Bakı Avrasiya Üniversiteti Ad: Umxanım Soyad: Əliyeva Fakültə: Filologiya (ingilis dili və ədəbiyyatı) Fənn: Dilçiliyə giriş Müəllim: Cəlil Babayev Mövzu: Fonem nəzəriyyəsi tarixi Fonem

/a/—> /e/ Man-Männer

/o:/—>/ce/ Lohne(Dat)-Löhne

/a:/-> /e:/ Tag-täglich

/oJ—> lo:l Doktor-Doktoren

/i:/-> /U Musik-musizieren Iw.l

->/i:/foot-feet

/e:/->/a:/-'^-/e./geben-gaben-gegeben

/g/-> /k/ Tage-Tag

/i/^/1/feel-feeling

/r)k/—>/x/denken-dachte

Misallardan göründüyü kimi, söz və morfemlərin fonem tərkibində bir sıra dəyişiklik baş verir. Həm də bu dəyişikliklərin və ya əvəzlənmələrin heç də hamısı eyni dərəcəli və eyni mənalı deyildir. Söz sonunda cingiltili samitlərin karlarla əvəzlənməsi çağdaş alman dili üçün səcijryəvidir. Başqa sözlə desək, bütün cingiltililər söz və morfem sonunda kar qarşılıqları ilə əvəzlənirlər. ingilis dilində isə bu nıümkün deyildir. Lakin alman dilində söz və morfem başmda əvəzlənmə olmur. Əlbəttə, burada söz ədəbi dildən gedir. Almaniyanm cənubunda və Avstriyada söz və morfem başmda novlu cingiltililər müvafiq karlarla əvəzlənir.

Bu və ya digər mövqedə gələ bilməyən fonemləri biz yuxanda məhdud distribusiyalı fonemlər adlandırmışdıq. N.S.Trubetskoy və onun ardıcülan bu kimi hallan zəif mövqedə müəyyən əlamətə görə qarşılaşmanm neytrallaşması adlandmrlar. Neytrallaşma mövqeyində realizə olunan səsi N.S.Trubetskoy arxifonem, Moskva məktəbi isə hiperfonem adlandırır, Şerba məktəbi isə belə hallarda fonem əvəzlənmələrindən danışır. Məs: /'ta:k/-/'ta:gə/, /'*za:gən/-/l*za:kt/,/'lo:nə/-/'lo:nə/. Əvəzlənmənin ümumi şəkildə üd növünü fərqləndirirlər:

1. variant və ya allofon əvəzlənməsi;

2. fonem əvəzlənməsi.

Alman dilində /Doktorf-ZDoktoren/, /Melodie/-/melo-disch/, /leben/-/lebendig/, /MusikZ-Zmusizieren/ sözlərindəki /o:/-/oJ, /e:Z- /e.Z, /i:/-/iJ saitlərinin və ingilis dilində /feel/-/feeling/ sözlərindəki /1/-/1/ samitlərinin əvəzlənməsini allofon əvəzlənməsi adlandırmaq olar, çünki burada fonetİk vəziyyətlə bağlı mütləq variantlar bir- birini əvəz edirlər. Amma /'.ge:bən/-/'*ga:bən/, /MannZ-ZMänner/, /LohneZ- /Löhne/, /write/-/written/, /footZ-Zfeet/ sözlərindəki /e:/-/a:Z, /a/-/e/, lo:l-lol, /ai/-/i/ əvəzlənmələrini fonetİk vəziyyətlə əlaqələndirmək olmaz.

Onlann əksəriyyətində fonem əhatəsi eynidir. Fonetİk çalar- lıqdakı dəyişiklik isə fonem əvəzlənməsinin nəticəsində meydana gəlir. Belə əvəzlənmələrin kökünü dilin tarixində axtarmaq lazımdır. Bunlar fonem əvəzlənmələri adlanır və onlann meydana gəlməsi səbəblərini diaxrorük baxımdan açmaq olar. Bundan fərqli olaraq Şerba məktəbi daha bir fonem əvəzlənməsini - canlı fonem əvəzlənməsini fərqləndirir. Məs.: kar samit qarşısında cingiltili samit gələ bilməz. Sintaqmatik səviyyədə fonemlərin düzülüşündəki qanunauyğunluqlardan danışarkən onlann bir-birilə bilavasitə (kontakt) və bilvasitə (distant) birləşməyə girib-girməməsi, hər bir fonemin işlənməsi tezliyinin müəyyənləşdirilməsi fonotaktika və ya kombinatorikanın qarşısmda duran mühüm məsələlərdəndir. Nəzəri baxımdan bir fonemin sistemdəki digər fonemlərlə yan-yana işlənməsinə heç nə mane olmur. Belə olan halda 40 miqdarda söz yaranardı ki, bunu da təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir. Praktik olaraq isə dil fonemlərinin işlənməsində bütün struktur səviyyələrdə məhdudiyyətlər var. Elə buna görə də dildə maksimum söz ehtiyatı 350 min ətrafında olur. İndiyə qədərki fonotaktika artıq müxtəlif səviyyələrdə bir neçə mühüm qaydaları müəyyənləşdirməyə nail olub. Fonotaktik təhlilin nəticələri dil materiahnm hansı həcmdə götürülməsindən, hansı fonem inventanndan çıxış edilməsindən, l>i- və mo-nofonem kriteriyalanndan asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Fikrimizcə, danışıqda işlənən bütün dil faktorlan nəzərə alınmalı, hər dilin fonoloji sistemi qəti müəyyənləşdirilməli, diftonq və afrikat məsələləri dəqiqləşdirilməlidir. Yalnız bundan sonra kombinator təhlilə keçmək mümkündür.

Fonologiya və dilçilikdə fonem / ʊfoʊniːm / müəyyən bir dildə bir kəlməni digərindən ayıran səs vahididir.

Məsələn, West Midlands və İngiltərənin şimal-qərbi istisna olmaqla, İngilis dilinin əksər ləhcələrində, səs nümunələri / sɪn / (sin) və / sɪŋ / (oxumaq) iki ayrı sözdür. bir fonemin, / n /, başqa fonemlə əvəzlənməsi, / ŋ / ilə fərqlənir. Tək bir fonem kontrastı ilə mənasına görə fərqlənən bu kimi iki söz minimal cütlük təşkil edir. Başqa bir dildə yalnız son səslərin [n] və ya [ŋ] tələffüzünə görə fərqlənən hər hansı iki ardıcıllıq mənada eyni olduğu qəbul edilirsə, bu iki səs həmin dildə tək bir fonemin fonetik variantları kimi yozulur.

Tap vs tab və ya pat vs yarasa kimi minimal cütlərin istifadəsi ilə qurulan fonemlər slaslar arasında yazılır: / p /, / b /. Təlimatı göstərmək üçün dilçilər dördbucaqlı mötərizədən istifadə edirlər: [pʰ] (vurğu içində aspirasiya edilmiş bir p göstərərək).

Fonemlərin tam olaraq nə olduğu və verilən bir dilin fonematik (və ya fonematik) baxımdan necə təhlil edilməsinə dair fərqli fikirlər mövcuddur. Bununla birlikdə, fonem ümumiyyətlə müəyyən bir dildə bir-birinə ekvivalent olaraq qəbul edilən danışıq səslərinin (telefonların) bir dəsti (və ya ekvivalentlik sinfi) mücərrədliyi kimi qəbul edilir. Məsələn, öldür və bacarıq sözlərindəki İngilis k səsləri eyni deyildir (aşağıda göstərildiyi kimi), ancaq tək bir fonemin paylanma variantlarıdır / k /. Fərqli, lakin sözdə mənalı bir dəyişiklik yaratmayan nitq səsləri eyni fonem allofonları kimi tanınır. Allofonik dəyişiklik şərtləndirilə bilər, bu halda müəyyən bir fonem müəyyən fonoloji mühitlərdə müəyyən bir allofon kimi reallaşar və ya başqa bir şəkildə pulsuz ola bilər və danışan və ya ləhcəyə görə dəyişə bilər. Bu səbəbdən fonemlər çox vaxt söz seqmentləri üçün mücərrəd bir təmsili təşkil edir, nitq səsləri isə uyğun fonetik reallaşdırma və ya səth formasını təşkil edir.

İndi daha əvvəl Morris Halle'nin fonoloji türevlərdə klassik bir fonemik təmsil səviyyəsinə qarşı məşhur mübahisəsinin Baudouin de Courtenay'ın fonemik təqdimat konsepsiyasına toxunmadığına işarə etdim. Onun mübahisəsi fonemik təmsilçiliyə qarşı bir mübahisə deyil, psixoloji fonemin təsdiqlənməsi idi. Halle, Sapirin fonemik neytrallaşdırma ilə bağlı daha əvvəlki tolerantlığından xəbərdar idi və kitabına, Rus dilinin Səs Nümunəsi adını Sapirin “Dildəki səs naxışları” nın adını verdi (məşhur Dilin ilk sayında, LSA jurnalında çıxdı). Eynilə, Chomsky və Halle’nin 1968-ci il klassik “The Sound Pattern of English” (SPE) Sapiri və onun işindəki üstünlüyünü və təsirini təriflədi. Buna baxmayaraq, səhvən Sapirin fonemik təqdimatını sistematik fonem səviyyələri ilə qarışdırdılar. Bunu etməkdə haqlı deyildilər. Sapir bir generativist olsaydı, Halle'in mübahisəsindən SPE-nin sona çatdığı iki səviyyədə deyil, üç səviyyəli təmsil (morfonemik, fonemik, fonetik) ilə çıxacaqdı. Baudouin hər dəfə generativ bir dilçi fiziofonik və psixofonetik dəyişiklikləri qarışdırdıqda məzarında yuvarlanmazdı. Əgər generativ nəzəriyyə fonemik zərərsizləşdirmə suyunu atacaqsa, heç olmasa dil nəzəriyyəsinin orijinal körpəsini - fonemini xilas etməlidir. (Klişələri sevirəm. :-))

Nəhayət, yalnız fonemlər haqqında söylədiyim tək şey olmadığını söyləmək istərdim. Şerbanın səhvlərinin nədən ibarət olduğunu və Baudouin anlayışından uzaqlaşmasının Qərbdə klassik fonemə necə səbəb olduğunu həqiqətən araşdırmadım. Niyə üç səviyyəli fonologiyaya sahib olmamalı olduğumuzu izah etmədim, inanıram ki, olmamalıyıq. Həm də Baudouin anlayışının niyə həqiqətən yaramadığına inandığım generativ qrammatika ilə uyğun olmadığını düşündüyümü düşünmədim. Əslində, bu demək istədiyim şeyin yalnız ayağıdır. Ancaq yalnız generativ fonologiyanın yolunu itirdiyi sadə bir məqamı göstərmək kifayətdir. Baudouin de Courtenay-ı geri gətirməyin və fonologiyanı ilk növbədə bir tədqiqat sahəsi olaraq nəyə başladığını ciddi şəkildə nəzərdən keçirməyin vaxtı gəldi. Generativ dilçilər hələ də üç səviyyəli bir fonologiyaya sahib olmaq istəyirlərsə ... yaxşı ki, bu, daha sonra danışmaq üçün bir mövzu.