B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

modellash
deb qabul qilinadi. Fanga cheksiz ko’p marta. 
boshqariladigan va qayta takrorlab ko‘rsa bo‘ladigan eksperiment 
o ‘tkazilganda ham, doimo ayni bir natija olinsa, uni qonun deb qabul 
qilinadi. Faqat shu holdagina olingan natija ilmiy nuqtayi-nazardan 
mukammal deb hisoblanadi. Kosmologiyaga bu metodik qoidani 
qoMlab bo'lm aydi. Chunki fan universal qonunlarni ifodalaydi, samo 
esa unikal (ya’ni o ‘ziga xos rang-barang)lik xossasiga ega.
Shu sababli, samoning yaratilishi va rivojlanishi haqidagi xulo- 
salami qonunlar deb emas, balki 
modellar
deb olish talab etiladi.
33

---

Kosmologiyada - 1916-yilda A. Eynshteyn tomonidan yaratilgan, 
umumiy nisbiylik nazariyasi va tortishishining relyativistik nazari- 
yalari asosida qurilgan - bir jinsli, izotrop, nostatsionar, issiq kenga- 
yuvchi samo modeli — um um e’tirof etilgan model hisoblanadi. Bu 
modelning asosida quyidagi ikki fikr yotadi:
1) samoning xossalari uning barcha nuqtalarida (bir jinslilik) va 
yo ‘nalishlarida (izotroplilik) bir xildir.
2) gravitatsion maydonning eng mukammal ifodasi — Eynshteyn 
tenglamasidir.
Bundan esa fazoning egriligi va egrilikning massa zichligi (ener­
giya) bilan bog‘liqligi kelib chiqadi. Shu postulatlarga asoslanganligi 
uchun kosmologiya relyativistik hisoblanadi.
Bu modelning eng asosiy nuqtasi samoning nostatsionarligidir. U 
nisbiylik nazariyasining ikkita postulati
bilan aniqlanadi:
1) tabiatni barcha qonunlari bir inersial sanoq sistemasidan ikkin- 
chisiga o ‘tishiga nisbatan invariantdir 
(nisbiylikprinsipi).
2) vakuumda yorug‘lik tezligi manbaning yoki kuzatuvchining ha­
rakat tezligiga bog‘liq emas. U barcha inersial sanoq sistemalarida bir 
xildir 
(yorug‘lik tezligini invariantlik prinsipi).
С = 3-108л(/с
Nisbiylik nazariyasidan - egrilangan fazo statsionar bo‘la olmasligi, 
u yoki kengayishi yoki torayishi lozimligi kelib chiqadi. Buni birin­
chi bo‘lib peterburglik fizik Aleksandr Fridman 1922-yilda aniqladi. 
1929-yilda amerikalik astronom Edvin Xabbl