Азярбайъан яразисиндя ибтидаи иъма гурулушу

AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İBTİDAİ İCMA QURULUŞU.

1. AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İLK İNSAN MƏSKƏNLƏRİ.

Azərbaycan ərazisi dünyanın ən qədim mədəni ocaqlarından biridir. Əlverişli təbii-coürafi şəraitə, zəngin flora və fauna aləminə, müoa yim iqlimə malik olan Azərbaycan yer eürəsində İbtidai insanın formalaşdıüı rayonlar sırasına daxildir.Aparılmış üədqiqatlarla müəyyən olunmuşdurk ki, hələ on iki milyon il əvvəl Azərbaycan ərazisində insanabənzər meymunlar yaşamışdır.v 1939-cu ildə Qərbi Azərbaycanla Şərqi Gürcüstanın sərhədində Ceyranzül və Eldar düzənliyinin mərkəzi hissəsində, Udabno adlı yerdə insanabənzər meymunun qalıqlarının (dişlərinin tapılması buna sübutdur). Həmin düvr geoloji bülgüdə üzüncü düvrlə uyüun gəlir. Beləliklə üzüncü geoloji düvrdə Zaqafqaziya, o cümlədən Azərbaycan ərazisində insanın təşəkkülü üzün əlverişli şərait olmuşdur. İnsanın təşəkkülü və formalaşması dürdüncü geoloji düvrlə baülıdır Ki, bu düvrün də dürd milyon ildən artıq olması müəyyənləşdirilmişdir.

Ən qədim insanlar -bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf mərhələsi İbtidai icma quruluşu adlanır. İbtidai cəmiyyət başqa düvrlərə nisbətən uzun müddət davam etmişdir. İbtidai icma quruluşu ilk insanların yaranması ilə başlamış və uzun inkişaf yolu kezmişdir. İbtidai-icma quruluşunun inkişafı və daüılması hər bir ülkənin təbii-coürafi şəraiti, təbii ehtiyatları və başqa amillərlə baülı olmuşdur.

İbtidai-icma quruluşu şərti olaraq üz düvrə ayrılır: daş düvrü, tunc düvrü, dəmir düvrü.

Əlverişli təbii-coürafi mühit olan yerlərdə (şirin su qaynaqlarının, bitki və heyvanlar aləmi zəngin olan, təbii maüaraların və sıüıncaqların olduüu yerlər) qədim insanlar məskən salaraq həyat sürmüşlər.

Azərbaycan belə ərazilərdən biri olmuşdur.

Dünyada ən qədim insan tiplərinin qalıqları Şərqi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmışdur. Alimlər bu qalıqlara əsasən belə müəyyən etmişlər ki, ən qədim insanlar 2-3 milyon il bundan əvvəl yaşamışlar.

Azərbaycanda isə ilk insanlar 1,5 milyon il bundan əvvəl yaşamışlar. Arxeoloqlar Azərbaycan ərazisində - Qarabaü (Azıx, Taülar, Zar, Naxzıvan (Qazma), Qazax (Daşsalahlı, Damcılı), Lerikdə (Buzeyir) qədim insanların yaşadıüı məskənləri üyrənmişlər.

Daş düvrü bir nezə mərhələdən ibarət olmuşdur. Qədim daş düvrü – paleolit, orta daş düvrü – mezolit, yeni daş düvrü – neolit, mis daş düvrü – eneolit adlanır.

İbtidai icma quruluşunun ilkin pilləsi olan Paleolit düvrü üz mərhələyə bülünür: Alt Paleolit, Orta Paleolit və Üst Paleolit.

Alt Paleolit ilk insan tipinin yaranmasından başlayaraq 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Azərbaycan ərazisində alt paleolit mərhələsi Qarabaüda Quruzay vadisində yerləşən Azıx maüarası əsasında üyrənilmişdir.

Azıx maüarası və Azıx adamı. Quruzay dərəsində ilk vaxtlar azıq düşərgələrdə yaşayan qədim insanlar iqlim şəraitinin dəyişməsi ilə baülı yaxınlıqdakı Azıx maüarasına küzmüşlər. Alimlər müəyyən etmişlər ki, qədim insanlar Azıx maüarasına 1-1,2 milyon il əvvəl küzmüşlər. Bu qədim insanların yaratdıüı mədəniyyət «Quruzay» mədəniyyəti adlanır.

Maüaranın ən qədim düvrə aid təbəqələrində İbtidai insanların istədikləri kobud daş alətlər tapılmışdır. Bu alətlər adi zay daşlarından hazırlanmışdır. İbtidai insanlar bu alətlərdən ovladıqları heyvanları kəsmək, doüramaq işlərində istifadə etmişlər.

Min illər kezdikcə İbtidai insanlar fiziki və əqli cəhətdən xeyli inkişaf etmişlər. Əmək alətləri təkmilləşdirilmişdir. İlk vaxtlar insanlar zox işlərə yarayan kobud əl zapacaqları, sonralar isə ərsin-qaşov, sıyırüac və s. daş alətlər hazırlamışlar. Belə müxtəlif nüv alətlər Azıx maüarasının alt təbəqələrindən tapılmışdır. Maüaradan əmək alətləri ilə yanaşı, nəsli kəsilmiş müxtəlif vəhşi heyvanların sümükləri də tapılmışdır. Bu sümüklərə əsasən, qədim insanların ovladıüı vəhşi heyvanların nüvləri müəyyənləşdirilmişdir. Ov ilk vaxtlar sadə üsullarla edilirdi. İbtidai insanlar, əsasən, xırda heyvanları və iri heyvanların balalarını ovlayırdılar. Onlar, ovzuluqla yanaşı, yeməli yabanı bitkiləri və giləmeyvələri də yıüırdılar. İnsanlar təbiətin hazır məhsullarını mənimsəyirdilər.

İbtidai insanlar kizik qruplar, dəstələr halında yaşayırdılar. Belə kizik kollektivlər İbtidai insan «sürüsü» və ya ulu icma adlanır. Ulu icma kortəbii şəkildə, təbiət hadisələri qarşısında aciz qalmamaq məcburiyyətindən yaranmışdır. Belə kollektivlər daimi deyildi. Onlar tez-tez daüılır, sonra yeniləri yaranırdı. Ulu icma İbtidai icma quruluşunun ilk pilləsində meydana gəlmiş və qədilə icması formalaşanadək davam etmişdi.

Azıx maüarasında aşkar olunmuş ən qədim ocaq qalıüının 700 min ilə yaxın yaşı var.

Oddan istifadə qədim insanların oddan istifadə etməsi onların həyatında zox mühüm hadisə olmuşdur. İlk vaxtlar ildırım zaxması və ya üzvi maddələrin üz-üzünə yanması nəticəsində əmələ gəlmiş təbii oddan istifadə edilmişdir. Sonralar insanlar quru aüac parzalarını, zaxmaqdaşını bir-birinə vurmaqla od əldə etməyi üyrənmişlər. Od, ocaq insanların həyatında büyük rol oynamışdır. Ocaqdan isinmək, yemək hazırlamaq və vəhşi heyvanlardan qorunmaq üzün istifadə olunurdu.

Azıx maüarasında 1968-ci ildə İbtidai insanın alt zənə sümüyünün qalıüı tapılmışdır. Bu, dünyada ən qədim belə tapıntılardan biri – dürdüncüsüdür. Antropoloqlar həmin İbtidai insanı Azıxantrop, yəni «Azıx adamı» adlandırmışdır. Azıxantroplar 350-400 min il bundan əvvəl yaşamışlar. Azıx zənə sümüyü Azərbaycanın qədim insanının formalaşdıüı ərazilərdən biri olduüunu sübut edir.

Azıx maüarasında tikili qalıüının tapılması qədim insanların tədricən tikinti vərdişlərinə də yiyələnməsini güstərir. Zaman kezdikcə Azıx adamları tədricən ətraf mühiti dərk etmiş, İbtidai dini təsəvvürlər yaranmış və onlar sadə incəsənətlə məşüul olmuşlar. Azıx maüarasında tapılmış ayı kəllələrindən bəzilərinin üzərində müəyyən işarələr cızılmışdır. Bu, sadə dini ayinlərin və totemlərin (heyvanların inam) yaranması ilə baülıdır.

Alt Paleolit düvrünün sonunda əmək alətlərinin yeni nüvləri meydana gəlmişdir. Alətlər daha zox zaxmaqdaşından, bazalt və obsidiandan (vulkanik şüşə-dəvəgüzü) hazırlanmırdı. Zünki insanlar onları asanlıqlaqəlpələyir və ucu iti, dişli-kəzli, oymalı kəsici alətlər hazırlayırdılar.

Orta Paleolit təxminən 100 min il bundan əvvəl başlanmış, e.ə. 40-cı minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvr Mustye mədəniyyəti (Mustye-Fransada yer adıdır. Bu düvrdə insanların fiziki və zehni inkişafı səviyyəsi artmış, əmək alətləri və əmək vərdişləri təkmilləşdirilmişdi.

Orta Paleolit düvründə yeni insan tipi yaranmışdır. Həmin insanlar neandertal adamı adlanır (Neandertal – Almaniyada yer adıdır. Burada İbtidai insanın kəllə sümüyü tapılmışdır). Onlar əsasən ovzuluqla – Qafqaz maralı, maüara ayısı, boz ayı, tur, daükezisi, vəhşi at (gur) və s. ovlamaqla, həmzinin yem toplamaqla (yıüıcılıqla) məşüul olmuşlar.

Azərbaycanda bu düvr Azıx maüarasının müəyyən təbəqəsi, Taülar, Daşsalahlı, Qazma, Zar, Qəbirdərə, Zaxmaqlı, Marallı kimi yaşayış düşərgələri əsasında üyrənilmişdi.

Orta Paleolit düvründə qədim insanların ətraf mühitə münasibətində, dini gürüşlərində dəyişikliklər yaranmışdır.

Axirət dünyasına inam ilk dəfə bu düvrdə yaranmışdı. Ovsun, heyvanlara (totemlərə), təbiət qüvvələrinə inamla baülı dini təsəvvür formaları meydana gəlmişdir.

Orta Paleolit düvründən başlayaraq ulu icma yavaş-yavaş sıradan zıxmış, qəbilə icması yaranmaüa başlamışdır.