzönö sax- laya bilmÿdi, siyasÿtin döømÿn olduüunu, ömumiyyÿtlÿ, bil- dirmÿmÿyi, ÿsÿbilÿødiyini özÿ ÷ûxarmamaüû tÿlÿb edÿn ÿsas qaydasûnû pozdu. Stalin a÷ûq øÿkildÿ ona tabe olmurdu, mÿk- tublarûnda onu pislÿyirdi, øifahi øÿkildÿ Leninÿ ondan øika- yÿt edirdi, ÿlinÿ döøÿn imkanû buraxmûrdû. Èstÿnilÿn sualla baülû Trotskinin rÿyini, qÿrarûnû bilÿn kimi dÿrhal ona zidd tÿk lif irÿli sörör, hÿr øeyin ÿksinÿ olduüunu söbuta yetir- mÿyÿ ÷alûøûrdû. Amma belÿ qalib gÿlmÿk olmazdû. Trotski dÿ imkan döøÿn kimi ona zÿrbÿ endirirdi: onu Saritsûndan Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 177
qovmuødu, Ukraynadan qovmuødu. Bir dÿfÿ isÿ Stalin aüûr dÿrs aldû vÿ baøa döødö ki, möbarizÿdÿ he÷ dÿ bötön ösullar yaxøû olmur, qadaüan olunmuø fÿndlÿr dÿ mþvcuddur: Zinov yevlÿ birgÿ onlar Siyasi Böroya Trotskinin þzbaøûna göllÿ lÿ mÿ lÿ rin dÿn øikayÿt etdilÿr. Onda Lenin bir ne÷ÿ aü vÿrÿq gþtördö, hÿr birinin altûndan “Bundan sonra da bÿyÿ- ni rÿm” yaza raq qol ÷ÿkdi vÿ hamûnûn yanûnda Trotskiyÿ verdi ki, doldursun. Yaxøû dÿrs oldu! Xÿcalÿt ÷ÿkmÿk lazûmdûr! Nÿdÿn øika- yÿt edirdi?! Olduqca gÿrgin möbarizÿdÿ örÿyiyumøaqlûüa ÷aüûr maq olmazdû axû. Lenin haqlû idi, möstÿsna olaraq Trot skinin þzö dÿ haqlû idi: ÿgÿr mÿhkÿmÿsiz göllÿlÿmÿsÿn, tarixdÿ he÷ nÿyÿ nail ola bilmÿzsÿn. Hamûmûz insanûq, hisslÿrimiz bizi aülûmûzdan qabaüa dar tûr. Hÿr adamdan bir iy gÿlir, hÿmin iyÿ gþrÿ dÿ döøön- mÿzdÿn ÿvvÿl hÿrÿkÿt edirsÿn. ßlbÿttÿ, Trotskiyÿ qarøû mþv- qeyini vaxtûndan ÿvvÿl a÷maqla Stalin sÿhvÿ yol vermiødi (bir dÿ he÷ vaxt belÿ sÿhv etmÿyÿcÿkdi). Elÿ hÿmin hisslÿr dÿ onu ÿn doüru yolla Leninÿ tÿrÿf aparûb ÷ûxardû. ßgÿr baøûnla fikirlÿøsÿn – Leninÿ yarûnmaq lazûm idi – “ah, necÿ dÿ doürudur! Mÿn dÿ buna tÿrÿfdaram!” Lakin he÷ vaxt sÿhv etmÿyÿn örÿyi Stalinÿ baøqa yol gþstÿrdi: onunla möm kön qÿdÿr kobud davranmaq, eøøÿk kimi dirÿnmÿk – mÿn belÿyÿm, tÿhsilsiz, yonulmamûø, vÿhøisayaq adamam, istÿyirsiniz qÿbul edin, istÿmirsiniz – etmÿyin. O, nÿinki Leni nÿ qarøû kobudluq edirdi, bÿzÿn hÿtta qanmazlûüa da ke÷irdi (“daha iki hÿftÿ cÿbhÿdÿ ola bilÿrÿm, sonra mÿnÿ istirahÿt verin” – bunu Lenin kimÿ baüûølayardû?), mÿhz bu øÿkildÿ – sûnmaz, ÿyilmÿz bir insan kimi Leninin hþrmÿtini qazandû. Lenin hiss etdi ki, bu qÿribÿ görcö – göclö fiqurdur, belÿ adamlar ÷ox lazûmdûrlar, gÿlÿcÿkdÿ isÿ bundan da ÷ox lazûm olacaqlar. Lenin Trotskiyÿ ÷ox qulaq asûrdû, amma Stalinÿ dÿ qulaq verirdi. Stalini sûxanda Trotskini dÿ sûxûrdû. Biri Saritsûna gþrÿ gönahkardûr, o birisi isÿ Hÿøtÿrxana gþrÿ. “Siz ÿmÿkdaølûq etmÿyi þyrÿnin” – hÿr ikisini dilÿ
178 tuturdu, amma onlarû yola getmÿyÿn kimi dÿ qÿbul edirdi. Trotski øikayÿtlÿnirdi ki, bötön respublikada i÷ki qadaüan olunub, Stalin isÿ Kremldÿ ÷ardanqalma ÷axûr anbarûnû i÷ib qurtarûr, ÿgÿr cÿbhÿdÿ xÿbÿr tutsalar... – Stalin zarafata saldû, Lenin göldö, Trotski saqqallû sifÿtini ÷evirÿrÿk ÿliboø ÷ûxûb getdi. Stalini Ukraynadan ÷ûxartdûlar – ÿvÿzindÿ ikinci xalq komissarlûüû verdilÿr, FKM 1 .
Baøqasûnûn ÿlindÿ FKM cûndûr bir möfÿttiøliyÿ ÷evrilÿ cÿkdi, amma Stalinin ÿlindÿ o ÿn vacib komissarlûüa ÷evrildi! (Lenin dÿ bunu istÿyirdi. O, Stalinin sÿrtliyindÿn, dþnmÿzliyin dÿn, ÿyilmÿzliyindÿn xÿbÿrdar idi.) Respublikada ÿdalÿtÿ, ÿn yök sÿk vÿzifÿli øÿxslÿr dÿ daxil olmaqla partiya sûralarûnûn tÿmiz liyinÿ nÿzarÿti mÿhz Stalinÿ tapøûrdû. Èøinin xösusiyyÿti ilÿ ÿla qÿ dar, ÿgÿr bu xösusiyyÿt dözgön baøa döøölÿrsÿ vÿ þz saü lam lûüûnû ÿsirgÿmÿzsÿ, Stalin indi gizlicÿ (amma tamamilÿ qanuni øÿkildÿ) bötön mÿsul ÿmÿkdaølar haq- qûnda iføaedici materiallar yûümalû, nÿzarÿt÷ilÿr gþndÿrmÿli vÿ mÿlumatlar toplamalû, sonra isÿ tÿmizlÿmÿyÿ rÿhbÿr- lik etmÿli idi. Bunun ö÷önsÿ þz aparatûnû yaratmalû, bötön þlkÿdÿn þzö kimi fÿdakar, gizli, mökafat istÿmÿdÿn iølÿ mÿyÿ hazûrolanadamlarûÿtrafûndabirlÿødirmÿliиdi.Bu,aüûr,sÿbir tÿlÿb edÿn, uzun÷ÿkÿn iø idi vÿ Stalin ona hazûr idi. Doüru deyirlÿr ki, qûrx yaø kamillik dþvrödör. Ancaq bu yaøda necÿ yaøamalû vÿ þzönö necÿ aparmalû oldu üunu baøa döøörsÿn. Vÿ Stalin dÿ ÿsas göcönö – hÿlÿ sÿs lÿn mÿ- miø qÿrarûnûn göcönö yalnûz indi baøa döødö. Daxi lin dÿ qÿrar qÿbul etmisÿn, amma bu qÿrar kimin baøû ilÿ baü lû- dûr sa, hÿmin adamûn bunu vaxtûndan ÿvvÿl bilmÿsi lazûm- sûz dûr. (Qoy baøû diyirlÿnib yerÿ döøÿndÿ xÿbÿr tut sun.) Èkinci qövvÿ: baøqalarûnûn sþzlÿrinÿ he÷ vaxt inan ma malû, þz sþzlÿrinÿ – ÿhÿmiyyÿt vermÿmÿli. Edÿcÿyin haq da yox (ola bilÿr ki, hÿlÿ þzön dÿ bunu bilmirsÿn, bu, sonra mÿlum olacaq), hÿmin anda mösahibini sakitlÿødirÿ bilÿ cÿk øey 1 FKM – Fÿhlÿ-Kÿndli Mцfÿttiøliyi – inqilabi Rusiyada ali nÿzarÿt-tÿftiø orqanû Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 179
haqda danûø malû. Ö÷öncö qövvÿ: ÿgÿr kimsÿ sÿnÿ xain lik edibsÿ – baüûø lamamalû, kimisÿ diølÿrinlÿ tut mu sansa – buraxmamalû, lap gönÿø geri getsÿ, möxtÿlif sÿmavi gþrön- tölÿr olsa belÿ, hÿmin adamû he÷ bir halda ÿldÿn burax- ma malû. Nÿhayÿt, dþr döncö qövvÿ: baølarû nÿzÿ riy yÿ yÿ yþnÿlt mÿmÿli, bu hÿlÿ he÷ kÿsÿ kþmÿk etmÿ yib (sonra dan han sûsa bir nÿzÿriyyÿ deyÿ bilÿr sÿn), hÿr addûm da döøön- mÿli: indi kiminlÿ vÿ hansû dirÿyÿ kimi yoldaø ola bilÿrsÿn. Trotski ilÿ vÿziyyÿt dÿ belÿcÿ, tÿdricÿn dözÿldi – ÿvvÿl Zinovyevin, sonra da Kamenevin kþmÿyi ilÿ. (Hÿr ikisi ilÿ sÿmimi mönasibÿtlÿr yaranmûødû.) Stalin þzö ö÷ön aydûn- laødûrdû ki, Trotski ilÿ baülû ÿbÿs yerÿ narahat olurdu, Trotski kimi adamû he÷ vaxt quyuya itÿlÿmÿk lazûm deyildi, þzönö ora-bura vuracaq, quyuya da yumbalanûb þzö döøÿ- cÿkdi. Stalin iøini bilirdi, sakitcÿ iøini gþrördö: tÿlÿs mÿdÿn kadrlarûnû se÷ir, insanlarû yoxlayûr, hÿr kÿsi yadda saxlayûr, kim etibarlû ÷ûxarsa, onu yuxarû qaldûrmaq, irÿli ÷ÿkmÿk ö÷ön ÿlveriøli mÿqam gþzlÿyirdi. Vaxt yetiødi – belÿ dÿ oldu! – hÿmkarlar ittifaqûnûn diskussiyasûnda Trotskinin þzö yûxûldû – aüzûna gÿlÿni danûødû, oyun ÷ûxardû, Lenini hirs lÿn dirdi – partiyaya hþrmÿt etmir! – Stalindÿ isÿ Trot- ski nin adamlarûnû ÿvÿz edÿcÿk kadrlar artûq hazûrdûr: Kres- tin skini – Zinovyevlÿ, Preobrajenskini – Molotovla, Sereb- rya ko vu – Yaroslavski ilÿ. Voroøilov da, Orconikidze dÿ MK-ya gÿtirildilÿr, hamûsû þz adamlarû idi. Vÿ mÿøhur baø komandanûn durna ayaqlarû ÿsdi. Lenin baøa döødö ki, tÿkcÿ Stalin sal qaya kimi partiyanûn tÿrÿfindÿ durub, þzö ö÷önsÿ he÷ nÿ istÿmir, he÷ nÿ xahiø etmir. Sadÿlþvh vÿ suyuøirin görcö bötön aparat÷ûlarû bununla cÿzb edirdi, hamû kimi þzönö körsöyÿ dört mör dö, mÿø hur- laø maüa can atmûrdû, Marksû bilmÿyi ilÿ þyön mördö, cin- gil tili iqtibaslar gÿtirmirdi, ÿvÿzindÿ tÿvazþ kar lûqla iølÿyir, aparat yaradûrdû – tÿnha yoldaødûr, olduqca mþh kÿm, olduq- ca vicdanlû, fÿdakar, ÷alûøqan, doürudur, bir az tÿr biyÿ siz dir, kobuddur, dayazdûr. Vÿ Èli÷ xÿstÿlÿnmÿyÿ baø la yan da, bir
180 vaxt Miøa Romanov ÷arlûüa se÷ilÿn kimi, Sta lini dÿ baø katib se÷dilÿr, ÷önki he÷ kÿs ondan qorx mur du. Bu, 1922-ci ilin mayû idi. Baøqasû olsaydû, kifayÿtlÿnÿrdi, sakitcÿ yerindÿ oturar vÿ sevinÿrdi. Amma Stalin – yox! Baø- qasû “Kapital”û oxuyardû, qeydlÿr edÿrdi. Stalin isÿ burun deøiklÿri ilÿ havanû ÷ÿkdi vÿ baøa döødö: sonuncu imkandûr, inqilabûn nailiyyÿtlÿri tÿhlökÿdÿdir, bircÿ dÿqiqÿ dÿ itirmÿk olmaz: Lenin hakimiyyÿti saxlaya bilmÿyÿcÿk vÿ þzö onu etibarlû ÿllÿrÿ vermÿyÿcÿk. Leninin sÿhhÿti laxlamûødûr, bÿl- kÿ dÿ, belÿ olmaüû yaxøûdûr. ßgÿr o, rÿhbÿrlikdÿ lÿngi yÿrsÿ – he÷ nÿyÿ zÿmanÿt vermÿk olmaz, dayanûqlû he÷ nÿ yoxdur: dartûlûb didilmiø, tez þzöndÿn ÷ûxan, indi isÿ hÿm dÿ xÿstÿ Lenin getdikcÿ daha ÷ox qûcûqlandûrûr, sadÿcÿ, iølÿmÿyÿ qoy- murdu. Hamûya iølÿmÿyÿ mane olurdu! He÷ nÿyin östön dÿ adamû danlaya, yerinÿ oturda, se÷kili vÿzifÿdÿn ÷ûxara bilÿrdi. Èlk ideya Lenini möalicÿyÿ, mÿsÿlÿn, Qafqaza gþndÿr- mÿk oldu: orada hava tÿmizdir, ucqar yerdir, Moskva ilÿ tele fon ÿlaqÿsi yoxdur, teleqramlar gec ÷atûr, orada dþvlÿt iøin dÿn aralanar vÿ ÿsÿblÿri sakitlÿøÿr. Sÿhhÿtinÿ nÿzarÿt etmÿk ö÷önsÿ yanûna sûnanmûø yoldaølardan birini, sabiq eks pro pria tor, sabiq qarÿt÷i Kamonu qoymaq olar. Lenin dÿ razû la øûrdû, artûq Tiflislÿ danûøûqlar gedirdi, amma iø nÿ ö÷ön sÿ uzandû. Elÿ bu vaxt Kamonu da maøûn vurdu (ekslÿr haq da ÷ox ÷ÿrÿnlÿyirdi). Onda rÿhbÿrin hÿyatû ö÷ön narahatlûq ke÷irÿn Stalin Xalq Sÿhiyyÿ Komissarlûüû vÿ cÿrrah-professorlar vasitÿsilÿ mÿsÿlÿ qaldûrdû: göllÿ ÷ûxarûlmayûb – o, orqanizmi zÿhÿrlÿ- yir, daha bir ÿmÿliyyat ke÷irmÿk, göllÿni ÷ûxarmaq lazûmdûr. Vÿ hÿkimlÿri inandûrdû. Hamûsû tÿkrar edirdi – lazûmdûr, Lenin dÿ razûlaødû – amma yenÿ uzandû. Nÿticÿdÿ isÿ Qor- ka lara getdi. “Leninÿ mönasibÿtdÿ mþhkÿm olmaq lazûmdûr!” – Stalin Kamenevÿ belÿ yazdû. Kamenev vÿ Zinovyev dÿ, o zaman ÿn yaxûn dostlarû, tamamilÿ razûlaøûrdûlar. Möalicÿdÿ mþhkÿm olmalû, rejimdÿ mþhkÿm olmalû, iølÿrdÿn kÿnarlaødûrmaqda Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 181
mþhkÿm olmalû – onun qiymÿtli hÿyatû naminÿ. Vÿ Trotski- dÿn aralandûrûlmasûnda. Krupskayanûn da ipini ÷ÿkmÿk lazûm- dûr, o, sûravi partiyalû yoldaødûr. “Yoldaø Leninin sÿhhÿtinÿ mÿsul øÿxs” Stalin tÿyin olundu vÿ o da bunu þzö ö÷ön qara iø saymûrdû: birbaøa möalicÿ edÿn hÿkimlÿrlÿ vÿ hÿtta tibb bacûlarû ilÿ mÿøüul olmaüû, onlara Lenin ö÷ön hansû rejimin ÿn faydalû olduüu ilÿ baülû gþstÿriølÿr vermÿyi þzönÿ borc bilirdi. Onun ö÷ön ÿn faydalûsû, hÿtta hÿyÿcanlanarsa belÿ, qadaüan vÿ qadaüan etmÿkdir. Siyasi mÿsÿlÿlÿrlÿ dÿ baülû elÿcÿ. Qûzûl Ordu ilÿ baülû qanun layihÿsi xoøuna gÿlmir – ke÷irmÿli, ÖMÈK 1 -lÿ baülû xoøuna gÿlmir – ke÷irmÿli, he÷ bir vÿchlÿ gözÿøtÿ getmÿmÿli, axû o, xÿstÿdir, nÿyin yaxøû olduüunu bilÿ bilmÿz. Nÿyinsÿ tÿcili ke÷irilmÿsindÿ tÿkid edirsÿ – ÿksinÿ, bunu daha lÿng etmÿli, geri gþtörmÿli. Ona kobud, bÿlkÿ dÿ, ÷ox kobud cavab vermÿli – bu, baø katibin dözlöyöndÿndir, þz xasiyyÿtini sûndûrûb dÿyiøÿ bilmÿzsÿn. Stalinin bötön sÿylÿrinÿ baxmayaraq, Lenin pis saüa lûrdû, onun xÿstÿliyi payûza kimi ÷ÿkdi, o zaman da ki MÈK-ÖMÈK-lÿ baülû möbahisÿ gÿrginlÿødi vÿ ÿziz Èli÷ qûsa bir möddÿtÿ ayaüa qalxa bildi. Ancaq ona gþrÿ qalxdû ki, 22-ci ilin dekab- rûnda Trotski ilÿ sÿmimi ittifaqlarûnû bÿrpa etsin – ÿlbÿttÿ ki, Stalinÿ qarøû. Buna gþrÿ qalxmaüa he÷ ehtiyac yox idi, tÿk- rar yatsa, daha yaxøûdûr. Èndi hÿkim nÿzarÿti daha göclö ola- caq – yazmaq olmaz, iølÿrdÿn xÿbÿrdar olmaq olmaz, manna sûyûüûndan baøqa yemÿk – olmaz. ßziz Èli÷ baø katibdÿn gizli vÿsiyyÿtnamÿ yazmaq fikrinÿ döødö – yenÿ dÿ Stalinÿ qarøû. Göndÿ beø dÿqiqÿ diktÿ edirdi, bundan artûq icazÿ vermir- dilÿr (Stalin icazÿ vermirdi). Lakin baø katib bûüaltû gölördö: stenoqraf÷û qûz dabanlarûnû taq-taq taqqûldadaraq yazdûüûnûn bir surÿtini dÿrhal ona gÿtirirdi. Östÿlik, hÿlÿ Krupskayanûn da aüzûndan vurmaq lazûm gÿldi, o, buna layiq idi, – ÿziz Èli÷ ÿsÿbilÿødi – vÿ ö÷öncö dÿfÿ iflic! Onun hÿyatûnû xilas etmÿk ö÷ön gþstÿrilÿn bötön sÿylÿr hÿdÿr getdi. 1 ÖMÈK – Ömumittifaq Mÿrkÿzi Ècraiyyÿ Komitÿsi (MÈK – Mÿrkÿzi Ècraiyyÿ Komitÿsi) 182 O, yaxøû vaxtda þldö: Trotski Qafqazda idi, Stalin dÿ ona dÿfn gönönö sÿhv bildirdi, ÷önki burada onluq bir iø yox idi: sÿdaqÿt andûnû baø katibin sÿslÿndirmÿsi daha sanballû, daha vacib idi. Amma Leninin vÿsiyyÿti qalmûødû. Ona gþrÿ yoldaølar arasûnda anlaøûlmazlûq, ziddiyyÿt yarana bilÿrdi, hÿtta Sta- lini baø katiblikdÿn gþtörmÿk dÿ istÿyirdilÿr. Onda Stalin Zinovyevlÿ daha da sûx dostlaødû, ona söbut etdi ki, yÿqin, partiyanûn rÿhbÿri o olacaq, qoy XIII qurultayda MK-nûn hesabatû ilÿ gÿlÿcÿk rÿhbÿr kimi o ÷ûxûø etsin, Stalin isÿ tÿva- zþkar baø katib olacaq, ona he÷ nÿ lazûm deyil. Vÿ Zinov- yev dÿ körsödÿ þzönö nömayiø etdirdi, mÿruzÿ etdi (tÿkcÿ mÿruzÿ, onu hara vÿ hansû vÿzifÿyÿ se÷mÿk isÿ bÿlli olmadû, belÿ vÿzifÿ yox idi – “partiya rÿhbÿri”), hÿmin mÿru zÿyÿ gþrÿ dÿ MK-nû dilÿ tutdu – vÿsiyyÿti qurultayda oxu ma maq, Stalini ÷ûxartmamaq: o artûq dözÿlib. O vaxtlar Siyasi Böroda hamû ÷ox mehriban vÿ hamû da Trotskiyÿ qarøû idi. Onun tÿkliflÿrini rÿdd edir, tÿrÿfdarla- rûnû vÿzifÿlÿrdÿn ÷ûxarûrdûlar. Baøqa baø katib bununla sakit- lÿøÿrdi. Ancaq yorulmaz vÿ ayûq-sayûq Stalin bilirdi ki, rahat- lûüa ÷ûxmaüûna hÿlÿ ÷ox var. Leninin yerinÿ Kamenevin Xalq Komissarlarû Soveti- nin sÿdri qalmasû yaxøû idimi? (Hÿlÿ Kamenevlÿ birgÿ xÿstÿ Leninÿ baø ÷ÿkdiklÿri vaxtlarda Stalin “Pravda”ya hesabat verÿrkÿn Kamenevsiz, tÿk getdiyini deyirdi. Hÿr ehtimala qarøû. O, þncÿdÿn gþrördö ki, Kamenev dÿ ÿbÿdi deyil.) Rûkov tÿyin olunsa, daha yaxøû deyilmi? Kamenevin þzö dÿ razûlaødû, Zinovyev dÿ, bax bu cör mehriban dolanûrdûlar! Tezliklÿ onlarûn dostluüuna bþyök zÿrbÿ dÿydi: mÿlum oldu ki, Zinovyev vÿ Kamenev riyakar, ikiözlödörlÿr, ancaq hakimiyyÿtÿ can atûrlar, Lenin ideyalarûnû isÿ qiymÿt lÿn- dir mirlÿr. Onlarû bir az sûxmaq lazûm gÿldi. Onlar “yeni möxa lifÿt”ÿ ÷evrildilÿr (boøboüaz Krupskaya da onlara qoøul du), Trotskini isÿ ÷ox vurmuødular, hÿlÿlik sakit idi. Olduq ca ÿlveriøli vÿziyyÿt yaranmûødû. Elÿ bu arada da Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 183
Stalinin partiyanûn birinci nÿzÿriyyÿ÷isi ÿziz Buxar÷iklÿ örÿk dostluüu baølandû. Elÿ Buxar÷ik dÿ ÷ûxûø edirdi, þzöl vÿ ÿsas hazûrlayûrdû (onlar “qol÷omaqlarûn özÿrinÿ höcum!” deyirlÿr, biz isÿ Buxar÷iklÿ “øÿhÿrin kÿndlÿ birlÿømÿsi!” deyirik.) Stalinin þzö nÿ øþhrÿtÿ, nÿ rÿhbÿrliyÿ zÿrrÿ qÿdÿr dÿ iddialû deyildi, o ancaq sÿsvermÿni vÿ kimin hansû vÿzifÿ- dÿ olduüunu izlÿyirdi. Artûq lazûmi vÿzifÿlÿrin ÷oxunu döz- gön yoldaølar tuturdu vÿ dözgön dÿ sÿs verirdilÿr. Zinov- yevi Kominterndÿn ÷ûxartdûlar, Leninqradû onlardan aldûlar. Onlar gÿrÿk sakitlÿøÿydilÿr, amma yox: indi dÿ Trotski ilÿ birlÿødilÿr, bu ÿdabaz da sonuncu dÿfÿ ortaya øöar atdû: “sÿnayelÿødirmÿ”. Biz isÿ Buxar÷iklÿ deyirik – partiyanûn bötþvlöyö! Bötþvlök naminÿ hamû tabe olmalûdûr! Trot skini sörgön etdik, Zinovyevlÿ Kamenevin aüzûnû yumduq. Burada Lenin ÷aüûrûøû da xeyli kþmÿk etdi: indi partiya- nûn ÿksÿriyyÿtini ziyalûlûq xÿstÿliyinÿ, þtöb-ke÷miø vaxtla rûn gizli fÿaliyyÿt vÿ möhacirÿt didiømÿsinÿ tutulmamûø insan lar tÿøkil edirdilÿr, elÿ insanlar ki, onlar ö÷ön partiya liderlÿri- nin ÿvvÿlki ucalûüû ÿhÿmiyyÿt kÿsb etmirdi, onlar ö÷ön bu gön daha vacib idi. Partiyanûn aøaüû qatlarûndan saülam, sadiq adamlar yöksÿlir, möhöm vÿzifÿlÿri tuturdular, onlar da inqilabûn nailiyyÿtlÿrini xilas edÿcÿkdilÿr. Amma necÿ dÿ mÿøum bir gþzlÿnilmÿzlik: Buxarin, Tom ski vÿ Rûkov da riyakar ÷ûxdûlar, onlar partiyanûn bötþv- lö yö tÿrÿfdarû deyilmiølÿr! Buxarin dÿ birinci nÿzÿriyyÿ÷i yox, hamûnû ÷aødûranlardan biri imiø. Onun hiylÿgÿr “øÿhÿrlÿ kÿndin birlÿømÿsi” øöarû da þzöndÿ bÿrpaedici mÿna daøû- yûr mûø, qol÷omaqlarûn qabaüûnda tÿslim olmaq vÿ sÿna ye- lÿø dir mÿni pozmaq demÿk imiø!.. Dözgön øöarlar axûrda gþr hara dan tapûldû, tÿkcÿ Stalin onlarû ifadÿ edÿ bildi: qol- ÷o ma üa höcum vÿ sÿnayelÿødirmÿnin sörÿtlÿndirilmÿsi! Vÿ ÿlbÿttÿ – partiyanûn bötþvlöyö! Bu iyrÿnc “saü÷ûlar” dÿs tÿ- sini dÿ rÿhbÿrlikdÿn söpöröb atdûlar. Buxarin bir ara qörrÿlÿnirdi ki, guya, hansûsa mödrik “idarÿetmÿdÿ miskin aüûl daha qabiliyyÿtli olur” deyibmiø.
184 Sÿhv etdin, Nikolay Èvanovi÷, þz mödrikinlÿ birgÿ: miskin yox – saülam. Saülam aüûllar. Þzönözön necÿ aüûl sahibi olduüunuzu prosesdÿ nöma- yiø etdirdiniz. Stalin qalereyada, qapalû otaqda otura raq torun dalûndan onlara baxûb gölördö: necÿ dÿ naqqal idi lÿr ha÷ansa! Nÿ vaxtsa necÿ dÿ göclö gþrönördölÿr! Nÿ gönÿ döø dö lÿr? Necÿ dÿ islanûb cöcÿyÿ dþndölÿr. Ènsan tÿbiÿtinÿ bÿlÿd olmasû, ayûqlûüû Stalinÿ hÿmiøÿ kþmÿk etmiødi. O, gþzlÿri ilÿ gþrdöyö insanlarû baøa döøör- dö. Amma gþzlÿri ilÿ gþrmÿdiklÿri insanlarû da tanûyûrdû. 31–32-ci illÿrdÿ ÷ÿtinlik olanda, þlkÿdÿ nÿ yemÿyÿ, nÿ dÿ geymÿyÿ he÷ nÿ tapûlmayanda, ilk baxûødan elÿ gþrö nör dö ki, kimsÿ gÿlib itÿlÿyÿrsÿ – yûxûlarûq. Partiya koman da verdi –hÿyÿcanтябили÷alûnsûn,mödaxilÿtÿhlökÿsi!AmmaStalinin þzö buna he÷ vaxt iynÿ ucu qÿdÿr dÿ olsa inanmayûb, ÷önki onlarû, Qÿrbdÿki boøboüazlarû da qabaq cadan tÿsÿvvör edirdi. Lakin partiyanû, þlkÿni döømÿnlÿrdÿn tÿmizlÿmÿk, leni- nizmi – Stalinin he÷ vaxt xilaf ÷ûxmadûüû, sÿhvsiz tÿlimi tÿmiz lÿ mÿk ö÷ön nÿ qÿdÿr göc, saülamlûq, nÿ qÿdÿr dþzöm tÿlÿb olun muødu. Stalin Leninin nÿzÿrdÿ tutduqlarûnû dÿqiq yeri nÿ yeti rirdi, amma bunu bir az yumøaq vÿ tÿlÿskÿnliyÿ yol ver mÿ dÿn edirdi. Bu qÿdÿr sÿy! – Lakin yenÿ dÿ rahatlûq yox idi, he÷ vaxt elÿ olmamûødû ki, kimsÿ mane olmasûn. Gah ÿyridodaq gÿdÿ Tuxa÷evski þzönö ortaya atûrdû ki, guya, Stalinÿ gþrÿ Varøavanû ala bilmÿyib. Gah Frunze ilÿ baülû bir o qÿdÿr dÿ yaxøû alûnmûrdû, senzor gþzdÿn qa÷ûrmûødû, gah da zay bir povestcikdÿ Stalini daüûn baøûnda duran þlö kimi tÿqdim edirdilÿr vÿ bu da gþzdÿn qa÷ûrdû, gicbÿsÿrlÿr! Gah da Ukray na buüdanû ÷örödör, Kuban kÿsiklölÿ töfÿnglÿrdÿn atÿø a÷ûr, hÿtta Èvanovo da tÿtil edirdi. Lakin Trotski ilÿ baülû sÿhvindÿn sonra Stalin bir dÿfÿ dÿ þzöndÿn ÷ûxmadû – bundan sonra bircÿ dÿfÿ dÿ olsa. O bilirdi ki, tarixin dÿyirmanû lÿng öyödör, amma fûrlanûr. He÷ bir hay-köy olmadan bötön bÿdxahlar, bötön paxûllûq Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 185
edÿnlÿr gedÿcÿklÿr, þlÿcÿklÿr, sörtölöb peyin olacaqlar. (Hÿmin yazû÷ûlar Stalinin xÿtrinÿ dÿydilÿr – o, qisas almadû, bu, ibrÿ tamiz olmazdû. O, baøqa øÿraiti gþzlÿyirdi, imkan hÿmiøÿ yaranacaq.) Bu da doüru idi: kim ki vÿtÿndaø möharibÿsi vaxtû Sta linÿ sÿdaqÿtli hissÿlÿrdÿ, he÷ olmasa, batalyon, bþlök koman diri olmuødu – hamûsû harasa yoxa ÷ûxmûødû, itmiødi. On ikinci, On ö÷öncö, On dþrdöncö, On beøinci, On altûncû, On yeddinci qurultaylarûn nömayÿndÿlÿri dÿ, sanki, siyahû özrÿ elÿ yerÿ gedirdilÿr ki, oradan nÿ sÿs verÿ bilirdilÿr, nÿ dÿ ÷ûxûø edÿ. Èütiøaø÷û Leninqradû, bu tÿhlökÿli yeri dÿ iki dÿfÿ tÿmizlÿmiødilÿr. Hÿtta Serqo kimi dostlarûnû da qur ban vermÿli oldu. Hÿtta Yaqoda, Yejov kimi ÷alûøqan kþmÿk- ÷ilÿrini dÿ sonradan gþtörmÿli olmuødu. Axûr ki, ÿllÿri Trot- skiyÿ dÿ ÷atdû – onun baøûnû ikiyÿ bþldölÿr. Yer özöndÿki ÿsas döømÿni dÿ qalmamûødû, deyÿsÿn, dincÿlmÿyÿ dÿ haqqû vardû? Lakin Finlandiya bu dincliyi zÿhÿrlÿdi. Bÿrzÿxdÿ biabûr÷û øÿkildÿ yerindÿ saydûüûna gþrÿ Hitlerin qabaüûnda lap utanûrdû – o artûq ÿlindÿ ÷ÿlik Fran- sada gÿziøirdi! Eh, sÿrkÿrdÿnin döhasûna döømöø silinmÿz bir lÿkÿ! Bu finlÿri, bu baødan-ayaüa kimi burjua-döømÿn mil lÿti kþrpÿ uøaqlarûna kimi eøelonlara basûb Qaraqu ma gþn dÿrÿrdi, þzö telefonun yanûnda oturub mÿlumatlarû yazardû: nÿ qÿdÿrini artûq göllÿlÿyib östönö torpaqlayûblar, nÿ qÿdÿri hÿlÿ qalûr. Fÿlakÿtlÿr dÿ ki sel kimi gÿlirdi. Hitler aldatdû, höcum etdi, aüûlsûzlûqdan belÿ yaxøû bir ittifaqû daüûtdûlar! Dodaqlarû da mikrofonun qabaüûnda ÿsdi, aüzûndan qa÷dû – “qardaølar vÿ bacûlar”, indi daha tarixdÿn silÿ bilmÿzsÿn. Hÿmin qardaø vÿ bacûlar isÿ qoyun kimi qa÷ûrdûlar, he÷ kÿs son nÿfÿsÿ qÿdÿr dayanmaq istÿmirdi, baxmayaraq ki son nÿfÿsÿ qÿdÿr dayanmaqÿmriverilmiødi.Niyÿdayanmadûlar?Нiyÿdÿrhal dayanmadûlar?! Tÿÿssöf. Sonra da bu Kuybûøevÿ, boø bomba sûüûnacaqlarûna kþ÷mÿ... Necÿ vÿziyyÿtlÿrin þhdÿsindÿn gÿlmiødi, he÷ vaxt
186 ÿyilmÿmiødi, bircÿ dÿfÿ tÿlaøa döømöødö – o da boø yerÿ. Otaqlarû gÿzirdi – bötön hÿftÿni zÿng edirdi: Moskvanû artûq veriblÿr? Veriblÿr? – Yox, vermÿyiblÿr!! Ènanmaq olmurdu ki, saxlayarlar – amma saxladûlar! ßhsÿn, ÿlbÿttÿ ki. Lakin ÷oxlarûnû gþtörmÿk lazûm gÿldi: bu daha qÿlÿbÿ olmaya- caqdû – ÿgÿr sÿs yayûlsa ki, Baø komandan mövÿqqÿti tÿrk etmiødi. (Bu sÿbÿbdÿn noyabrûn yeddisindÿ balaca bir para- dûn øÿk lini ÷ÿkmÿk dÿ lazûm gÿldi.) Berlin radiosu isÿ Leninin, Frunzenin, Dzerjinskinin, Kuy bûøevin, Qorkinin þldörölmÿsi haqda dedi-qodu ilÿ mÿø- üul olur, dil boüaza qoymurdu. Kþhnÿ döømÿn, piyli ÷oxoxbil donuzu ×þr÷ill bÿdxahlûq etmÿk, Kremldÿ bir ne÷ÿ siqar ÷ÿkmÿk ö÷ön gÿldi. Ukraynalûlar xainlik etdilÿr (44-cö ildÿ belÿ bir arzusu vardû ki, bötön Ukraynanû Sibirÿ kþ÷örsön, amma ÿvÿz etmÿyÿ adam yox idi, lap ÷ox idilÿr); litvalûlar, estonlar, tatarlar, qazaxlar, kalmûklar, ÷e÷enlÿr, inquø lar, latûø lar – hÿtta inqilabûn dayaüû olmuø latûølar da! – xÿyanÿt etdilÿr. Hÿtta doüma, sÿfÿrbÿrlikdÿn qoruduüu gör cölÿr dÿ Hitleri gþzlÿmirdilÿrsÿ yaxøû idi! Þz Atalarûna sadiq qalan lar isÿ tÿkcÿ ruslar vÿ yÿhudilÿr oldu. O aüûr illÿrdÿ hÿtta milli mÿsÿlÿ belÿ ona göldö... Amma øökör Allaha, bu bÿdbÿxtliklÿr dÿ þtöb-ke÷di. Stalin ×þr÷illÿ vÿ mþmin Ruzveltÿ kÿlÿk gÿlmÿyi ilÿ ÷ox øeyi йолуна qoydu. 20-ci illÿrdÿn bu yana Stalinin bu iki ÿfÿllÿ olduüu qÿdÿr uüurlarû olmamûødû. Mÿktublarûna cavab verÿn dÿ, ya da Yaltada þz otaüûna qayûdanda – bu adam lara, sadÿcÿ, gölördö. Dþvlÿt adamlarû idilÿr, þzlÿrini aüûllû sayûr- dûlar, ÿslindÿ isÿ kþrpÿ uøaqdan da aüûlsûz idilÿr. Hÿmiøÿ soru øurdular: bÿs möharibÿdÿn sonra necÿ olacaüûq, necÿ? Siz tÿyyarÿ gþndÿrmÿyinizdÿ olun, konserv gþndÿrin, son- ra sûna baxarûq – necÿ? Onlara sþz deyirsÿn, lap ilk aülûna gÿlÿni, dÿrhal sevinirlÿr, dÿrhal kaüûza yazûrlar. Þzönö elÿ gþs tÿrirsÿn ki, guya, onlara olan sevgidÿn yumøalmûsan, þzlÿri ikiqat yumøalûrlar. Onlardan he÷ ne÷ÿyÿ, möft-mösÿl- lÿm Poløanû, Saksoniyanû, Töringiyanû, vlasov÷ularû, kras- Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 187
nov ÷u larû, Kuril adalarûnû, Saxalini, Port-Arturu, Kore ya nûn yarû sûnû aldû, Dunayda vÿ Balkanlarda onlarû dolaø dûrdû. “Kÿnd sahibkarlarû”nûn liderlÿri se÷kilÿrdÿ qalib gÿl di lÿr vÿ dÿr hal da hÿbsxanaya döødölÿr. Mikolay÷iki tezcÿ yûüûø- dûrdû lar, Beneøin, Masarikin örÿyi dayandû, kardinal Mind- senti cina yÿtlÿrini etiraf etdi, Kremlin örÿk klinikasûnda Dimit rov mÿna sûz Balkan Federasiyasûndan imtina etdi. Avropa hÿyatûndan ÷ûxûb gÿlmiø bötön sovet insanlarû döøÿrgÿlÿrÿ salûndû. Bir dÿfÿ oturanlarûn hamûsû ikinci on ili dÿ döøÿrgÿ lÿr dÿ ke÷irmÿli olacaqdûlar. Deyÿsÿn, hÿr øey qaydasûna döømÿyÿ baølamûødû! Mÿhz hÿmin, hÿtta tayqada belÿ sosializmin hansûsa ikinci bir variantûnûn eøidilmÿdiyi bir vaxtda, – qara ÿjdaha Tito özÿ ÷ûxdû vÿ bötön perspektivi tutdu. Naüûl qÿhrÿmanû kimi, Stalin bu ÿjdahanûn yeni-yeni baølarûnû kÿsmÿkdÿn yorulmuødu!.. Bu ÿqrÿb ruhunu tanûmaqda necÿ sÿhv etmÿk olardû?! – þzö dÿ o! Ènsan qÿlblÿrinin bilicisi! 36-cû ildÿ xirtdÿyindÿn yapûømûødûlar – buraxdûlar!.. Eh-eh-eh! Stalin inilti ilÿ ayaüûnû taxtdan aøaüû saldû vÿ artûq daz yerlÿri gþrönÿn baøûnû tutdu. He÷ nÿ ilÿ dözÿlmÿz peø man- ÷ûlûq onu yandûrûrdû. Daülar aøûrdû – murdar bir tÿpÿ cikdÿ bödrÿdi. Èosifin ayaüû Èosifÿ iliødi... Haralardasa þmrönö baøa vuran Kerenski Stalinÿ, ömu- miyyÿtlÿ, mane olmurdu. Hÿtta II Nikolay, ya da Kol÷ak qÿbirlÿrindÿn dursaydûlar belÿ, Stalinin onlara qarøû hik- kÿsi yox idi: a÷ûq döømÿn idilÿr, þzlÿrinin hansûsa bir yeni sosializmini tÿklif etmÿk ö÷ön yöz oyundan ÷ûxmûrdûlar. Daha yaxøû sosializm! Stalin sosializmindÿn fÿrqli! Nadan! Stalinsiz sosializm – bu ki hazûr faøizmdir! Mÿsÿlÿ onda deyil ki, Tito nÿyÿsÿ nail ola bilÿcÿk – onda he÷ nÿ alûna bilmÿz. Stalin Titoya qapû-bacasûz daxmalar- da, yol kÿnarlarûnda ÷oxlu qarûn yarmûø, saysûz-hesabsûz
188 ÿtraflar kÿsib atmûø qoca baytarûn tibb mÿktÿbinin aüappaq tÿc rö bÿ÷i tÿlÿbÿsinÿ baxan kimi baxûrdû. Lakin Tito ÷oxdan yaddan ÷ûxmûø sÿfehlÿr ö÷ön ÷ax ÷ax- larû – “fÿhlÿ nÿzarÿti”, “torpaq – kÿndlilÿrÿ” kimi inqilabûn ilk illÿrinin bötön bu sabun kþpöklÿrini hÿrÿkÿtÿ gÿtirmiødi. Leninin ÿsÿrlÿri kölliyyatû artûq ö÷ dÿfÿ dÿyiødirilmiødi, iki dÿfÿ dÿ – Banilÿrin kölliyyatlarû. Möbahisÿ edÿnlÿr, kþh- nÿ qeydlÿrdÿ adlarû ÷ÿkilÿnlÿr – sosializmi baøqa cör qur- maq istÿyÿnlÿrin hamûsû ÷oxdan uyumuødu. Èndi, aydûn olandan sonra ki baøqa yol yoxdur, ÿgÿr þzlÿrin dÿn ÷ûxûb qudurmuø yöksÿk mÿnsÿb sahiblÿri, yalan÷û raport lar, vic- dan sûz börokratlar olmasaydû, ictimai iølÿ rÿ laqeyd insan- lar, kötlÿlÿr arasûnda tÿøkilati-izahat iøinin zÿif liyi, par tiya maa ri findÿ qeyri-mötÿøÿkkillik, tikinti temp lÿ ri nin lÿngliyi, isteh sa latda boødayanmalar, yarût maz plan laø dûr ma, yeni texni ka nûn tÿtbiqinÿ laqeyd mönasi bÿt, elmi-tÿd qi qat insti- tut larû nûn fÿaliyyÿtsizliyi, gÿnc mötÿ xÿs sis lÿ rin pis hazûr lan- masû, gÿnclÿrin ucqarlara gþn dÿ ril mÿ dÿn yayûnmasû, mÿh- bus la rûn sabotajû, tarlada taxûl itkisi, tÿsÿr röfat vÿ maüaza mödirlÿrinin ÿliÿyriliyi, söröcölÿrin pulgirliyi, yerli haki miy- yÿtlÿrinarxayûn÷ûlûüû!Мilisdÿliberalizmvÿröøvÿt!Mÿnzil fondundan sui-istifadÿ! Щÿyasûz mþhtÿkirlÿr olmasaydû! Аcgþzevdarqadûnlar!Яxlaqûpozulmuøuøaqlar!Тramvay boøboüazlarû! Яdÿbiyyatda tÿnqidbazlûq! Кinematoqrafiya- da qösurlar olmasaydû, kommunizm ÷oxdan qurulmuødu – indi, hamûya mÿlum olan bir vaxtda ki, kommunizm doüru yol da dûr vÿ tamam lan ma dan bir o qÿdÿr dÿ uzaq deyil – bu gic bÿ sÿr Tito tal mud ÷u su Kardellÿ birgÿ þzönö ortaya atûr, deyir ki, kom mu nizmi belÿ qurmaq olmaz!!! Stalin þzönön ucadan danûødûüûnû, ÿl-qol atdûüûnû, örÿyinin øiddÿtlÿ vurduüunu, gþzlÿrinÿ duman ÷þkdöyönö, bötön ÿza- la rûn da xoøagÿlmÿz dartûnmaq istÿyinin yaran dû üûnû hiss etdi. O, nÿfÿsini dÿrdi. ßli ilÿ özönö, bûülarûnû sûüalladû. Bir dÿ dÿrindÿn nÿfÿs aldû. Zÿifliyÿ uymaq olmazdû. Hÿ, Abakumovu qÿbul etmÿk lazûmdûr. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 189
Yerindÿn durmaq istÿyirdi ki, gþzönÿ telefon altlûüûn- dakû qara-qûrmûzû rÿngli kötlÿvi tirajla nÿør olunmuø ucuz kitab ÷a sataødû. Mÿmnuniyyÿtlÿ ÿlini ona uzatdû, yastûqlarû rahat ladû, bir ne÷ÿ dÿqiqÿliyÿ yenidÿn yarûuzanmûø vÿziyyÿt aldû. Bu, on Avropa dilindÿ hazûrlanmûø Reno de-Jövenelin “Tito satqûnlarûn baø÷ûsûdûr” adlû ÷oxmilyonlu nÿørin siqnal nös xÿsi idi (möÿllifin möbahisÿdÿ kÿnar øÿxs, þzö dÿ adûnda zadÿ gan lûüûna dÿlalÿt edÿn “de” ÿlavÿsi olan obyektiv fran- sûz olmasû lap uüurlu idi). Stalin bir ne÷ÿ gön ÿvvÿl bu kitabû oxu muødu (yazûlanda da mÿslÿhÿtlÿrini vermiødi), lakin hÿr bir xoø kitabdan olduüu kimi, ondan da ayrûlmaq istÿmirdi. Kitab ne÷ÿ milyon insana bu øþhrÿtpÿrÿst, þzöndÿnrazû, qÿd dar, qorxaq, iyrÿnc, ikiözlö, rÿzil tiranûn! mÿnfur satqû- nûn! ÿlacsûz kötbeyinin ÿsl simasûnû a÷ûb gþstÿrÿcÿkdi. Axû Qÿrb dÿ hÿtta kommunistlÿr belÿ ÷aøûb-qalûr, þzlÿrini ora- bura vurur, kimÿ inanmaq lazûm olduüunu bilmirdilÿr. Qoca sarsaüû – Andre Martinin þzönö dÿ Titonu mödafiÿ etdiyi ö÷ön kommunist partiyasûndan qovmaq lazûm gÿlÿcÿkdi. O, kitabû vÿrÿqlÿdi. Budur! Qoy Titonu qÿhrÿman elan etmÿsinlÿr: qorxaqlûüûndan iki dÿfÿ almanlara tÿslim olmaq istÿmiødi, ancaq qÿrargah rÿisi Arso Èvanovi÷ onu baø koman dan qalmaüa mÿcbur etdi! Alicÿnab Arso! Þldö rö- löb. Bÿs Petriyevi÷? “Yalnûz Stalini sevdiyi ö÷ön þldörölöb”. Alicÿnab Petriyevi÷! ßn yaxøû insanlarû hÿmiøÿ kimsÿ þldö- rör, pislÿrini þldörmÿk isÿ Stalinin payûna döøör. Bax, burada hamûsû var, hÿr øey – Titonun, yÿqin, ingi lis casusu olmasû, özÿrinÿ kral tacû ÷ÿkilmiø alt tumanû ilÿ þyön- mÿsi, fiziki baxûmdan eybÿcÿr olmasû, Geringÿ oxøa masû gþs tÿrilir, barmaqlarû brilyant özöklÿrlÿ, sinÿsi isÿ orden- medal larla doludur (sÿrkÿrdÿlik döhasûndan mÿh rum bir insan da bu nÿ tÿkÿbbördör!). Obyektiv, prinsipial kitabdûr. Gþrÿsÿn, cinsi naqisliyi dÿ yoxdur ki? Bunu da gÿrÿk yazaydûlar. “Yuqoslaviya kommunist partiyasû qatillÿrin vÿ casus- larûn hakimiyyÿti altûnda.” “Tito ancaq ona gþrÿ rÿhbÿrlik
190 edÿ bildi ki, ona Bela Kun vÿ Tray÷o Kostov zÿmanÿt ver- miødilÿr.” – Kostov!! – Stalinin örÿyi sancdû. Hirs beyninÿ vurdu, ÷ÿkmÿsi ilÿ göclö zÿrbÿ endirdi – Tray÷onun sifÿtinÿ, al-qan i÷indÿ olan sifÿtinÿ! – vÿ Stalinin bozarmûø gþz qapaqlarû zÿfÿr ÷almûø ÿdalÿt hissindÿn razûlûqla dartûndû. Lÿnÿtÿ-gÿlmiø Kostov! Murdar ÿclaf! Bu yaramazlarûn fitnÿlÿrinin sonradan necÿ özÿ ÷ûx- masû da maraqlû idi! Hamûsû trotski÷i idilÿr – amma necÿ dÿ maskalanmûødûlar! Kunun payûnû otuz yeddidÿ ver di lÿr, amma Kostov cÿmi on gön bundan ÿvvÿl sosialist mÿh kÿ mÿ- sini pislÿyirdi. Gþr Stalin nÿ qÿdÿr uüurlu proseslÿr ke÷ir- miødi, döømÿnlÿri necÿ mÿcbur etmiødi ki, þzlÿri þzlÿrini tapdalasûnlar – vÿ Kostovun prosesindÿ bu cör uüursuzluq! Bötön dönyada rösvay oldular! Necÿ dÿ mÿnfur vÿziyyÿtdÿn ÷ûxmaq bacarûüû! Tÿcröbÿli möstÿntiqlÿri aldadasan, ayaqlar altda sörönÿsÿn – a÷ûq iclasda isÿ hamûsûndan imtina edÿsÿn! Þzö dÿ xarici möxbirlÿrin gþzlÿri qabaüûnda! Bÿs hanû dözlök? Bÿs partiya vicdanû hanû? – imperialistlÿrÿ øikayÿtlÿnmÿk? Yaxøû, sÿn gönahkar deyilsÿn, – amma elÿ þl ki, kommunizmÿ faydasû olsun! Stalin kitabû bir qûraüa tulladû. Yox, uzanmaq olmazdû! Möbarizÿ onu sÿslÿyirdi. Yerindÿn durdu. Dikÿldi, amma tam yox. Qapûnû a÷dû (vÿ dalûnca da baüladû) – Poskryobûøevin dþydöyönö yox, o biri qapûnû. Yumøaq ÷ÿkmÿ geymiø ayaqlarûnû ÷ÿkÿ-÷ÿkÿ dar, al÷aq, yenÿ dÿ pÿncÿrÿsiz dÿhlizlÿ irÿlilÿdi, yeraltû avto- mobil yoluna aparan gizli qapaüûn yanûndan ke÷di, möøa- hidÿ gözgölÿrinin qarøûsûnda dayandû. Buradan qÿbul ota- üûnû gþrmÿk olurdu. Baxdû. Abakumov artûq orada idi. ßlindÿ bþyök bir dÿftÿr÷ÿ gÿrginlik i÷indÿ oturmuødu, ÷aüûrûlmaüûnû gþzlÿyirdi. Getdikcÿ daha qÿtiyyÿtlÿ, ayaqlarûnû yerÿ sörtmÿdÿn, Stalin yataq otaüûna ke÷di. Bu otaq da o birilÿri kimi al÷aq, o qÿdÿr dÿ geniø olmayan, pÿncÿrÿsiz, i÷inÿ hava vurulan Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 191
bir yer idi. Otaüûn divarlarûnû boyaboy þrtÿn palûd taxtalarûn altûnda zirehli lþvhÿlÿr vÿ yalnûz bundan sonra daø gÿlirdi. Bel kÿmÿrindÿ gÿzdirdiyi balaca a÷arla qrafinin metal qapa üûn dakû qûfûlû a÷dû, stÿkana sevimli gömrahlaødûrûcû cþv- hÿrdÿn sözdö vÿ i÷di, qrafinin qapaüûnû isÿ yenidÿn a÷arladû. Gözgöyÿ yaxûnlaødû. Qÿrbin baø nazirlÿrinin tab gÿtirÿ bilmÿdiklÿri gþzlÿri aydûn, sarsûlmaz vÿ ciddi baxûøla baxûrdû. Gþrönöøö sÿrt, sadÿ ÿsgÿr gþrönöøö idi. Görcö qulluq÷usunu ÷aüûrdû ki, paltarûnû geyindirsin. Yaxûn adamlarûnûn qarøûsûna da tarixin qarøûsûna ÷ûxan kimi ÷ûxûrdû. Onun dÿmir iradÿsi... Onun sarsûlmaz iradÿsi... Hÿmiøÿ, hÿr yerdÿ – daü qartalû olmalû.
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|