Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin

45  

Ènstitutu bitirmiø bir ne÷ÿ rÿfiqÿsi ilÿ birgÿ Klara qara-

øûn mayor Øikinin yanûnda qorxunc tÿlimatlandûrma prose-

sindÿn ke÷di. 

Bildi ki, dönya imperializminin vÿ Amerika kÿøfiyyatû-

nûn  ÿn  bþyök  agentlÿri  –  vÿtÿnlÿrini  su  qiymÿtinÿ  satmûø 

kþpÿklÿr arasûnda iølÿmÿli olacaq.

Klara  Vakuum  laboratoriyasûna  tÿyin  olundu.  Baøqa 

labo ra toriyalarûn sifariøi ÿsasûnda ÷oxlu elektron boru hazûr-

layan  laboratoriya  belÿ  adlanûrdû.  Borular  ÿvvÿlcÿ  qon øu-

luqdakû öförmÿ yolu ilÿ øöøÿ mÿmulatlar hazûrlayan otaq da 

dözÿldilir,  sonra  özö  øimala  yerlÿøÿn  vakuum  labo rato ri ya-

sûna gþndÿrilirdi. Burada, iri, yarûqaranlûq otaqda ö÷ uüul tulu 

vakuum nasosu ilÿ onlarûn i÷indÿki havanû ÷ûxa rûr dû lar. Økafa 

oxøayan  nasoslar  gönön  gönorta÷aüû  da  elektrik  lampalarû 

420

ilÿ iøûqlandûrûlan bu otaüû bir ne÷ÿ hissÿyÿ bþlördö. Dþøÿmÿ 

daø  lþvhÿciklÿrlÿ  þrtölmöødö  –  insanlarûn  ayaq  sÿslÿrin-

dÿn, tÿrpÿdilÿn stullarûn sörtölmÿsindÿn otaqda daim uüultu 

olurdu.  Hÿr  nasosun  yanûnda  bir  nÿfÿr  dustaq-vakuum÷u 

oturur vÿ ya var-gÿl edirdi. Azad ÿmÿkdaølardan burada yal-

nûz bir nÿfÿr – Tamara vÿ laboratoriya rÿisi, kapi tan iølÿyirdi. 

Klara­бu­rÿisÿ­Yakonovun­kabinetindÿ­tÿqdim­olun­muø-

du. Rÿis sifÿtindÿ daim laqeydlik ifadÿsi olan yaølû, øiø man 

yÿhudi idi. Klaranû he÷ nÿ ilÿ qorxutmayaraq baøû ilÿ arxa-

sûnca gÿlmÿk iøarÿsi verdi, pillÿkÿndÿ isÿ qûzdan soruødu:

– Siz, ÿlbÿttÿ, he÷ nÿ bacarmûrsûnûz vÿ he÷ nÿ bilmirsiniz?

Klara qeyri-möÿyyÿn cavab verdi. Bu qÿdÿr qorxudan 

sonra  bircÿ  rösvay  olmaüû  qalûrdû  –  indi  bilÿcÿkdilÿr  ki, 

savadsûzûn biridir, ÿlÿ salmaüa baølayacaqdûlar. 

O,  laboratoriyaya  gþy  kombinezonlu  yûrtûcûlarla  dolu 

qÿfÿ sÿ  girirmiø  kimi  girdi.  Baøûnû  belÿ  yuxarû  qaldûrmaüa 

qorxurdu. 

Ö÷ nÿfÿr vakuum÷u nasoslarûnûn yanûnda, doürudan da, 

ÿsir döømöø yûrtûcûlar kimi vurnuxurdu: onlar tÿcili sifa riø 

yerinÿ yetirirdilÿr, ikinci gön idi ki, yatmaüa da bura xûl mûr-

dûlar.  Ortadakû  nasosun  yanûnda  tÿxminÿn  qûrx  yaøûnda, 

baøû dazlaømûø bir dustaq Klaranû gþröb ayaq saxladû, aüzûnû 

geniø a÷ûb gölömsöndö vÿ dedi:

– Oho-ho! Yeni qövvÿ gÿlib!

Qorxu dÿrhal ÷ÿkildi. Bu sþzlÿrdÿ o qÿdÿr sÿmimiyyÿt 

vÿ sadÿlik vardû ki, qûz þzönö cavab olaraq gölömsÿmÿkdÿn 

göclÿ saxladû. 

Ki÷ik  vakuum÷u  da  –  onun  nasosu  da  baøqalarûnkûn-

dan  ki÷ik  idi  –  dayandû.  Bu,  øÿn,  hiylÿgÿr  sifÿti,  gölÿyÿn 

gþz lÿri olan lap cavan oülan idi. Klaraya ÷aøûb-qalmûø adam 

kimi baxûrdû. Bu cör baxûøla ona he÷ vaxt vÿ he÷ bir oülan 

baxma mûødû.

ßvÿzindÿ  bþyök  vakuum÷u,  höndörboy,  nataraz,  þzö 

arûq, qarnû isÿ sallanmûø Dvoyetyosov – onun nÿhÿng naso-

su otaüûn dÿrinliyindÿ bÿrkdÿn uüuldayûrdû – Klaranû hÿqa-

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

421

rÿtli baxûøla sözdö vÿ bu iyrÿncliyi gþrmÿk istÿmirmiø kimi 

økafûn arxasûna ke÷di. 

Sonradan  Klaraya mÿlum oldu ki, burada incimÿli  bir 

øey  yoxdur,  Dvoyetyosov  bötön  azad  ÿmÿkdaølarla  belÿ 

rÿf tar edir vÿ mödiriyyÿt otaüa girÿndÿ qÿsdÿn hansûsa bir 

qur üunu iøÿ salaraq sÿs-köy salûr ki, gÿlÿnlÿr danûøanda qûø-

qûr maüa  mÿcbur  olsunlar.  Bu  adam  gþrkÿminÿ  he÷  fikir 

ver mirdi, iøÿ uzun ipdÿn sallanûb qalmûø döymÿsi a÷ûq olan 

øalvarda,  cûrûq  paltarda  gÿlÿ  vÿ  birdÿn-birÿ  qûzlarûn  yanûn-

daca  ÿlini  kombinezonunun  altûna  salaraq  qaøûna  bilÿrdi. 

Tez-tez dÿ deyirdi:

– Mÿn þz vÿtÿnimdÿyÿm! Þz ata yurdumdayam, nÿdÿn 

utanmalûyam ki?

– Ö÷öncö vakuum÷unu hamû, hÿtta cavanlar da, sadÿ cÿ, 

Zemelya ÷aüûrûrdûlar vÿ o da bundan he÷ incimirdi. O, psi-

xo loqlarûn “nurlu tÿbiÿtÿ malik” saydûqlarû, xalq arasûnda isÿ 

aüzû hÿmiøÿ qulaqlarûna kimi a÷ûq adlandûrûlan insanlardan 

idi. Sonrakû hÿftÿlÿr ÿrzindÿ bu adamû möøahidÿ edÿn Klara 

gþrdö ki, Zemelya he÷ vaxt itirdiklÿrinÿ – istÿr harasa döøöb 

it-bat olan karandaøa, istÿrsÿ dÿ mÿhv olub getmiø hÿyatû na 

– heyifsilÿnmirdi, he÷ kÿsÿ vÿ he÷ nÿyÿ hirslÿnmirdi vÿ he÷ 

kÿsdÿn  dÿ  qorxmurdu.  O,  doürudan  da,  yaxøû  möhÿndis 

idi,  ixtisasca  aviasiya  möhÿrriklÿri  sahÿsinÿ  aid  olsa  vÿ 

Marfinoya sÿhvÿn gÿtirilsÿ dÿ, burada yerini tuta bilmiødi vÿ 

baøqa yerÿ can atmûrdû. Haqlû olaraq döøönördö ki, hÿmin  

o baøqa yerlÿrdÿ he÷ dÿ indikindÿn yaxøû olmayacaq.

Axøamlar,  nasoslarûn  uüultusu  kÿsilÿndÿ,  Zemelya 

yaran mûø sakitlikdÿ kimÿsÿ qulaq asmaüû vÿ ya da nÿ haq-

dasa danûømaüû xoølayûrdû. 

– Vaxt vardû, bir dÿnÿ beølik gþtörördön, gedib nÿ istÿ-

sÿn alûrdûn, hÿr yerdÿ göclÿ sÿnÿ sûrûyûrdûlar, – o, sÿmimiy-

yÿtlÿ gölömsönördö. – He÷ kÿs zay øey satmazdû. ×ÿkmÿ 

alûrdûn – ÷ÿkmÿ olurdu, on il tÿmirsiz, on beø il dÿ tÿmirlÿ 

geyinÿ  bilirdin.  Östönön  dÿrisini  indiki  kimi  kÿsmirdilÿr, 

ÿksinÿ,  uzun  saxlayûrdûlar  ki,  dþvrÿlÿmÿ  aüûz-aüûza  gÿlsin. 

422

Bir dÿ... nÿ idi onlarûn adû, ...qûrmûzû, bÿzÿkli, spirt altlûqlû – 

bunlara isÿ he÷ ÷ÿkmÿ demÿk olmazdû, adamûn ikinci canû 

idilÿr! – O, sanki, tÿbÿssöm i÷indÿ ÿriyir, gþzlÿrini solmaqda 

olan gönÿøÿ baxûrmûø kimi azca qûyûrdû. – Ya da ki, mÿsÿlÿn, 

stansiyalarda... He÷ vaxt dþøÿmÿyÿ uzanmûrdûlar, sutkalarla 

bilet nþvbÿlÿrindÿ boüulmurdular. Bir dÿqiqÿ qalmûø gÿl, bile-

tini al, otur, vaqonlarda hÿmiøÿ yer olurdu. Qatarlara qÿnaÿt 

etmirdilÿr... Ömumiyyÿtlÿ, sadÿ, ÷ox sadÿ yaøayûø idi...

Bþyök vakuum÷u bu sþhbÿtlÿrÿ qulaq asmaq ö÷ön aüûr 

bÿdÿnini yellÿdÿ-yellÿdÿ ÿllÿri cibindÿ yazû masasûnûn mödi-

riy yÿtdÿn  etibarlû  øÿkildÿ  gizlÿtdiyi  qaranlûq  köncöndÿn 

÷ûxûrdû.  O,  otaüûn  ortasûnda  dayanûr,  eynÿyini  burnunun 

östö nÿ sala raq hamûya ÷ÿpÿki baxûrdû:

– Zemelya! Bÿyÿm ÷ar yadûndadûr?

– Bir az yadûmda qalûb, – Zemelya özr istÿyirmiø kimi 

gölömsönördö.

– ß-bÿs ye-rÿ, – Dvoyetyosov baøûnû bulayûrdû. – Unut. 

Sosializm qurmaq lazûmdûr.

–  Axû  Kostya,  –  Zemelya  ehtiyatla  etirazûnû  bildirirdi.  

– Deyirlÿr sosializm artûq qurulub.

– Hÿ-ÿ-ÿ? – bþyök vakuum÷u gþzlÿrini bÿrÿltdi.

– Hÿ-ÿ. Þzö dÿ, deyÿsÿn, otuz ö÷öncö ildÿn.

–  Ukraynada  aclûq  olan  vaxtdan?  Dayan,  dayan,  onda 

bÿs indi gecÿ-göndöz qurduüumuz nÿdir?

–  Èndi?  Yÿqin,  kommunizmdir,  –  Zemelyanûn  gþzlÿri 

parûl dayûrdû.

– Hÿ-ÿ?! Belÿ de!.. – bþyök vakuum÷u köt-köt mûzûl da-

naraq ayaqlarûnû söröklÿyÿ-söröklÿyÿ þz köncönÿ ÷ÿkildi.

Baøa döøölmördö ki, bu sþhbÿtlÿri þzlÿri ö÷ön edirdilÿr, 

ya da Klara ö÷ön? Klara isÿ eøitdiklÿrini mÿruzÿ etmirdi.

Onun vÿzifÿsi ÷ÿtin deyildi: Tamara ilÿ nþvbÿlÿøÿrÿk, bir 

gön sÿhÿrdÿn gÿlmÿli vÿ axøam saat altûya kimi, o biri gön 

isÿ gönortadan sonra gÿlmÿli vÿ gecÿ saat on birÿ kimi iødÿ 

olmalû idi. Kapitan isÿ hÿr gön sÿhÿrdÿn iødÿ olurdu, ÷önki 

göndöz  onu  mödiriyyÿt  ÷aüûra  bilÿrdi;  qarøûsûna  xidmÿtdÿ 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

423

irÿlilÿmÿk vÿzifÿsi qoymadûüû ö÷ön axøamlar he÷ vaxt iødÿ 

olmurdu. Qûzlarûn ÿsas vÿzifÿsi nþvbÿt÷ilik, yÿni dustaqlarû 

gödmÿk  idi.  Bundan  ÿlavÿ,  rÿislÿri  “inkiøaf  ö÷ön”  onlara 

tÿlÿsik  olmayan  xûrda  iølÿr  dÿ  tapøûrûrdû.  Klara  Tamaranû 

göndÿ  cÿmi  iki  saat  gþrördö.  Tamara  bir  ildÿn  artûq  idi 

ki,  obyektdÿ  iølÿyirdi  vÿ  dustaqlarla  sÿrbÿst  davranûrdû. 

Klaraya  hÿtta  elÿ  gÿldi  ki,  onlardan  biri  ilÿ  Tamara  daha 

sûx önsiyyÿtdÿdir, ona kitablar gÿtirir vÿ ÿvvÿl gÿtirdiklÿrini 

xÿlvÿtcÿ  yenilÿri  ilÿ  ÿvÿzlÿyirdi.  Elÿ  burada,  institutdaca, 

Tamara  dustaqlarûn  dÿrs  dediyi  (ÿlbÿttÿ,  pulsuz,  fayda  da 

mÿhz bunda idi) vÿ azad ÿmÿkdaølarûn oxuduüu ingilis dili 

dÿrnÿyinÿ  dÿ  gedirdi.  Tamaranûn  kþmÿyi  ilÿ  Klaranûn  bu 

adamlarûn hansûsa dÿhøÿtli hÿrÿkÿt edÿ bilÿcÿklÿri ilÿ baülû 

qorxusu tez bir zamanda yox oldu.

Nÿhayÿt, Klaranûn þzö dÿ mÿhbuslardan biri ilÿ önsiy-

yÿt  qurdu.  Doürudur,  bu  adam  dþvlÿti  cinayÿtkar  deyildi, 

sadÿcÿ,  mÿiøÿt  cinayÿtinÿ  gþrÿ  hÿbs  edilmiø  dustaq  idi 

ki,  belÿlÿrinÿ  Marfinoda  ÷ox  seyrÿk  rast  gÿlmÿk  olurdu. 

Bu  adam,  –  øöøÿ÷i  Èvan  –  bÿdbÿxtlikdÿn  mahir  sÿnÿtkar 

idi.  Qoca  qayûnanasû  onun  haqqûnda  ÿllÿri  qûzûl  olduüunu, 

amma  ÿyyaølûqda  da  tayû-bÿrabÿrinin  ÷ÿtin  tapûldûüûnû 

deyirdi. Èvan ÷ox qazanûr, ÷ox da i÷ir, sÿrxoø vÿziyyÿtdÿ isÿ 

arva dûnû dþyör, qonøularla yola getmirdi. Hÿr øeyÿ birtÿhÿr 

dþz mÿk  olardû,  ÿgÿr  körÿkÿninin  yolu  DTN-in  maraqlarû 

ilÿ  kÿsiø mÿ sÿydi.  Fÿrqlÿnmÿ  niøanlarû  olmayan  bir  nÿfÿr 

nöfuzlu  yoldaø  ÷aüûrûø  vÿrÿqÿsi  gþndÿrdi  vÿ  ona  ö÷  min 

manat maaøla iøÿ dözÿlmÿyi tÿklif etdi. Èvan isÿ elÿ bir yerdÿ 

iølÿ yirdi ki, mÿvacibi az olsa da, iøÿmuzd qaydasûnda tÿklif 

olunan  mÿblÿüdÿn  dÿ  ÷ox  qazanûrdû.  Kiminlÿ  danûødûüûnû 

yadûndan  ÷ûxaran  Èvan  ayda  dþrd  min  istÿdi.  Mÿsul  hÿm-

sþh bÿti isÿ iki yöz ÿlavÿ etdi. Èvan dediyinin östöndÿ durdu. 

Onu buraxdûlar. Elÿ ilk maaø gönöndÿcÿ i÷ib sÿrxoø oldu 

vÿ  hÿyÿtdÿ  dava  saldû.  ßvvÿllÿr  ÷ûraqla  axtarsan  da  tapûl-

mayan milisin bþyök bir dÿstÿsi gÿlib ÷ûxdû vÿ Èvanû apardû. 

Ertÿsi  gön  onun  mÿhkÿmÿsi  oldu  vÿ  ona  bir  il  iø  kÿsildi. 

424

Mÿhkÿmÿdÿn  sonra  isÿ  hÿmin  o  niøanlarû  olmayan  rÿisin 

yanûna gÿtirdilÿr. Rÿis ona izah etdi ki, indi Èvan tÿyin olu-

nacaüû yerdÿ iølÿyÿcÿk, amma ona pul þdÿnilmÿyÿ cÿk. ßlavÿ 

dÿ deyildi ki, bu øÿrtlÿrin onu qane etmÿyÿcÿyi halda qötb 

dairÿsi arxasûnda yerlÿøÿn kþmör mÿdÿnlÿrinÿ gedÿ bilÿr.

Èndi Èvan oturub qÿribÿ formalû, hÿr dÿfÿ dÿ yeni elek-

tron-øöa  borularû  öförördö.  Onun  birillik  möddÿti  bitirdi, 

amma mÿhkumluüu qalûrdû vÿ o, Moskvadan sörgön edil-

mÿ mÿyi  ö÷ön  mödiriyyÿtdÿn  xahiø  etmiødi  ki,  onu  azad 

ÿmÿkdaø  kimi,  lap  min  beø  yözlök  mÿvaciblÿ  dÿ  olsa,  bu 

iødÿ saxlasûnlar. 

Øaraøkada bu cör sadÿ vÿ xoøbÿxt sonluqlu hekayÿt he÷ 

kÿsi maraqlandûra bilmÿzdi; burada ÿlli gön þlömÿ mÿhkum 

edilmiølÿr  kamerasûnda  yatmûø,  Roma  papasûnû  vÿ  Albert 

Eynøteyni øÿxsÿn tanûyan adamlar da vardû. Amma bu tarix-

÷ÿ Klaranû sarsûtdû. Belÿ ÷ûxûrdû ki, Èvanûn dediyi kimi, doü-

rudan da, “nÿ istÿyirlÿr – onu da edirlÿr”. 

Klara siyasilÿrdÿn uzaq olmaüa ÷alûøûrdû, onlarû þzöndÿn 

tÿhlökÿsiz  –  rÿsmi  mÿsafÿdÿ  saxlayûrdû.  Ancaq  øöøÿ÷inin 

hekayÿtindÿn  sonra  onun  beynindÿ  øöbhÿ  iøûüû  doüdu: 

demÿli, bu gþy kombinezonlar arasûnda baøqa gönahsûzlara 

da  rast  gÿlmÿk  olar.  ßgÿr  bu  belÿdirsÿ,  onda  atasû  da  nÿ 

vaxtsa gönahsûz adamû mÿhkum edib?..

Ancaq bu sualû vermÿyÿ nÿ ailÿsindÿ, nÿ dÿ iø yerindÿ 

kimsÿ  yox  idi.  Ènnokenti  ilÿ  gÿzintisinin  vÿ  dostluüunun 

da davamû olmadû – bÿlkÿ dÿ, tezliklÿ Nara ilÿ birgÿ xaricÿ 

getmÿlÿri sÿbÿbindÿn.

Bu il, nÿhayÿt, Klaranûn dostu peyda oldu – Ernst Qolo-

vanov. Amma bu dostunu iødÿ tapmamûødû, o, ÿdÿbi tÿnqid÷i 

idi,  bir  dÿfÿ  Dinera  onu  evlÿrinÿ  gÿtirmiødi.  Bir  o  qÿdÿr 

fÿrli kavaler dÿ deyildi: boyda elÿ Klarayla bir idi (yanûnda 

duranda isÿ ondan azca gþdÿk gþrönördö), dözbucaqlû alnû 

vÿ  baøû  dözbucaqlû  bÿdÿninin  östöndÿ  bitmiødi.  Klaradan 

azca bþyök, qarnû iri vÿ idman cÿhÿtdÿn, ömumiyyÿtlÿ, inki-

øaf etmÿmiø bu adama orta yaø da vermÿk olardû. (Pas por-

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

425

tuna gþrÿ onun soyadû Saunkin idi, Qolovanov tÿxÿllösö ilÿ 

yazûrdû.) Savadlû, inkiøaf etmiø, maraqlû insan olan bu øÿxs 

artûq Yazû÷ûlar Èttifaqû özvlöyönÿ namizÿd idi.

Bir dÿfÿ onunla Ki÷ik Teatrda da olmuødular. Teatrda 

“Vassa Jeleznova”

1

 gedirdi. Tamaøa özöcö tÿsir baüûølayûrdû 

vÿ yarûdan da az dolmuø zalda gþstÿrilirdi. Yÿqin, artistlÿr 

bundan  mÿyus  olmuødular.  Onlar  qulluq÷ular  idarÿyÿ  iøÿ 

gÿlÿn  kimi  darûxdûrûcû  tÿrzdÿ  sÿhnÿyÿ  ÷ûxûr,  getmÿk  vaxtû 

÷atanda  sevinirdilÿr.  Bu  cör  boø  zalda  oynamaq  ayûb  idi: 

qrim,  oynadûqlarû  rollar  yaølû  adama  yaraømayan  ÿylÿncÿ 

kimi  gþrönördö.  Adama  elÿ  gÿlirdi  ki,  indicÿ  zaldakû 

tamaøa÷ûlardan  biri  sakitcÿ,  þz  otaüûnda  danûøûrmûø  kimi, 

deyÿcÿk: “ßzizlÿrim, bÿsdir, ÿzilib-bözöldöyönöz yetÿr!” – vÿ 

tamaøa  pozulacaqdû.  Aktyorlarûn  al÷aldûlmasû  tamaøa÷ûlara 

da sirayÿt etdi. Hamûda belÿ bir hiss yaranmûødû ki, sanki, 

onlar  hansûsa  rösvay÷û  ÿmÿlin  iøtirak÷ûsûdûrlar,  bir-birinin 

özö nÿ baxmaüa utanûrdûlar. Buna gþrÿ dÿ tamaøanûn antrakt-

larû  da  tamaøa  vaxtû  kimi  olduqca  sakit  ke÷irdi.  Cötlöklÿr 

pû÷ûltû ilÿ danûøûr vÿ foyedÿ sÿssiz-sÿmirsiz dolaøûrdûlar. 

Klara  da  Ernstlÿ  birinci  antraktû  belÿcÿ  gÿziødi.  Ernst 

Qorkiyÿ haqq qazandûrmaüa ÷alûøûr, hiddÿtlÿ deyirdi ki, onu 

belÿ oynamaq olmaz, bu gön a÷ûq-aøkar xaltura edÿn xalq 

artisti Jarovu, ondan da ÷ox isÿ gþzÿl realist ÿnÿnÿlÿri olan 

teatrûmûzû nöfuzdan salan, tamaøa÷ûnûn inamûnû mÿhv edÿn 

mÿdÿniyyÿt  nazirliyindÿki  ömumi  ÿtalÿtliliyi  tÿnqid  edirdi. 

Ernst  tÿkcÿ  yaxøû  yazmûrdû,  hÿm  dÿ  yaxøû,  dözgön  danû-

øûrdû, cömlÿlÿri ÷eynÿyib-didmirdi, hÿtta hiddÿtlÿnÿndÿ belÿ 

fikrini axûra kimi deyirdi.

Èkinci antraktda Klaradan lojada qalmaüû xahiø etdi vÿ 

dedi:

–  Buna  gþrÿ  Ostrovskiyÿ  dÿ,  Qorkiyÿ  dÿ  baxmaqdan 

bez miøÿm,  kapitalizmin,  ailÿ  ÿsarÿtinin  –  qoca  kiøi  cavan 

qûza evlÿnir – iføasûndan bezmiøÿm. Kabuslarla möbarizÿ-

dÿn  bezmiøÿm.  Artûq  ÿlli  ildir,  artûq  yöz  il  ke÷ib,  biz  isÿ 

1

 M.Qorkinin pyesi

426

hÿlÿ dÿ ÿl-qol atûrûq, ÷oxdan olmayan øeylÿri tÿnqid edirik. 

Hÿyatda olanlar haqqûnda isÿ pyes gþrÿ bilmÿzsÿn.

–  Qismÿn  doürudur.  –  Ernst  ilûq  tÿbÿssömlÿ  gölöm-

söndö vÿ maraqla Klaraya baxmaüa baøladû. Bu qûzda sÿhv 

etmÿmiødi. Bu qûz zahirÿn he÷ dÿ diqqÿt ÷ÿkmirdi, amma 

adam onunla darûxmûrdû. – Mÿsÿlÿn, nÿ barÿdÿ?

Nÿ qonøu lojalarda, nÿ dÿ onlarûn altûnda, parterdÿ he÷ 

kÿs  yox  idi.  Sÿsini  aøaüû  salaraq  dþvlÿt  sirrini  vÿ  þzönön 

bu  insanlarûn  dÿrdinÿ  øÿrik  olmasû  sirrini  ÷ox  a÷maq 

istÿmÿyÿrÿk,  Klara  Ernstÿ  ilkin  olaraq  ona  imperializmin 

yûrtûcû kþpÿklÿri kimi tÿsvir edilÿn, daha yaxûn tanûølûqdan 

sonra isÿ adi insanlar olduüu aydûnlaøan mÿhbuslarla iølÿ-

diyini danûødû. Ona bir sual ÿzab verirdi: qoy Ernst desin, 

bun larûn arasûnda gönahsûz olanlarû varmû?

Ernst  ona  diqqÿtlÿ  qulaq  asdû  vÿ  ÿvvÿlcÿdÿn  döøönöl-

möø suala cavab verirmiø kimi dedi:

– ßlbÿttÿ, var. Bu, istÿnilÿn penitensiar sistemdÿ qa÷ûl-

mazdûr. 

Klara hansû sistemdÿn sþhbÿt getdiyini anlamadû, cava-

bûn  da  mahiyyÿtinÿ  varmadû,  fikrini  øöøÿ÷inin  qÿnaÿti  ilÿ 

bitirmÿk istÿdi:

– Belÿ olanda, Ernst! Belÿ olan halda necÿ alûnûr: kim nÿ 

istÿyir, onu da edir! Bu ki dÿhøÿtdir! 

Tennis÷i  qûzûn  qövvÿtli  yumruüu  mÿhÿccÿrin  qûrmûzû 

mÿxmÿri östöndÿ döyönlÿndi. Qolovanov qûsabarmaq pÿn-

cÿ sini mÿhÿccÿrÿ, Klaranûn ÿlinin östönÿ yox, yanûna qoydu 

– bu cör tÿsadöfi imkanlardan istifadÿ etmÿyi xoølamûrdû.

– Yox, – yumøaq sÿslÿ, lakin ÿminliklÿ izah etdi, – “nÿ 

istÿyirlÿr, onu da edirlÿr” yox. Kimdir “edÿn”? Bÿs “istÿyÿn” 

kimdir?  Tarix.  Hÿrdÿn  bizÿ  dÿhøÿtli  kimi  gþrönör,  amma 

Klara,  baøa  döømÿk  lazûmdûr  ki,  Bþyök  ÿdÿdlÿr  qanunu 

mþvcuddur. Hansûsa tarixi hadisÿ nÿ qÿdÿr bþyök mate rial 

özÿrindÿ baø verirsÿ, ÿlbÿttÿ, ayrû-ayrû qeyri-tipik sÿhvlÿr – 

istÿr mÿhkÿmÿ sÿhvlÿri, istÿrsÿ dÿ taktiki, ideoloji, iqtisadi 

sÿhvlÿr – ehtimalû da artûr. Biz prosesi onun ÿsas, aparûcû 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

427

cizgilÿrindÿ ÿhatÿ edirik, ÿn ÿsasû isÿ bu prosesin zÿruri vÿ 

qa÷ûlmaz  olmasûna  inanmaqdûr.  Bÿli,  bÿzÿn  kimsÿ  ÿziy yÿt 

÷ÿkir. He÷ dÿ hÿmiøÿ haqlû olaraq yox. Bÿs cÿbhÿdÿ hÿlak 

olanlar? Aøqabad zÿlzÿlÿsindÿ tamamilÿ mÿnasûz yerÿ hÿlak 

olanlar? Kö÷ÿ hÿrÿkÿti zamanû? Kö÷ÿ hÿrÿkÿti artûr – qur-

ban larûn da sayû artmalûdûr. Hÿyatûn mödrikliyi bundadûr ki, 

gÿrÿk onu inkiøafda vÿ bu inkiøafûn qa÷ûlmaz qurbanlarû ilÿ 

birgÿ qÿbul etmÿyi bacarasan.

ßlbÿttÿ, bu cör izahûn þz mÿntiqi vardû. Klara fikrÿ getdi. 

Èkinci  zÿng  ÷alûndû,  tamaøa÷ûlar  zala  qayûtmaüa  baøla-

dûlar. Ö÷öncö pÿrdÿdÿ Vassanûn ki÷ik qûzû rolunu ifa edÿn 

aktrisa  Royek  yaxøû  oynamaüa  vÿ  bötön  tamaøanû  xilas 

etmÿyÿ baøladû. 

ßslindÿ, Klaranûn þzö dÿ baøa döømördö ki, onu maraq-

lan dû ran Bþyök ÿdÿdlÿr qanununa gþrÿ Qötb dairÿsi arxa-

sûnda sömöklÿri dÿ ÷oxdan ÷örömöø hansûsa gönahsûz insan 

yox,  mÿhz  gþygþz,  sa÷larû  qaraøûn-qûzûla  ÷alan,  iyirmi  ö÷ 

yaøû olmasûna baxmayaraq, yeniyetmÿyÿ oxøayan bu ki÷ik 

vakuum÷udur. Èlk gþröødÿn onun gþzlÿrindÿ Klaraya qarøû 

pÿrÿstiø iøûüû sþnmördö ki, bu iøûq da qûzû hÿyÿcanlandûrûrdû. 

Bilÿ bilmÿzdi ki, Rostislav döøÿrgÿdÿn gÿlib vÿ orada iki il 

qadûn gþrmÿyib. Qûz sadÿcÿ olaraq þmröndÿ ilk dÿfÿ idi ki, 

þzönö heyranlûq predmeti kimi hiss edirdi. 

Demÿk lazûmdûr ki, heyranlûq Klaranûn qonøusuna tam 

hakim kÿsilmÿmiødi. Bu gÿnc þz mÿhbÿsindÿ, hÿmi øÿ elek-

trik  iøûüû  altûnda,  yarûqaranlûq  laboratoriyada  tÿlÿs kÿn liklÿ 

dolu  hÿyatûnû  yaøayûrdû:  mödiriyyÿtdÿn  gizlindÿ  nÿsÿ  dözÿl-

dirdi;  gah  iø  vaxtû  xÿlvÿtÿ  salûb  ingilis  dilini  þyrÿnirdi;  gah 

telefonla baøqa laboratoriyalardakû dostlarûna zÿng edirdi vÿ 

onlarla gþröø mÿk ö÷ön dÿhlizÿ qa÷ûrdû. Hÿmiøÿ ani hÿrÿ kÿt lÿr 

edirdi, hÿr dÿqiqÿ, xösusilÿ dÿ bu anda tamamilÿ maraqlû bir 

øeyin cazi bÿ sinÿ döømöø kimi gþrönördö. Klaraya hey ran lûq 

da onun bu cör, olduqca maraqlû mÿøüÿlÿlÿrindÿn biri idi.

O,  þz  zahiri  gþrkÿminÿ  fikir  vermÿyi  dÿ  unutmurdu, 

kom binezonunun altûndan ala-bÿzÿk qalstuku vÿ qösursuz 

428

dÿrÿcÿdÿ  aü  kþynÿyi  gþrönördö.  (Klara  bunun  dþølök  – 

Ros tislavûn kÿøfi, hÿbsxana dþøÿkaüûsûnûn on altûda bir his-

sÿsi olduüunu bilmirdi.) 

Klaranûn azadlûqda gþröødöyö cavan oülanlar, o cömlÿ-

dÿn dÿ Ernst Qolovanov, artûq yöksÿk xidmÿti mþvqelÿrÿ ÷ûx-

mûø dû lar, yaxøû geyinir, þz sÿviyyÿlÿrinÿ uyüun da davra nûr vÿ 

sþh bÿt lÿr edirdilÿr. Rostislavûn yanûnda olanda isÿ Klara hiss 

edirdi  ki,  ÿhvalû  yöngöllÿøir,  øûltaqlûq  etmÿk  istÿyir.  O,  get-

dikcÿ artan rÿübÿt hissi ilÿ cavan dustaüa gizlicÿ gþz qoyur-

du.  He÷  cör  inana  bilmirdi  ki,  Rostislav  vÿ  xeyir xah  insan 

olan Zemelya mayor Øikinin haqqûnda xÿbÿrdar etdiyi impe-

ria liz min hÿmin o zÿncirlÿnmiø kþpÿklÿridir. Mÿhz Rostislav 

barÿ dÿ  ÷ox  øey  þyrÿnmÿk  istÿyÿrdi  –  hansû  cinayÿtÿ  gþrÿ 

cÿza la nûb? Hÿlÿ ÷oxmu hÿbsdÿ yatacaq? (Subay olduüu artûq 

aydûn  idi.)  Þzöndÿn  soruømaüa  cörÿt  etmirdi,  döøönördö 

ki, belÿ suallar bu tip adamlarûn gþzlÿri qarøû sûnda unutmaq, 

döz yola qayûtmaq ö÷ön þzlÿrindÿn uzaq laø dûr maq istÿdiklÿri 

iyrÿnc ke÷miølÿrini canlandûrûr vÿ onlara ÿzab verir.

Daha iki aya yaxûn vaxt ke÷di. Klara artûq hamûya þyrÿø-

miødi, onun yanûnda dÿfÿlÿrlÿ xidmÿtÿ aid olmayan mÿnasûz 

øeylÿrdÿn  danûømûødûlar.  Dustaqlarûn  øam  yemÿyi  vaxtû, 

Klara  laboratoriyada  tÿk  qalanda,  Rostislav  gah  yaddan 

÷ûxart dûüû øeylÿri, gah da sakitlikdÿ bir az iølÿmÿk istÿdiyini 

bÿha nÿ edÿrÿk mötlÿq onun yanûna gÿlirdi. 

Onun bu axøam gÿliølÿri vaxtû Klara ÿmÿliyyat mövÿk-

kilinin bötön xÿbÿrdarlûqlarûnû unudurdu...

Dönÿn  axøam  aralarûnda  tÿlÿsik  sþhbÿt  oldu,  elÿ  bir 

sþh bÿt ki, zÿif insani sÿdlÿr onun basqûsû qarøûsûnda sel sula-

rûnûn qabaüûnda bÿndlÿr daüûlan kimi daüûlûb gedirdi. 

Bu cavan oülanûn imtina edÿ bilÿcÿyi hansûsa bir qaran-

lûq  ke÷miøi  dÿ  yox  idi.  Onun  mÿnasûz  yerÿ  mÿhv  edilmiø 

gÿncliyi,  bir  dÿ  ki  vaxt  tapûb  ÷atdûra  bilmÿdiyi  hÿr  øeyi 

þyrÿn mÿk vÿ hÿr øeyi dadmaq ehtirasû qalmûødû.

Mÿlum oldu ki, Ruska anasû ilÿ Moskva yaxûnlûüûndakû 

kÿnd lÿrin birindÿ, kanalûn yanûnda yaøayûrdû. Mÿktÿbi bitir-

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

429

diyi ilin yayûnda sÿfirlikdÿ iølÿyÿn amerikalûlar onlarûn kÿnd-

lÿ rin dÿ baü kirayÿlÿmiødilÿr. Ruska vÿ onun daha iki yol-

daøû ehti yat sûz lûqdan (bÿlkÿ dÿ, maraq xatirinÿ) bir-iki dÿfÿ 

ame ri ka lû larla balûq tutmuødu. Èlk baxûødan hÿr øey yaxøû 

qur tar mûødû, Ruska Moskva Universitetinÿ daxil olmuødu, 

lakin sent yabrda onu hÿbs etdilÿr – þzö dÿ gizlicÿ, yolda. 

Anasû onun hara qeyb olduüundan uzun möddÿt xÿbÿrsiz 

qalmûødû. (Sÿn demÿ, DTN hÿmiøÿ adamû elÿ hÿbs edirmiø 

ki, he÷ nÿyi gizlÿdÿ bilmÿsin vÿ yaxûnlarû ondan parol vÿ ya 

iøa rÿ ala bil mÿsinlÿr.) Onu Lubyankaya saldûlar (Klara bu 

hÿbs xa na nûn da adûnû ilk dÿfÿ Marfinoda eøitmiødi). Èstin-

taq baølandû. 

Rostislavûn Amerika kÿøfiyyatûndan hansû tapøûrûq aldû-

üûnû,  hansû  mÿxfi  mÿnzilÿ  þtörmÿli  olduüunu  bilmÿk  istÿ-

yirdilÿr. Þzönön dediyi kimi, Ruska o vaxt uøaq idi, ÷aøûb-

qalmûødû  vÿ  elÿ  hey  aülayûrdû.  Birdÿn  mþcözÿ  baø  verdi: 

indiyÿ kimi he÷ kÿsin buraxûlmadûüû Lubyankadan Ruskanû 

buraxdûlar.

Bunlar hÿlÿ qûrx beøinci ildÿ olmuødu. 

Dönÿn hekayÿtinin mÿhz bu mÿqamûnda qalmûødû.

Ruskanûn danûømaüa baøladûüû hekayÿtin tÿsiri altûnda 

olan Klara bötön gecÿni hÿyÿcan i÷ÿrisindÿ ke÷irmiødi. Bu 

gön,  göndöz,  bötön  ehtiyat  qaydalarûnû  pozaraq  vÿ  hÿtta 

ÿdÿb hÿddini aøaraq Klara a÷ûq-aøkar Rostislavûn aram-aram 

uüul da yan balaca nasosunun yanûnda, onun lap bþyröndÿ 

oturdu. Sþhbÿtlÿri yenidÿn baølandû.

Nahar  fasilÿsinÿ  yaxûn  onlar  iri  bir  almanû  nþvbÿ  ilÿ 

diølÿyÿn  iki  uøaüû  xatûrladûrdûlar.  Artûq  þtÿn  bir  ne÷ÿ  ay 

ÿrzindÿ  belÿ  sþhbÿt  etmÿmÿlÿri  onlara  qÿribÿ  gÿlirdi.  Hÿr 

ikisi fikirlÿrini göclÿ deyib ÷atdûra bilirdi. Sÿbirsizliklÿ qûzûn 

sþzönö  kÿsÿn  Rostislav  artûq  onun  ÿllÿrinÿ  toxunurdu  – 

Klara da bunda pis bir øey gþrmördö. Hamû nahar fasilÿsinÿ 

gedÿndÿn sonra isÿ onlarûn ÷iyin-÷iyinÿ, ÿl-ÿlÿ oturmalarûnûn 

yeni  bir  mÿnasû  aøkarlandû.  Klara  döz  qarøûsûnda  ona 

zillÿnmiø iki parlaq mavi gþz gþrdö.

430

Rostislav qûrûq sÿslÿ deyirdi:

–  Klara!  Kim  bilir,  bir  dÿ  nÿ  vaxt  belÿ  oturacaüûq? 

Mÿnim  ö÷ön  bu,  mþcözÿdir!  Mÿn  qarøûnûzda  baø  ÿyirÿm! 

(O  artûq  qûzûn  ÿllÿrini  sûxûr  vÿ  tumarlayûrdû.)  Klara!  Mÿn, 

ola bilÿr, bötön þmrömö hÿbslÿrdÿ ke÷irÿcÿyÿm. Mÿni xoø-

bÿxt edin ki, bötön tÿnhalûqlarûmda bu dÿqiqÿnin hÿrarÿ tinÿ 

qûzûna bilÿm! Ècazÿ verin, sizi þpöm!!

Klara  þzönö  yeraltû  zindandakû  dustaüûn  yanûna  enÿn 

ilahÿ  kimi  hiss  edirdi.  Rostislav  onu  þzönÿ  tÿrÿf  ÷ÿkdi  vÿ 

dodaqlarûna  yandûrûcû,  uzun  möddÿt  mÿhrumiyyÿtlÿr  gþr-

möø dustaq þpöøö hÿkk etdi. Qûz da ona cavab verdi...

Nÿhayÿt Klara qopdu, yana ÿyildi, baøû gicÿllÿndi, sar-

sûldû...

– Gedin... – xahiø etdi.

Rostislav  qalxdû,  sÿndÿlÿyÿ-sÿndÿlÿyÿ  qûzûn  qabaüûnda 

durdu.

– Èndi, hÿlÿlik, gedin! – Klara tÿlÿb etdi.

O  tÿrÿddöd  etdi.  Sonra  tabe  oldu.  Kandardan  yazûq-

yazûq, yalvarûrmûø kimi dþnöb Klaraya baxdû vÿ ÷ûxdû.

Tezliklÿ hamû fasilÿdÿn qayûtdû.

Klara baøûnû qaldûrûb nÿ Ruskaya, nÿ dÿ baøqa birisinÿ 

baxa bilmirdi. Onun i÷indÿ nÿsÿ bir øey alovlanmûødû – bu 

øey xÿcalÿt deyildi, ÿgÿr sevinc idisÿ dÿ, he÷ dÿ sakit sevinc 

deyildi.

Klara  sþhbÿtlÿrdÿn  baøa  döødö  ki,  dustaqlara  yolka 

bÿzÿ mÿyÿ icazÿ verilib. 

O, ö÷ saat hÿrÿkÿtsiz oturdu, yalnûz barmaqlarûnû tÿrpÿ-

dÿrÿk rÿngbÿrÿng xlorvinil mÿftillÿrdÿn yolka ö÷ön hÿdiyyÿ 

– sÿbÿt toxudu.

Gþröødÿn qayûtmûø øöøÿ÷i Èvan isÿ iki ÿdÿd ÷iyinlÿrindÿ 

töfÿng olan gölmÿli øöøÿ øeytan öfördö, øöøÿ ÷ubuqlardan 

qÿfÿs  dözÿltdi,  qÿfÿsin  i÷indÿn  dÿ  gömöø  sapdan  qÿmli-

qÿmli cingildÿyÿn øöøÿ ay asdû.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

431