“b otexnolog yanin əsaslari” fənnindən



Yüklə 0,84 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/12
tarix27.01.2017
ölçüsü0,84 Mb.
#6523
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12

“B OTEXNOLOG YANIN ƏSASLARI” fənnindən  
 
 
 
MÜHAZ RƏ MƏTNLƏR  
 
 
 
 
 
Tərtib  etdi:                        “Qida  məhsullarının  texnologiyası”  kafedrasının  dosenti, 
texnika         elmləri namizədi     QƏD MOVA  NATƏVAN  SƏFƏR  QIZI 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI-2015 

MÜHAZ RƏ  1.  “БИОТЕХНОЛОЭИЙА    ВЯ  ОНУН  ИНКИШАФ 
ПЕРСПЕКТИВЛЯРИ  
PLAN: 
1. Биотехнолоэийа    елмinin əsasları,   инкишаф перспективляри вя тятбигi сащяляри.   
2. Texniki mikrobiologiya və onun inkişaf tarixi.  
3.  Биотехнолоэийада  истифадя  олунан  микроорганизмляр  вя  онларын  ясас  
praktiki  xüsusiyyətləri.   
4.  Биолоjи  активмаддяляр  синтезедян  продусентлярин  тякмилляшдирилмяси.              5. 
Биотехнолоэийанын яняняви вя йени сащяляри.   
Ə
dəbiyyat 
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2.Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001 
г

3.О.А.Неверова  ,Г.А.Гореликова  «Пищевая  биотехнология  »  Сибирское 
университетское
 изд.2007. 
4.А. Гореликова.Oсновы современной пищевой биотехнологии учебное 
пособие
. 2012. 
5. Квеситадзе Г.И., Безбородов А.М. Введение в биотехнологию. –М.: Наука, 
2002. 
6.Растительный белок. Под. ред. Браудо Е.Е. М.: Наука, 2000 г.  
 
 
Biotexnologiya  bir  tədbiqi  elm  kimi  yaranma  və  formalaşmasında  texniki 
mikrobiologiyaya  əsaslanır.  Ona  görə  də  ilk  əvvəl  texniki  mikrobiologiyanın 
yaranma    tarixindən  başlamaq  lazımdır.  lk  dəfə  1675-ci  ildə  A.Levenhuk 
mikroorqanizmlərin təsvirini vermiş və mikrobiologiyanın təsviri dövrünün əsasını 
qoymuşdur. Lakin, bu kəşfdən çox-çox illər əvvəl hələ bizim eradan 6000 il əvvəl 

pivə istehsalı barədə tarixdə məlumatlar vardır. Həmçinin insanlar qədim dövrlərdə 
mikroorqanizmlərdən  sirkə,  süd  məhsullarından  qatıq,  pendir  və  s.  alınmasında, 
lifli bitkilərin yumşaldılmasında, çörəkbişirmə və şərabçılıqda istifadə etmişdirlər.  
 
Texniki mikrobiologiyanın bir elm kimi formalaşması Lui Pasterin dahiyanə 
kəşfləri ilə başlamışdır. O, ilk dəfə 1857-ci ildə isə pivə və şərabın xarab olmasında 
mikroorqanizmlərin  rolunu  göstərmiş  və  onlarla  mübarizə  pasterizasiya  üsulunu 
təklif  etmişdir.  Həmçinin  Paster  müxtəlif  yoluxucu  xəstəliklərlə  mübarizədə 
vaksinlərin  alınma  üsullarını  da  işləmişdir.  Bu  səbəbdən  Lui  Paster  texniki-
mikrobiologiyanın  banisi  sayılır.  Beləliklə,  texniki-mikrobiologiyanın  əsası 
mikrobiologiyanın inkişafının ikinci dövründə qoyulmuşdur. XIX əsrin axırlarında 
rus  alimi  Meçnikov  zərəverici  gəmiricilərə  qarşı  mübarizədə  xəstəlik  törədən 
bakteriyalardan  istifadə  olunmasını  təklif  etmiş  və  bu  məqsədlə  1885-ci  ildə 
bakterioloji  laboratoriyada  toyuq  vəbası  mikroblarından  ibarət  preparat  alaraq 
ondan  sünbülqıranların  məhv  edilməsində  istifadə  etmişdir.  Lakin,  yerli  hökumət 
həmin  mikrobların  insanda  vəba  əmələ  gətirəcəyindən  qorxaraq  müqavimət 
göstərmişlər.  Daha  sonra  sovet  alimləri  Merojovski  və  saçenka  insan  və  ev 
heyvanları  üçün  zərərsiz  olan  mikrob  kulturaları  almış  və  onlardan  gəmiricilərə 
qarşı  mübarizədə  müvəfəqiyyətlə  istifadə  etmişlər.  1897-ci  ildə  alman  alimləri 
Hobber  və  Viltiner  təmiz  kök  yumrusunun  bakteriyasından  ibarət  nitragin 
preparatını aldılar. Bu preparat ilk dəfə 1911-ci ildə istehsal edilmiş, 1929-cu ildə 
isə həyata keçirilmişdir. 
 
Rus  alimi  Kostiçev  və  onun  əməkdaşları  ilk  dəfə  azobakteriyalardan  ibarət 
azota bakterin preparatı almış və onu azot gübrəsi əvəzinə istifadə etmişlər. 
 
XX  əsrin  birinci  yarısında  rusiyada  texniki-mikrobiologiya  böyük  sürətlə 
inkişaf  etdi.  lk  dəfə  rus  alimi  vanov  spirt  qıcqırmasını  ətraflı  tədqiq  etdi  və 
göstərdi  ki,  fosforlu  üzvi  birləşmələr  əmələ  gəlir.  Kostiçev  və  Qutkeviç 
mikroskopik göbələklərin köməyilə bir çox üzvi turşuların alınma texnologiyasını 
öyrənmiş  və  1930-cu  ildə  praktiki  olaraq  limon  turşusu  almışdır.  Lapışnikov, 
Çistakov  və  digər  rus  alimləri  süd  turşusu,  aseton  və  butil  spirtinin  zavodda 

istehsalı üsullarını işləyib hazırlamışlar. Karalyov və Botkeviç öz əməkdaşları ilə 
birlikdə  yeni  biotexnoloji  proseslər  əsasında  süd  məhsullarının  alınmasını  tədqiq 
etmişlər. 
 
1929-cu  ildə  ingilis  alimi  Flemin  tərəfindən  pensilinin  kəşfi  texniki-
mikrobiologiyanın  inkişafında  böyük  rol  oynadı.  1940-cı  ildə  pensilin,  1944-cü 
ildə  isə  Voksman  tərəfindən  streptamisin  preparatı  alındı.  Bu  sahədə  rus 
alimlərinin  də  böyük  köməyi  olmuşdur.  Krasilnikov,  Yermolyeva  və  Hauze 
tərəfindən antibiotik maddələr alınmış və zavod miqyasında istehsal edilmişdir. 
 
XX  əsrin  ikinci  yarısında  Yerusalimski  və  Skrabin  tərəfindən  sənayedə 
mayagöbələklərindən  yem  zülalının  alınmsaının  əsası  qoyulmuşdur.  Beker  və 
ə
məkdaşları  isə  yem  məqsədilə  lizin  amin  turşusunun  praktiki  alınmasını  əldə 
etmişlər. 
 
Texniki-mikrobiologiyanın  müasir  inkişaf  dövrü  XX  əsrin  ikinci  yarısnda 
molekulyar mikrobiologiyanın geniş vüsət tapması ilə əlaqədardır. Məhz bu dövrdə 
mikrobiologiya 
sənayesi 
yarandı. 
Mikrobiologiya 
sənayesinin 
torpaq 
münbütləşdirici  preparat  antibiotik,  vitamin,  ferment  və  digər  fizioloji  aktiv 
maddələr istehsal edən zavodların sayı getdikcə artır. 
 
Texniki-mikrobiologiyanın 
mühüm 
ə
həmiyyətə 
malik 
son 
müvəffəqiyyətlərindən  biri  mikroorqanizmlər  tərfindən  interferon  və  insulin  kimi 
qiymətli dərman preparatlarının alınmasıdır. 
 
Mikroorqanizmlərin əsas praktiki xassələri.   Mikroorqanizmlərin  geniş 
və  dərindən  öyrənilməsi  göstərdi  ki,  mikroskopik  ölçüyə  malik  olmasına 
baxmayaraq  onlar  insanın  praktiki  fəaliyyəti  və  maddələr  dövranında  böyük 
ə
həmiyyət  kəsb  edən  prosesləri  idarə  edirlər.  Digər  tərəfdən  mikroorqanizmlər 
ümumi  bioloji  qanuna  uyğunluqları  aşkara  çıxarmaq  üçün  əlverişli  tədqiqat 
obyektləridir. Mikroorqanzimlərin xalq təsərrüfatı və elm üçün mühüm əhəmiyyətə 
malik olamlarını təmin edən xassələr aşağıdakılardır: 

1.Çox  kiçik  ölçüdə  olub  hava  axını  və  başqa  vasitələrlə  asanlıqla  yayılır.  Yer 
kürəsinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada mikrorqanizmlərə rast gəlinməsin; 
2.Yüksək sürətlə çoxalma qabiliyyətinə mailk olmalı, mikroorqanizmlər hər 30-60, 
bəzi  bakteriyalar  isə  8-10 dəqiqədən bir  bölünürlər.  Mikroorqanizmlərin  çoxalma 
sürəti  bitki  və  heyvanların  çoxalma  sürətindən  dəfələrlə  böyükdür.  Məsələn: 
Mikrobioloji  yem  kütləsi  istehsal  edən  ən  kiçik  zavod  sutkada  30  ton  maya 
göbələyi  istehsal  edir  ki,  onu  tərkibində  15  ton  yüksək  keyfiyyətli  zülal  vardır. 
ribuynuzlu qaramaldan sutka ərzində 15 ton zülal almaq üçün 50000 baş heyvan 
lazımdır; 
3.Canlı orqanizmlərin yaşaya bilmədikləri yüksək temperaturda yaşayıb çoxalırlar. 
Bütün  canlılar  bir  qayda  olaraq  40-50ºS-dən  aşağı  temperaturda  yaşayırlar. 
Termofil  mikroorqanizmlər  isə  60-110ºS-də  inkişaf  edirlər.  Okeanın  dibində 
sulfidli termal sularda 250ºS-də bakteriyalara təsadüf edilir; 
4.Yuxarı qatılıqlı turşu və qələvi mühit yüksək təzyiq və başqa ekstremal şəraitdə 
inkişaf edərək çoxalırlar. Asedofil mikroorqanizmlər PH=1 olan mühütdə asanlıqla 
fəaliyyət göstərirlər. Qırmızı qalobakteriyalar xörək duzunun doymuş məhlulunda 
çoxalırlar; 
5.Müxtəlif  üsullarla  qidalanırlar.  Heterotrof  mikroorqanizmlər  heyvanlar  kimi 
hazır  üzvi  maddələr  mənimsəyir.  Bəzi  növlər  parazit  həyat  tərzi  keçrirlər.  Əksər 
mikroorqanizmlər  tərkibində  azot  və  karbon  qidası,  mineral  elementlər  olan  sadə 
sintetik mühitlərdə bitirlər; 
6.Müxtəlif  qidalı  mühitlərdə  bitərkən  çoxlu  miqdarda  metaballitlər  sintez  edib 
toplayırlar.  Bunun  nəticəsində  praktiki  olaraq  mikroorqanizmlərdən  fermentlər 
polisaxaridlər, antibiotiklər, amin turşuları, toksinlər və üzvi turşular alınır; 
7.Müxtəlif üzvi birləşmələri tam parçalamaqdan bir şəkildən başqa şəkilə çevirir və 
ya transformasiya edirlər. Mikroorqanizmlərin bu xassəsi onlardan katolizator kimi 
geniş istifadə etməyə imkan verir; 

8.Müxtəlif amillərin təsirindən metabalizm proseslərini dəyişə bilirlər. Bu xassəyə 
ə
sasən hüceyrədə gedən biokimyəvi prosesləri istənilən istiqamətə yönəltmək olar. 
9.Mutagenlərin  təsirindən  irsi  əlamətlərini  dəyişib  faydalı  xassə  qazana  bilirlər. 
Hazırda  mikrobiologiya  sənayesində  mutant  ştamlar  –  superprodusentlərdən 
müvəffəqiyyətlə istifadə edirlər. 
10.Genomlarında  xromosomdan  kənar  irsiyyət  elementləri  –  plazmidalar  vardır. 
Onlar  mikroorqanizmlərdə  irsi  xassələrin  bir  hüceyrəsini  təmin  edir  və  eyni 
zamanda əlavə genetik məlumat daşıyırlar. 
Bioloji  aktiv  maddələr  sintez  edən  produsentlərin  təkminləşdirilməsi. 
Produsentlərin  əsil  mənbəyi  müxtəlif  ekoloji  şəraitdə  mövcud  olan  təbii 
mikroorqanizmlərdir.  Bu  halda  spantan  mutasiyaya  məruz  qalan  hüceyrələrdən  
istifadə edilir. Biotexnologiyada yalnız seçilmiş təbii ştamlar deyil eləcədə yüksək 
fəallığa malik mutant ştamlar alınıb geniş tədbiq onlunur. 
 
Təbii  ştamlar  adətən  mikrob  biokütləsi,  zülali  preparatlar  və  gübrələrin 
alınması  məqsədilə  işlədilir.  Hüceyrənin  sintez  etdiyi  metobolitlərin  alınmasında 
isə genetik sistemi dəyişilmiş ştamlardan istifadə edilir. Süni mutasiya almaq üçün 
aşağıdakı şərtlərə riayyət olunmalıdır: 
1.Mutagenin seçilməsi; 
2.Onun təsir dozasının müəyyən edilməsi; 
3. stənilən mutantın seçilmə üsulunun təyini. 
Məhsuldar produsentlərin alınmasının ən müasir yolu genetik rekanbinasiya 
üsuludur. 
 
Biotexnologiyanin  ənənəvi  sahələri.  Biotexnologiyanın  ən  mühüm 
sahələrindən biri müxtəlif xassəli mikrob biokütləsinin alınmasıdır. 
 
Zülalla  zəngin  mikrob  kütləsinin  alınması  bir  çox  ölkələrdə  nəhəng 
biotexnoloji  istehsal  sahəsinin  əsasını  təşkil  edir.  Bu  məqsədlə  əsasən  maya 
göbələkləri  tətbiq  olunur  və  alınan  məhsul  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  üçün  yem 

məqsədilə istifadə edilir. Maya göbələklərindən alınan biokütlə yüksək keyfiyyətə 
malik olduğu üçün ondan qida kimi də istifadə olunması nəzərdə tutulur. 
 
Mikrobiologiya  sənayesi  zavodlarında  gəmiricilər  və  həşaratlara  qarşı 
mikrob  biokütlələrindən  ibarət  entomopatogen  və  kənd  təsərrüfatı  üçün 
torpaqmünbitləşdirici preparatlar istehsal edilir. 
 
Bakterial  hüceyrələr  və  viruslardan  ibarət  müxtəlif  vaksinlər,  başqa  tibbi 
preparatların alınması və tətbiqi böyük sürətlə inkişaf etdirilir. Biotexnologiyanın 
ə
n  geniş  sahəsini  mikroorqanizmlərdən  metabolizm  məhsullarının  alınması  təşkil 
edir.  Heyvandarlıq  və  təbabətdə  istifadə  edilən  antibiotiklər,  vitaminlər  və 
lipidlərin  istehsalı  biotexnologiyası  xeyli  vaxtdır  ki,  sənayedə  öz  təzahürünü 
tapmışdır.  Mikrob  polisaxaridləri  təbabətdə  qan  plazmasının  əvəzedicisi  kimi, 
yeyinti  sənayesi  və  yataqlardan  neftçıxarmanın  inkişafında  geniş  tətbiq  edilir. 
Mikroskopik  göbələklərdən  təbabətdə  hormonal  mübadilə  ilə  bağlı  olan 
xəstəliklərin müalicəsində və bitkiçilikdə istifadə olunan alkoloid və qibberellinlər 
alınır.  Sənayenin  müxtəlif  sahələrində  geniş  tətbiq  olunan  limon,  süd,  sirkə  və  s. 
üzvi turşuların biotexonoloji istehsalı kimyəvi üsulları çoxdan sənayedən sıxışdırıb 
çıxarmışdır. 
 
Qədim  dövrlərdən  bəri  istifadə  olunan  biotexnoloji  proseslər  hazırda  öz 
ə
həmiyyətini  itirməmişlər.  Yeyinti  sənayesində  spirt,  şərab,  pivə  və  başqa  spirtli 
içkilərin, süd məhsullarının alınması kimi biotexnoloji proseslər geniş tətbiq edilir. 
Müxtəlif  mikrobioloji  mayalar  çörəkbişirmə,  kvas  istehsalı,  meyvə  və  tərəvəzin 
turşuya qoyulması, yemlərin siloslaşdırılmasında tətbiq olunur. 
 
Fermentlər  daha  mühüm  praktiki  əhəmiyyət  kəsb  edən  metabolitlərdir. 
Hazırda  sellülaza,  proteaza,  amilaza,  katalaza  və  digər  fermentlərdən  yeyinti, 
dəriaşılama  və  toxuculuq  sənayesində  geniş  istifadə  edilir.  Bir  sıra  fermentlər isə 
təbabətdə dərman və analitik vasitə kimi işlədilir. 
 
Fermentlərin  təmizlənməsini  və  xalq  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində 
tətbiqini  öyrənən    biotexnologiya  sahəsinə  mühəndislik  enzimologiyası  deyilir.

 
Hidrometallurgiya  sənayesində  adi  üsulla  istifadəsi  mümkün  olmayan 
mədənlərdən  metal  və  elementlərin  alınmasında  (biogeotexnologiyanın 
yaranmasında) mikroorqanizmlər mühüm rol oynamışlar. 
 
Son  zamanlar  təbii  energetik  ehtiyatların  tükənməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 
metan qazı əmələgətirən mikroorqanizmlərə xüsusi diqqət verilir. Bir çox ölkələrdə 
artıq kənd təsərrüfatı və məişət tullantılarından mikroorqanizmlər vasitəsilə metan 
qazı  alan  biotexnoloji  qurğular  fəaliyyət  göstərir.  Fototrof  mikroorqanizmlərin 
köməyi  ilə  sudan  molekulyar  hidrogen  alınması  prosesinin  praktikada  tətbiq 
ediləcəyi nəzərdə tutulur. 
 
Mikroorqanizmlər suyun və torpağın təmizlənməsində böyük rol oynayırlar. 
Onların  iştirakı  ilə  sənaye  müəssisələrinin  çirkab  sularını  sintetik  maddələrdən, 
torpağı herbisidlərdən təmizləmək mümkündür. 
 
Daşkömür  şaxtalarından  metan  qazını  mənimsəyən  mikroorqanizmlərin 
istifadə olunması arzuolunmaz partlayışların sayını xeyli azaltmışdır. 
 
Biotexnologiyanin  yeni  sahələri.  Elm  və  cəmiyyətin  sürətlə  inkişaf  etdiyi 
bir  dövrdə  və  yeni  tələblərin  meydana  çıxması  ilə  əlaqədar  olaraq 
biotexnologiyanın yeni sahələri yaranmışdır. 
 
Biotexnologiyada işlədilən qiymətli xammal (n-parafinlər, şəkərlər və s.-nin) 
mənbələrinin tədricən tükənməsi ucuz başa gələn yeni xammalın aşkar olunmasını 
qarşıya məqsəd qoymuşdur. Hər il ağac emal edən zavodlarda çoxlu miqdarda ağac 
kəpəyi və talaşa, kənd təsərrüfatı məhsulları yığımından sonra qalan külli miqdarda 
bitki  qalıqları,  meyvə  ağaclarının  budamasından  alınan  çöplərdən  bu  məqsədlə 
müvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər. 
 
Son  illərədək  biotexnologiyada  ən  səmərəli  fermentasiya  prosesi 
mikroorqanizmlərin  duru  qida  mühitlərində  yetişdirilməsi  sayılırdı.  Onların 
substrat  qatılığı  adətən  1-10%-ə  qədər  olur  və  mikroorqanizmlər  tərəfindən 
mənimsənilmə prosesi maye fazada gedir. 
 

 
Mikroorqanizmlərin  çoxlu  miqdarda  xammalı  qısa  müddət  ərzində 
parçalaması  zəruriliyi  qatılığı  xeyli  artırmağı  tələb  edir.  Duru  qida  mühitində 
substrat  qatılığını  çox  artırdıqda  fermentasiya  prosesi  də  buna  müvafiq  olaraq 
zəifləyə və dəyişə bilir. Bu məsələnin həllinə bərk fazada gedən  yeni fermentasiya 
prosesin  həyata  keçirməklə  nail  olmaq  mümkün  olmuşdur.  Yeni  fermentasiyada 
mikroorqanizmlər  bilavasitə  nəmləşdirilmiş  substrat  üzərində  yetişdirilir.  Bitki 
tullantılarının  bu  üsulla  mikroorqanizmlər  tərəfindən  mənimsənilməsi  prosesi 
faydalı olub böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Biotexnologiyada  istifadə  olunan    müasir  üsullardan  biri  də  qida 
mühitlərinin  riyazi  optimallaşdırılmasıdır.  Riyazi  üsulların  fermentasiya 
proseslərinə tətbiqi sayəsində vaxta, qida maddələrinə, kimyəvi reaktivlər və s.-yə 
qənaət  etməklə  biotexnoloji  prosesi  idarə  etmək  üçün  ən  optimal  şərait  yaratmaq 
olur. 
 
Son  vaxtlar  biotexnoloji  təcrübədə  qarışıq  kulturalardan  geniş  istifadə 
olunur. Əksər zəruri proseslərin ayrı-ayrı mərhələləri eyni zamanda iki və daha çox 
mikrob  kulturasının  iştirakı  ilə  gedirsə,  bu  zaman  qarışıq  mikrob  kulturası  tətbiq 
edilir. 
 
Hər  hansı  prosesi  aparmaq  və  mikrob  hüceyrəsindən  təkrar  istifadə  etmək 
üçün  yeni  metod-mikrob  hüceyrələrinin  immobilizə  olunması  tətbiq  edilir.  Bu 
zaman  mikrob  hüceyrələri  müəyyən  adsorbentlərin  səthinə  hopdurulur  və 
immobilizə olunmuş hüceyrələr adlanır. Sərbəst hüceyrələrdən fərqli olaraq onlar 
fermentasiya prosesində uzun müddət aktivliyini itirməyərək fəaliyyət göstərirlər. 
 
Mikroorqanizmlərdən  biotexnologiyada  istifadə  olunması,  ilk  növbədə, 
onların  yetişdirmək,  yəni  fermentasiya  proseslərini  aparmaq  üçün  xüsusi  qurğu 
(fermentyorlar)  və  aparatlar  yaradılması  sayesində  mümkün  olmuşdur. 
Biotexnologiyanın bu sahəsi mühəndislərin mikrobioloqlarla birgə elmi fəaliyyəti 
nəticəsində  inkişaf  etmişdir  və  bioloji  mühəndislik  (biomühəndislik)  adlanır. 
Biomühəndislik  fermentasiya  proseslərinin  idarə  olunması,  avtomatlaşdırılması, 

qurğular  yaradılması  və  elektron-hesablama  maşınlarının  tətbiqi  problemlərini 
öyrənir. 
 
Biotexnologiyanın  ən  yeni  sahələrindən  biri  genetik  mühəndislikdir. 
Molekulyar  biologiya  və  molekulyar  genetikanın  sürətlə  inkişafı  sayəsində 
yaranmış  genetik  mühəndislik  metodları  yeni  superprodusentlər  və  faydalı 
xassələrə  malik  ştammların  alınmasında  mühüm  rol  oynayır.  Genetik 
mühəndisliyin yaranmasına əsasən aşağıdakı nailiyyətlər səbəb olmuşdur: 
1)bakteriya  və  göbələk  hüceyrələrinin  DNT  fraqmentləri  və  ya  geninin 
rekombinasiya olunma və ötürülməsi mexanizminin öyrənilməsi; 
2)DNT  molekulunu  müəyyən  nahiyyələrə  genlər  və  fermentlərə  parçalaya 
bilən  restriktaza  və  bu  fraqmentləri  birləşdirə  (tikə)  bilən  liqaza  fermentlərinin 
aşkar edilməsi; 
3)Genin in vitro şəraitdə sintezinin kəşf edilməsi; 
4)Lazım  olan  geni  və  ya  fraqmenti  ressipient  hüceyrəyə  köçürmək  üçün 
vektorlardan istifadə etmək imkanının müəyyən edilməsi. 
Bu  üsulla  gen  təkcə  bir  mikrob  hüceyrəsindən  başqa  mikrob  hüceyrəsinə  deyil, 
həm də təkamülün müxtəlif mərhələlərində duran orqanizmlərə də köçürmək olur. 
 
Beləliklə, növlərarası çarpazlaşmanın mümkünlüyü sübut edilmişdir. 
 
Genetik  mühəndisliyin  yaranma  tarixi  in  vitro  şəraitdə  ilk  rekombinat 
molekulun alındığı 1972-ci il sayılır.  Genetik  mühəndisliyin  əsas  təcrübələri 
Escherichia  coli  bakteriyası  hüceyrələri  üzərində  aparılmışdır.  Yeni  hibrid  DNT 
molekulu  quraşdırılarkən  E.  coli  hüceyrəsindən  əsasən  klonlaşdırmanın  “aralıq” 
sistemi kimi istifadə olunur. Sonrakı tətqiqatlar Bacillus subtilis və Saccharomyces 
cerevisae hüceyrələri üzərində aparılmışdır. 
 
Genetik  mühəndislik  üsulları  irsiyyətə  məqsədyönlü  təsir  etməklə  istənilən 
xassəli yeni növlər almağa imkan verir. Bu metod vasitəsilə molekulyar atmosfer 

azotunu fiksəedən, metil spirtini mənimsəyib keyfiyyətli zülali kütlə əmələgətirən 
yeni ştammlar alınmış, insan hüceyrəsi genləri E. coli bakteriyalarına köçürülmüş 
və  beləliklə  də  tibbdə  geniş  istifadə  edilən  insulin  (mədəaltı  vəzin  hormonu), 
samototropin  (boy  hormonu)  və  interferonal  sintez  edən  qeyri-adi  mikrob 
ş
tammları alınmışdır. Onların köməyi ilə alınan dərman maddələri çox ucuz başa 
gəlir.   nsulin  sintezedən  E.  coli  bakteriyası  artıq  biotexnologiyada  geniş  tətbiq 
olunur. 
 
Son  illər  biotexnologiyaya  şamil  edilən  elm  sahələrindən  biri  də  bitki  və 
heyvan  hüceyrələri  və  ya  hüceyrə  protoplastlarının  müxtəlif  məqsədlə 
becərilməsidir. Biotexnologiyanın bu yeni sahəsi hüceyrə mühəndisliyi adlanır. 
 
Bitki  və  heyvan  toxumalarından  alınan  hüceyrə  kulturalarının 
biotexnologiyada  tətbiqi  ilə  əlaqədar  olaraq  aşağıdakı  bir  sıra  nöqsanlar 
mövcuddur: 
1.hüceyrə kulturaları çox yavaş bitirlər; 
2.sintez məhsulları hüceyrə daxilində toplanır; 
3.çox zəngin qida mühiti tələb olunur; 
4.sintez məhsulları cüzi miqdarda əmələ gəlir; 
5.bitki hüceyrələri çox kövrək olduğu üçün tez zədələnirlər; 
6.hüceyrələr yumaq şəklində inkişaf edirlər. 
Heyvan  hüceyrələrinin  diametri  10  mkm,  bitki  hüceyrələrininki  isə  20-150 
mkm  olub  bakteriya  hüceyrələrindən  100  dəfə  böyükdürlər.  Buna  baxmayaraq 
onların fəallığı bakterial hüceyrələrə nisbətən çox zəifdir. 
 
Heyvan  hüceyrəsi  kulturaları  vasitəsilə  immunoqlobulinlər,  monoklonal 
antitellər,  insektisidlər,  fermentlər,  hormonlar  və  virus  xəstəliklərinə  qarşı 
vaksinlər alınır. 

 
nsan  və  heyvan  hüceyrələrindən  hibridoma  alınması  və  becərilməsi 
üsullarının  tətqiqi  klinikada  tətbiq  olunan  monoklonal  antitellər  alınmasına  şərait 
yaradır. 
 
Bitkinin  somatik  hüceyrələrinin  becərilmə  texnologiyasının  öyrənilməsi  və 
genetik mühəndisliyin hibrid hüceyrələrə tətbiqi sayəsində həm yeni xassəli hibrid 
hüceyrə (hibridoma), həm də hibrid bitkilər alımışdır. Nəticədə viruslu xəstəliklərə 
qarşı davamlı və məhsuldar bitki sortları yaradılmışdır. 
 
Bitki hüceyrəsi kulturaları vasitəsilə müxtəlif təbii rəngləyici, ətir və dərman 
maddələri almaq mümkündür. 
 
Beləliklə,  elmin  sürətlə  inkişafı  nəticəsində  yaranmış  yeni  metodların 
biotexnologiyaya  tətbiqi  onun  təsir  dairəsini  xeyli  genişləndirmiş  və  predmetini 
zənginləşdirmişdir. 

MÜHAZ RƏ 2: ”ÜZV   TURŞULARIN  M KROB OLOJ    STEHSALI” 
PLAN 
1.Süd turşusunun alınması 
2.Sirkə turşusunun alınması. 
3.Limon turşusunun alınması. 
4.Fumar turşusunun alınması. 
5. takon turşusunun alınması. 
6.Qlükon turşusunun alınması 
7.Piroüzüm və α ketoqlütar turşularının alınması. 
Ə
DƏB YYAT 
1. Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2.БекерМ.Е., 
ЛиепиньшГ
.К., 
РайпулисЕ
.П. 
Биотехнология

– 
М
.: 
Агропромиздат
, 1990 
3.Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001 
г
.  
4. Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.  
5. Пищевая биотехнология: Книга 1/ Рогов И.А, Антипова Л.В., Шуваева Г.П. 
(гриф МО РФ) – глава 5 М.: Колос, 2004. 
6. Неверова О.А. Пищевая биотехнология продуктов из сырья растительного 
происхождения
. Новосибирск: Сиб унив. Изд-во, 2007.-415 с. 
 

Yüklə 0,84 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin