Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ



Yüklə 275,32 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/5
tarix02.01.2022
ölçüsü275,32 Kb.
#40232
1   2   3   4   5
60-70

Açar sözl

ər: SSRİ, M.S. Qorbaçov, milli münaqişələr, Yeni İttifaq Müqaviləsi, Müstə-

qil Dövl


ətlər Birliyi 

 

Dünya kommunzm düşərgəsinin mərkəzi olan SSRİ XX əsrin 80-ci illə-



rind

ə dərin iqtisadi və siyasi böhran mərhələsinə daxil olmuşdu. İdarəetmədə 

inzibati-

amirlik metodlarının tətbiqi, azadfikirliliyə qarşı mübarizə, rəsmi elan 

olunmuş iqtisadi göstəricilərin əsassız olaraq şişirdilməsi, kölgə iqtisadiyyatı-

nın, korrupsiyanın genişlənməsi, hərbi xərclərə iri həcmdə vəsaitlərin ayrılma-

sı, həyat səviyyəsinin davamlı olaraq aşağı düşməsi və s. mənfi hallar böhrana 

qarşı  səmərəli mübarizə  aparmağa  imkan  vermirdi.  Rəhbərlikdə  təmsil olun-

muş  şəxslərin  yaş  həddinin yüksək  olması,  problemlərə  çevik reaksiya verə 

bilm


əmələri də böhranın dərinləşməsinə səbəb olan amillərdən idi. 1980-ci ildə 

Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun üzvlə-

ri

nin orta yaş həddi təxminən 75-ə bərabər idi (1, 7).  



T

əbii ehtiyatların zəngin olmasına baxmayaraq ölkənin iqtisadi göstərici-

l

əri durmadan pisləşir, dövlət mülkiyyətinə əsaslanan planlı iqtisadiyyat şərai-



tind

ə  bazarın  tələblərini tam nəzərə  almaq mümkün olmurdu. 1970-1985-ci 

ill

ərdə istər sənayedə, istərsə də kənd təsərrüfatında inkişaf sürəti əhəmiyyətli 



d

ərəcədə  aşağı düşmüşdü. XX əsrin 60-cı illərinin ikinci  yarısında sənayenin 

orta 

illik artım sürəti 8,4 %-ə bərabər idisə, 1981-1985-ci illərdə bu göstərici 



3,5 %-

ə qədər azalmışdı. Eyni dövrdə kənd təsərrüfatında inkişaf sürəti 4,3 %-




61 

d

ən 1,4 %-ə, iqtisadiyyata kapital qoyuluºunun həcmi isə daha çox, 7,5 %-dən 



1,8 %-

ə qədər azalmışdı (2, 403 ). 

V

əziyəti  ağırlaşdıran  amillərdən biri də, demoqrafik vəziyyətin mənfi 



istiqam

ətdə dəyişməsi idi. 1960-cı ildən 1970-ci illərin sonuna qədər SSRİ-də 

yeni doğulanların sayı 25 % azalmış, ölüm halları isə 15 % artmışdı (2, 409). 

K

əndin perspektiv inkişafı haqqında 1976-cı ildə hazırlanmış və kəndin urbani-



za

siyasını nəzərdə tutan xüsusi planın icrasına yüz milyardlarla manat yönəldilsə 

d

ə, əks nəticə əldə olunmuş, minlərlə kənd boşalmış, kəndlilərin şəxsi təsərrüfat-



ları  tənəzzülə  düçar  olmuşdu (3, 197). Sürətlə  silahlanma və  ona çəkilən 

x

ərclərin durmadan artması ölkə iqtisadiyyatı üçün ağır bir yükə çevrilmişdi.  



Elmi 

əsaslandırılmış  islahatların  aparılmaması  bölgə  iqtisadiyyatı  və 

korrup

siyanın çiçəklənməsi üçün şərait yaradırdı. Fransız sosioloqu M.Doqanın 



sözl

əri ilə desək, korrupsiya öz növbəsində rejimin qeyri-legitimliyini göstərən 

amildir (4, 151). 

Yaranmış problemlərin çoxu SSRİ-də mövcud olan və totalitar xarakter 

daşıyan  siyasi  sistemin  təbiətindən irəli gəlirdi. Demokratik cəmiyyət üçün 

xarakterik olan azadfikirlilik, siyasi 

plüralizm,  çoxpartiyalılıq  və  s. dəyərlərə 

yer verilmirdi. K

ənar təsirlərdən qorumaq məqsədilə cəmiyyətin ətraf aləmdən 

t

əcrid olunmasına, qapalılığına xüsusi diqqət yetirilirdi. Həyata keçirilən siya-



s

ət, demək olar ki, bir məqsədə, artıq deformasiyaya uğramış, nüfuzunu itirmiş 

Kommunist Partiyasının idarəetmədəki inhisarçı mövqeyinin qorunub saxlanıl-

masına xidmət edirdi.  

SSRİ-ni süquta aparan səbəblərdən biri də,  insanların  süuruna  hakim 

k

əsilmiş  işıqlı  və  firavan  gələcək,  kommunizm haqqındakı  ideyaların  reallıq-



dan uzaq olması, nəticədə insanların ümidsizliyə qapılması ilə bağlı idi. İnsan-

ların həyat səviyyəsinin getdikcə pisləşdiyi bir şəraitdə kommunizm haqqında 

fikirl

ərin səsləndirilməsi cəmiyyətdə  artıq  narazılıqla  qarşılanır,  ümidsizliyin 



daha da artmasına gətirib çıxarırdı. Mövcud rejimdən narazılıq özünü dissident 

h

ərəkatında, insanların müxtəlif yollarla ölkəni tərk etməsində göstərirdi.  



XX 

əsrin 70-ci illərindən  başlayaraq  informasiya-telekommunikasiya 

sisteml

ərinin sürətlə  inkişaf  etməsi qərb  demokratiyası,  qərb həyat tərzi haq-

qındakı məlumatların sovet insanına çatdırılması işini asanlaşdırırdı. Xaricdən 

ötürül


ən radio dalğalarının qarşısını müxtəlif üsullarla almaq cəhdləri səmərə-

siz  v


ə mənasız bir işə çevrilirdi. Qərbin çoxşaxəli informasiya hücumu qarşı-

sında  gücsüzlük, onun  neytrallaşdırılmasının  mümkünsüzlüyü son nəticədə 

sovet siyasi sisteminin iflası üçün zəmin yaradırdı. 

SSRİ-nin daxilində yaranmış böhranlı vəziyyət onun beynəlxalq nüfuzu-

na, beyn

əlxalq münasibətlər sistemindəki roluna da mənfi təsir göstərirdi. 

1979-cu ild

ə sovet qoşunlarının Əfqanıstana müdaxiləsi dünyada SSRİ-yə olan 

ina

mın və etimadın xeyli azalması ilə nəticələnmişdi. XX əsrin 80-ci illərinin 



əvvəllərində  Polşada  “Həmrəylik” təşkilatının  demokratiya  uğrunda  apardığı 

mübariz


ə  bütövlükdə  sosializm  düşərgəsində  ziddiyyətlərin dərinləşməsinə 

güclü t


əsir göstərmişdi. Latın Amerikası, Cənub-Şərqi Asiya və Afrika ölkələ-


62 

rind


ə Moskvanın təsirinin zəifləməsini ümumilikdə SSRİ-nin xarici siyasətinin 

uğursuzluğu kimi qiymətləndirmək olar.  

Bütün qeyd olunanlarla yanaşı, ABŞ tərəfindən kosmosun hərbiləşdiril-

m

əsi proqramının irəli sürülməsi və SSRİ-ni irimiqyaslı vəsaitlər xərcləməklə 



cavab t

ədbirləri görməyə  vadar etməsi avtarkiya prinsipinə  əsaslanan sovet 

iqtisadiyyatını tamamilə taqətdən salmışdı. XX əsrin 70-80-ci illərində ABŞ-da 

yalnız  kosmik  hərbi  proqramların  həyata keçirilməsinə  təxminən 50 milyard 

dollar v

əsait xərclənmişdi (5, 319), SSRİ-nin isə buna adekvat cavab vermək 

imkanları məhdud idi.  

1982-


ci  ilin  noyabrında  Sovet  İttifaqı  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi 

Komit


əsinin Baş Katibi, 76 yaşlı L.İ.Brejnevin vəfatından sonra, onu 1967-1982-ci 

ill


ərdə  SSRİ  Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin rəhbəri  işləmiş  Y.V.Andropov 

əvəz etdi. 1984-cü ilin fevralında, cəmi 14 ay hakimiyyətdə olmuş Y.V.Andropo-

vun v

əfatından sonra onun yerini tutmuş K.U. Çernenko isə 1985-ci ilin martında 



v

əfat etdi və bundan sonra SSRİ-də hakimiyyətə M.S.Qorbaçov gəldi.  

M.S.Qorbaç

ovun  Sovet  İttifaqı  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi Komitə-

sinin Baş Katibi seçilməsi ilə SSRİ tarixinin yeni, kifayət qədər ziddiyyətli bir 

dövrü başlandı. Yeni rəhbərliyin elan etdiyi yenidənqurma siyasəti cəmiyyətin 

əyyən qədər fəallaşmasına,  müxtəlif  istiqamətli təşkilatların  meydana  gəl-



m

əsinə  səbəb oldu.  İlkin  olaraq  ölkənin  iqtisadi  geriliyini  aradan  qaldırmaq 

planlaşdırılırdı. M.S.Qorbaçovun volyuntarist xarakterli sürətləndirmə strategi-

yası iqtisadiyyata, xüsusilə də ağır sənaye sahələrinə kapital qoyluşunun artırıl-

ma

sını,  yeni  texnologiyaların  tətbiqini, istehsal müəssisələrini özünümaliyyə-



l

əşdirmə prinsipinə keçirilməsini, onlara müəyyən qədər sərbəstlik verilməsini 

n

əzərdə  tuturdu,  lakin  aparılan  siyasət nəinki gözlənilən nəticələri vermədi, 



əksinə, SSRİ-də sosial-iqtisadi böhranın daha da dərinləşməsi ilə nəticələndi. 

Bu, bir neç

ə səbəb ilə əlaqədar idi. Hər şeydən əvvəl, həyata keçirilən siyasətin 

qeyri-mü


əyyənliyini,  qarşıya  qoyulan  məqsədlərə  çatmaq üçün kifayət qədər 

maliyy


ə  resurslarının  olmamasını,  ölkə  büdcəsinin kəsrlə  yerinə  yetirilməsini 

qeyd etm


ək lazımdır.  

Yenid


ənqurmanın birinci ilində, yəni 1985-ci ildə büdcənin gəlirlər hissə-

si 372,8 milyard manata  b

ərabər idisə, onun xərclər hissəsi 385,6 milyard 

manat t


əşkil etmişdi. Gəlirlərlə xərclər arasındakı fərq sonrakı illərdə daha da 

artmışdı.  1986-cı  ildə  büdcənin gəlirləri  əvvəlki il ilə  müqayisədə  azalaraq 6 

milyard manata düşdüyü halda, xərclər artaraq 417,1 milyard manatsa qalxmış 

v

ə büdcə kəsri 45,5 milyard manat təşkil etmişdi. 1987-ci ildə büdcə gəlirləri 



378,9 milyard, x

ərcləri isə 430,9 milyard manata, büdcə kəsri isə 52 milyard 

manata  b

ərabər  olmuşdu.  1988-ci ildə  büdcənin gəlirləri  əvvəlki il ilə  müqa-

yis

ədə  cəmi  0,5  milyard  manat  artdığı  halda,  xərcləri təxminən 30 milyard 



manat artmışdı. Alkoqolizmə qarşı mübarizə adı altında aparılan düşünülməmiş 

siyas


ət nəticəsində ölkə büdcəsi 1985-ci ildə təxminən 10 milyard, 1986-cı ildə 

20 milyard, 1987-ci ild

ə  isə  30 milyard manat gəlirdən məhrum  olmuşdu. 

Dünyada neftin bir barrelinin qiym

əti 1980-ci ildə  orta hesabla təxminən 80 



63 

ABŞ dollarına, 1983-cü ildə 30 dollara bərabər idisə, 1985-ci ildə bu rəqəm 26 

dollara, 1986-

cı ildə 15 dollara, 1987-ci ildə isə 12 dollara qədər aşağı düşmüş-

dü. Neft qiym

ətlərinin aşağı düşməsi nəticəsində təkcə 1987-ci ildə SSRİ-nin 

valyuta g

əlirləri 50 % azalmışdı (1, 95-97).  

Dövl

ət mülkiyyətinin  hakim  olduğu  bir  şəraitdə  İqtisadi  islahatların 



aparılmasına cəhd edilməsi də uğursuzluğa gətirən səbəblərdən idi. İnfilyasiya-

nın sürətlə artması, sovet manatının dəyərdən düşməsi ölkənin maliyyə sistemi-

ni iflic v

əziyyətinə gətirmişdi.  

Yenid

ənqurma siyasətini iflasa düçar edən  başqa  səbəb, ölkədə  köklü 



siyasi islahatların aparılmaması, Kommunist Partiyasının hakim mövqeyini hər 

vasit


ə  ilə  qoruyub saxlamaq istiqamətində  atılmış  uğursuz  addımlar  ilə  bağlı 

idi. Siyasi azadlıqların tam təmin olunmadığı şəraitdə alternativ seçkilərin keçi-

rilm

əsi, rəhbər vəzifəli şəxslərin gizli səsvermə yolu ilə seçilməsi, SSRİ Xalq 



Deputatları  Qurultayı  və  SSRİ  Ali  Sovetindən  ibarət  ikipalatalı  nümayəndəli 

orqanın yaradılması və s. addımlar formal xarakter daşıyır, siyasi dekorasiya-

dan 

əlavə heç bir əhəmiyyət kəsb etmirdi.  



Demokratikl

əşdirmə,  aşkarlıq,  söz  və  mətbuat  azadlığı  kimi  dəyərlərin 

b

əyan olunmasına baxmayaraq, hakimiyyət onlardan özünün müəyyənləşdirdiyi 



ç

ərçivədə  istifadə  etməyə  çalışır,  mövcud  nöqsanların  üzə  çıxarılmasına  deyil, 

keçmişin təftiş olunmasına, stalinizmin tənqidinə daha çox diqqət yetirirdi.  

 1990-


cı ilin martında keçirilmiş SSRİ xalq deputatlarının növbədənkənar 

üçüncü  qurultayı  tərəfindən  SSRİ  Konstitusiyasına  əlavələr edilməsi, prezi-

dentlik i

nstitutunun  yaradılması  və  M.S.Qorbaçovun  SSRİ-nin birinci prezi-

denti seçilm

əsi ölkədəki mövcud vəziyyətə heç bir müsbət təsir göstərmədi.  

Ümumiyy

ətlə, M.S.Qorbaçovun və  onun  komandasının  qeyri-ardıcıl, 

düşünülməmiş siyasəti SSRİ-də formalaşmış sosializm sisteminin mahiyyətin-

d

ən irəli gələn problemləri nəinki  aradan  qaldırmadı,  əksinə  onları  daha  da 



k

əskinləşdirdi və qarşısıalınmaz bir səviyyəyə gətirdi ki, bu da öz növbəsində 

sistemin süqutunu sür

ətləndirirdi. M.S.Qorbaçova qarşı Rusiya Sovet Federativ 

Sosialist Respublikası Ali Sovetinin sədri B.N. Yeltsinin ətrafında güclü mü-

xalif


ət  formalaşmışdı.  1991-ci ilin iyununda B.N.Yeltsinin Rusiya Prezidenti 

seçilm


əsindən  sonra  SSRİ  prezidenti  ilə  Rusiya  prezidenti  arasındakı  siyasi 

mübariz


ə daha da kəskinləşdi. B.N.Yeltsinin siyasi kursunun əsasını SSRİ-nin 

m

ərkəzi hakimiyyət orqanlarına qarşı mübarizə təşkil edir, o, Rusiyanın suve-



renliyi ideyasını geniş təbliğ edirdi.  

Suverenlik uğrunda mübarizə təkcə Rusiya Federasiyasını deyil, SSRİ-yə 

daxil  olan  respublikaların  əksəriyyətini  əhatə  etmişdi.  Bu  mübarizə  sovet 

c

əmiyyətində  doqma səviyyəsinə  çatmış  “sovet beynəlmiləlçiliyi”,  “xalqlar 



dostluğu”, “sovet xalqlarının sarsılmaz ailəsi” kimi fikirlərin heç bir əsasının 

olmadığını gündəmə gətirdi. Siyasi hakimiyyətin zəifləməsi ilə ölkə ərazisində 

milli-

etnik  münaqişələrin meydana gəlməsi  SSRİ-nin  süni  şəkildə,  güc tətbiq 



etm

əklə,  xalqların  milli-tarixi xüsusiyyətləri və  reallıqları  nəzərə  alınmadan 

yaradılmış  bir dövlət  olduğunu  bir  daha  sübut  edirdi.  Respublikalarda milli 



64 

m

ənliyini dərk edən,  milli  ideyanın  təbliği  ilə  məşğul  olan  ziyalı  təbəqəsinin 



formalaşması  müstəqillik və  suverenlik  uğrunda  mübarizəni  təşkilatlanmış 

şəkildə aparmağa imkan verirdi. SSRİ-də milli məsələnin son dərəcə həssaslı-

ğını, millətlərarası münasibətlərin ədalətli şəkildə tənzimlənməsi mexanizminin 

işlənib hazırlanmamasını nəzərə alan bəzi tədqiqatçılar sovet dövlətinin məhz 

milli ziddiyy

ətlər,  münaqişələr nəticəsində  dağılacağı  fikrini  irəli  sürürdülər. 

M

əsələn, tarixçi A.Amalrikin 1969-cu ildə  yazdığı,  lakin  1994-cü ildə  geniş 



oxucu kütl

əsinə təqdim olunmuş məqaləsində SSRİ-nin 1984-cü ilədək süqut 

ed

əcəyi proqnozlaşdırılırdı (6, 642-675). Müəllif zaman baxımından səhv etsə 



d

ə, nəticə etibarilə prosseslərin gedişini uzaqgörənliklə söyləyə bilmişdi. 

Yenid

ənqurma dövründə milli əsasda ilk münaqişə 1986-cı ilin dekabrın-



da Qazaxıstanda baş vermişdi. Bu respublikaya 25 ildən çox rəhbərlik etmiş, 

milliy


ətcə  qazax olan  D.Kunayevin  dekabrın  16-da  təqaüdə  göndərilməsi və 

Rusiya Federasiyası Ulyanovsk Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi, mil-

liyy

ətcə rus Q.Kolbinin M.S.Qorbaçov tərəfindən onun yerinə təyin olunması 



respublikada birm

ənalı  qarşılanmadı.  Ziyalılar,  tələbələr, fəhlələr və  cəmiy-

y

ətin digər təbəqələri Q.Kolbinin respublikaya rəhbər təyin  olunmasına  qarşı 



çıxış  etmiş,  dekabrın  17-də  Alma-Atada “Hər bir xalqa öz rəhbəri!”, “Bizə 

qazax r


əhbər lazımdır!”, “Diktə etmək bəsdir” və s. şüarlar altında açıq etiraz 

nümayişi təşkil etmişdilər. Növbəti gün nümayişçılərə qarşı güc tətbiq edilmiş, 

etirazların  yatırılması  zamanı  bir  neçə  nəfərin həlak  olması  haqqında  mə-

lumatlar  yayılmış,  200  nəfərdən çox tələbə  Qazaxıstan  universitetindən xaric 

edilmişdi (1, 234-237).  

1988-


ci ilin fevralında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ədalətsiz olaraq 

ir

əli sürdüyü ərazi iddiaları, tarixi Azərbaycan torpağı olan Dağlıq Qarabağı ələ 



keçirm

ək cəhdləri və M.S.Qorbaçov başda olmaqla sovet rəhbərliyinin ermə-

nip

ərəst mövqeyi Azərbaycan xalqını öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmağa 



sövq  etmişdi.  Genişlənməkdə  olan ümumxalq hərəkatının  nəticəsi olaraq 

yaradılmış  Azərbaycan Xalq  Cəbhəsinin 1988-1989-cu illərdə  təşkil  etdiyi 

nümayiş və mitinqlərdə ərazi bütövlüyü, dövlət müstəqilliyi və suverenlik haq-

qında tələbləri əsas yer tuturdu. Qeyd edək ki, nəzərdən keçirilən dövrdə SSRİ-

nin müs

əlman  respublikalarında,  Azərbaycan Xalq Cəbhəsi istisna olmaqla, 

qarşısına dövlət müstəqilliyinə nail olmaq məqsədi qoyan hərəkat və ya partiya 

mövcud olmamışdı. SSRİ rəhbərliyi, azadlıqları uğrunda mübarizəyə qalxmış 

dig

ər xalqlarla müqayisədə, Azərbaycan xalqı ilə daha sərt rəftar etdi, 1990-cı 



il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet ordusunun hərbi birləşmələri Azər-

baycanın paytaxtı Bakı şəhərinə yeridildi, yaşından, cinsindən, milliyyətindən 

v

ə  dinindən  aslı  olmayaraq  131  nəfər  günahsız  insan  öldürüldü, 744 nəfər 



yaralandı, 4 nəfər itkin düşdü, 400 nəfər həbs edildi (7, 280). Sonrakı günlərdə 

qanlı  hadisələr Azərbaycanın  bir  sıra  digər  şəhərlərində  davam etdirilsə  də, 

Moskva  Az

ərbaycan xalqının mübarizə əzmini qıra bilmədi. Məhz Bakıda və 

Az

ərbaycanın  başqa  şəhərlərində  baş  vermiş  qanlı  olaylara  etiraz  əlaməti 



olaraq,  Az

ərbaycanın  tərkib hissəsi  olan  Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist 




65 

Respublikası 1990-cı ilin yanvarında öz müstəqilliyini elan etdi və bununla da 

SSRİ-nin tərkibindən çıxdığını rəsmi olaraq bəyan etmiş ilk inzibati ərazi oldu.  

Ümumiyy


ətlə, sovet rəhbərliyi  xalqların  getdikcə  genişlənən azadlıq 

h

ərəkatının  qarşısını  almaq  üçün  respublikalarda  separatizmi  şirnikləndirir, 



sepa

ratçı qüvvələrə müxtəlif vasitələrlə yardım edirdi.  

1989-cu ild

ə Abxaziyanın Gürcüstanın tərkibindən çıxaraq Rusiya Fede-

ra

siyasına daxil olmaq cəhdləri Gürcüstanda gərginliyin yaranmasına səbəb ol-



muşdu.  Gürcü-abxaz  qarşıdurması  ilə  yanaşı,  gürcü-osetin münaqişəsinin 

meydana g

əlməsi Cənubi Qafqazın bu respublikasında vəziyəti daha da mürək-

k

əbləşdirdi. Moskva Gürcüstanın ərazi bütövlüyünün qorunması istiqamətində 



n

əinki qəti addımlar atmadı, əksinə, rus sosioloqu A.Q. Zdravomıslovun sözləri 

il

ə desək, “Ittifaq və Risiya rəhbərliyində bəzi dairələr bu münaqişədə maraqlı 



idil

ər” (8, 21-22). 

1989-cu il aprelin 9-

da Gürcüstanın paytaxtı Tbilisidə separatizmə qarşı 

t

əşkil  olunmuş  mitinqin  sovet  qoşunları  tərəfindən  dağıdılması  zamanı,  çoxu 



qadın  olmaqla  20  nəfərədək  mitinq  iştirakçısı  həlak  olmuşdu  (1,  281).  Bu 

faci


əli hadisədən sonra Gürcüstanda da SSRİ-nin tərkibindən çıxmaq və dövlət 

müst


əqilliyi uğrunda mübarizə genişlənmişdi. 

 

Pribaltika  respublikalarında  müstəqillik  uğrunda  mübarizənin getdikcə 



intensivl

əşməsi  İttifaq  rəhbərliyi üçün daha ciddi problemlər  yaradırdı,  çünki 

Litva, Latviya v

ə  Estoniyanın  1939-cu ildə  SSRİ  tərəfindən  işğal  olunması 

faktı  təkcə  bu  respublikalarda  deyil, həm də  SSRİ-nin demokratik qüvvələri 

t

ərəfindən tanınırdı. Məhz bu fakt əsasında Estoniya və Latviyada Xalq Cəb-



h

ələri, Litvada isə  “Sayudis”  təşkilatı  müstəqillik  uğrunda  mübarizəni daha 

dinc vasit

ələrlə,  qanuni  üsullarla,  SSRİ-dən  çıxmaq  hüququ  haqqında  sovet 

Konstitusiyasının  uyğun  maddəsinə  əsaslanaraq  aparmağa  üstünlük verirdilər 

(8, 24-


28). Buna baxmayaraq, imperiya ambisiyalarından imtina etmək istəmə-

y

ən Kreml Pribaltikada da güc tətbiq etmiş, qan tökmüşdü. 1991-ci il yanvarın 



12-d

ə  Vilnüsdə  Litva  televiziyasının  binasının  sovet  hərbçiləri tərəfindən  ələ 

keçirilm

əsi zamanı 16 nəfər öldürülmüşdü (2, 467). 

Yenid

ənqurma dövründə  milli  qarşıdurmanın  baş  verdiyi  respublikalar-



dan biri d

ə Moldova idi. Moldova Xalq Cəbhəsi moldovanları rumınların bir 

hiss

əsi hesab edərək, Moldovanın Rumıniya ilə birləşməsi ideyasını təbliğ edir-



di (1, 291). Bel

ə  mövqe  Moldovanın  türkdilli  əhalisi  olan  qaqauzların  və 

Dnestr  çayından  şərqdə  yaşayan  slavyan  əhalinin (ruslar və  ukraynalıların) 

nara


zılığına  səbəb  olmuşdu.  Qaqauzlarla  moldovanlar  arasındakı  qarşıdurma 

geniş silahlı toqquşma səviyyəsinə çatmasa da, Kremlin himayə etdiyi slavyan 

əhali separatçılıq yolunu tutaraq Kişinyova tabe olmaqdan imtina etmiş, bu da 

t

ərəflər  arasında  çoxsaylı  itkilərlə  müşayət  olunmuş  hərbi  əməliyyatların  baş 



verm

əsinə gətirib çıxarmışdı.  

1988-1990-

cı  illərdə  milli zəmində  qarşıdurma  və  toqquşmalar  digər 

sovet respublikalarında da baş vermişdi. Bu daha çox İkinci dünya müharibəsi 

zamanı  İ.V.Stalin  tərəfindən deportasiya  olunmuş  xalqlarla  bağlı  idi.  1990-cı 




66 

ild


ə Özbəkistanın Fərqanə vadisində özbəklərlə Gürcüstandan bura köçürülmüş 

m

əshət türkləri arasında qanlı toqquşmalar baş verdi. Orta Asiya və Qazaxısta-



na  köçürülmüş  krım  tatarlarının  vətənlərinə,  Krıma  qayıtmaları  burada  məs-

kun


laşmış  rusların  müqaviməti ilə  üzləşdi.  Digər  bir  qarşıdurma  halı  Şimali 

Osetiyada osetinl

ərlə  geri  qayıtmış  inquşlar  arasında  baş  vermişdi.  Rusiya 

Federa


siyasının subyektləri olan Tatarıstan və Çeçen-İnquşetiya 1990-cı ildə öz 

suverenlikl

ərini elan etdilər, lakin mərkəzi hakimiyyət orqanları onların suve-

ren


liyini  tanımaqdan  imtina  etdi.  Sonradan  Rusiya rəhbərliyi  Tatarıstanla 

münasib


ətləri  danışıqlar  vasitəsilə  tənzimləməyə  nail olsa da, Çeçenistanda 

v

əziyyət xeyli kəskinləşmiş və uzun sürən müharibəyə səbəb olmuşdu.  



SSRİ-də  mərkəzdənqaçma meyllərinin güclənməsinə,  Şərqi Avropada 

baş  vermiş  “məxməri inqilablar” nəticəsində  sovet  blokunun  dağılması  da 

əyyən təsir göstərmişdi. 1989-cu ilin iyununda Polşada keçirilmiş parlament 



seçkil

ərində Polşa Kommunist Partiyasına müxalifətdə olan “Həmrəylik” təşki-

la

tı qalib gəldi, ölkədə prezidentlik institutu yaradıldı və 1990-cı ilin dekabrın-



da  baş  tutmuş  prezident  seçkiləri nəticəsində  qeyd olunan təşkilatın  rəhbəri 

L.Valensa Polşanın birinci prezidenti oldu. 

1989-

cu il noyabrın 9-da Berlin divarının dağıdılması və 1990-cı il okt-



yab

rın 3-də AFR və ADR-in birləşmə prossesinin sona çatması Avropada yeni 

siyasi mühit yaratmaqla yanaşı, dünya sosializm sisteminə, o cümlədən SSRİ-

nin beyn


əlxalq nüfuzuna ciddi zərbə vurdu.  

1989-1990-

cı illərdə Macarıstan, Çexoslovakiya, Rumıniya və Bolqarıs-

tanda da kommunist rejiml

əri iflasa uğradı. Bununla yanaşı, SSRİ-nin rəhbərli-

yi  altında  yaradılmış  və  fəaliyyət göstərmiş,  yalnız  sosialist  ölkələrinin daxil 

olduqları Varşava Müqaviləsi Təşkilatı və Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasının 

mövcudluğuna son qoyuldu, Moskva öz qoşunlarını və hərbi texnikasını Şərqi 

Avropa ölk

ələrindən çıxarmaq məcburiyyətində qaldı.  

Bütün  qeyd  olunanların  nəticəsi olaraq  SSRİ-nin daxilində  baş  verən 

siyasi prosesl

ər getdikcə Kremlin nəzarətindən çıxmış, İttifaq dövlətinin möv-

cud


luğunun  özü  sual  altına  düşmüşdü.  1990-cı  il  martın  11-də  Sovet  İttifaqı 

Kom


munist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin plenumunda Kommunist Partiyası-

nın sovet idarəetmə sistemindəki hakim mövqeyi haqqında SSRİ Konstitusiya-

sının 6-cı maddəsi ləğv edildi. Bunun ardınca müttəfiq respublikalarda mühafi-

z

əkar mövqedə  duran kommunistlərin nüfuzu və  prosseslərə  təsir  imkanları 



xeyli z

əiflədi, əvəzində liberal və millətçi baxışlı insanlar hakimiyyət orqanla-

rında əsas qüvvəyə çevrildilər.  

1990-


cı il SSRİ tarixində “suverenitetlər paradı” kimi yadda qaldı. Qeyd 

olunan ilin sonunad

ək bütün müttəfiq respublikaların Ali Sovetləri öz suveren-

likl


əri haqqında  bəyanatlar qəbul etdilər.  Respublika  qanunlarının  ittifaq 

qanun


ları  üzərindəki  üstünlüyü  ideyası,  mərkəzi hakimiyyət  orqanlarına  eti-

mad


sızlıq, ərazilərindəki resurslar və onlardan istifadə üzərində yerli orqanların 

n

əzarətini yaratmaq, respublikaların idarəetmə strukturlarına milli kadrları irəli 



ç

əkmək kimi məqamlar bu bəyanatların əsas məzmununu təşkil edirdi. 




67 

M.S.Qorbaçov  SSRİ-nin  tam  dağılmasının  qarşısını  almaq  məqsədilə, 

SSRİ  Ali  Sovetinin  1990-cı  il  17  noyabr  tarixli  iclasında  unitar  dövlət  olan 

SSRİ-nin  əvəzinə  yeniləşmiş  ittifaq  müqaviləsi imzalamaq, bu müqavilənin 

imzalanmasına  qədər  respublikaların  hakimiyyət  orqanlarının  qəbul etdikləri 

bütün q


ərarların  dondurulması  təklifi ilə  çıxış  etdi.  Müttəfiq  respublikaların 

əksəriyyətinin rəhbər xadimləri  SSRİ  prezidentinin  bu  təklifinə  münasibət 

bildir

ərək respublikalarının suverenlikdən imtina etmək fikrində olmadıqlarını 



bildirmişdilər. Rusiya Federasiyasının rəhbəri B. Yeltsin qeyd olunan məsələyə 

qeyri-


ciddi  yanaşaraq,  təklifin irəli sürüldüyü  iclasda ümumiyyətlə  iştirak 

etm


əmişdi. Ukrayna Nazirlər Sovetinin sədri V.Fokin təklifə münasibət bildirə-

r

ək bəyan etmişdi: “Hamı bilməlidir ki, suverenlik haqqında bəyanatlar yeni-



d

ənqurma zəminində  və  onun  ideyalarının  inkişafı  prossesində  meydana gəl-

mişdir. Öz övladlarından imtina etmək günahdır”. Eyni mövqedən çıxış edən 

Belorusiya Nazirl

ər Sovetinin sədri V.Kebiç bildirirdi: “Bu gün biz İttifaqımızı 

saxlamaq  haqqında  danışırıq,  nəyi  saxlamaq  lazımdır?  Etiraf  edirik:  İttifaq 

yalnız  konstitusiya  ilə  mövcuddur... Həqiqətin gözünə  baxmaq  lazımdır.  Bu 

gün heç bir respublika öz suverenliyini güz

əştə getməyəcək”. Azərbaycan Ali 

Sovetinin s

ədri E.Qafarovanın məsələyə münasibəti belə olmuşdu: “... bu gün 

SSR  İttifaqı  sanki  vardır,  eyni  zamanda  o,  yoxdur...  Milli  respublikaların 

müst

əqillik ənənəsi artıq reallıqdır”. Gürcüstan Ali Sovetinin sədri A.Asatiani 



respublikasının  artıq  Sovet  İttifaqının  tərkibində  olmadığını  və  İttifaq  müqa-

vil


əsini imzalamayacağını bəyan etmişdi. Digər müttəfiq respublikaların, hətta 

bu  respublikaların  tərkibində  olan  muxtar  respublikaların  nümayəndələri də 

oxşar bəyanatlarla çıxış etmişdilər (8, 43-47). 

1990-


cı ilin dekabrında SSRİ xalq deputatlarının dördüncü qurultayında 

İttifaq  dövlətinin taleyini ümumxalq referendumunda həll  etmək  haqqında 

q

ərar qəbul edildi. SSRİ Ali Sovetinin 1991-ci il yanvarın 16-da qəbul etdiyi 



q

ərar  ilə  referendumu həmin  ilin  mart  ayının  17-də  keçirmək qərara  alındı. 

Latviya, Litva, Estoniya, Moldova, Gürcüstan v

ə  Ermənistan referendumda 

iştirak etməkdən imtina etdilər.  

R

əsmi elan olunmuş məlumatlara görə, 17 mart referendumunda səsver-



m

ə  üçün  adları  siyahıya  daxil  edilənlərin 80%-i  iştirak  etmiş  və  onların  76  %-i 

SSRİ-nin  saxlanılmasının  lehinə  səs  vermişdi.  Rusiya  Federasiyasında  əhalinin 

75,4%-i refe

rendumda  iştirak  etmiş  və  onların  71%-i  İttifaq  dövlətinin saxlanıl-

masına  “hə”  demişdi.  Referendumda  iştirak  etmiş  digər  respublikalarda  uyğun 

göst

əricilər aşağıdakı kimi olmuşdu: Ukraynada 83% və 70%, Belorusiyada 83% 



v

ə 83%, Özbəkistanda 95% və 93,7%, Qazaxıstanda 89% və 94%, Azərbaycanda 

75% v

ə  93%,  Qırğızıstanda  93%  və  94,5%, Tacikistanda 94% və  96%, 



Türkm

ənistanda 97,7% və 98% (1, 436). 

Göründüyü kimi, ist

ər referendumda iştirak edənlər, istərsə də SSRİ-nin 

saxlanılmasına müsbət cavab verənlər baxımından ən yüksək göstəricilər, so-

sial-


iqtisadi inkişaf və demokratik dəyərlərin yayılması səviyyəsinə görə digər 

respublikalardan mü

əyyən qədər geri qalan Qazaxıstan və Orta Asiya respublu-



68 

kalarının payına düşür.  

Suveren Respublikalar İttifaqı haqqında müqavilənin ilkin layihəsi 1991-

ci  il  martın  9-da mətbuatda dərc olundu. Sonradan bu layihə  bir neçə  dəfə 

d

əyişdirilmiş  və  qeyd olunan il iyunun 17-də  M.S.Qorbaçov layihənin son 



variantını  imzalayaraq  17  mart  referendumunda  iştirak  etmiş  9  respublikanın 

Ali Sovetl

ərinə  göndərmişdi.  İyulun  23-də  müqavilə  layihəsinin  hazırlandığı 

Novo-Oqaryovo

da SSRİ-nin, müttəfiq və muxtar respublikaların əksəriyyətinin 

r

əhbərlərinin iştirakı ilə geniş iclas keçirildi, ittifaq vergi və rüsumları haqqında 



bölm

ə istisna olmaqla, yerdə qalan bütün məsələlər razılaşdırıldı. İyulun 29-da, 

yen

ə də Novo-Oqaryovoda M. Qorbaçov, B.Yeltsin və N.Nazarbayev arasında 



gizli görüş keçirilmiş və yeni İttifaq müqaviləsini avqustun 20-də imzalamaq, 

bundan sonra DTK s

ədri Kryuçkovu, müdafiə naziri Yazovu, daxili işlər naziri 

Puqonu v


ə  baş  nazir  Pavlovu  vəzifələrindən  uzaqlaşdırmaq  və  sonuncunun 

yerin


ə  N. Nazarbayevi təyin etmək  haqqında  razılıq  əldə  olunmuşdu.  Novo-

Oqaryovo 

görüşünün  gizli  şəraitdə  keçirilməsinə  baxmayaraq, DTK əmək-

daşları xüsusi dinləmə vasitələri ilə danışıqların məzmunu haqqında məlumat 

əldə edə bilmişdilər və B.N.Yeltsinin fikrincə, bu amil 1991-ci ilin avqust ha-

dis


ələrinə gətirən səbəblərdən ola bilərdi (1, 460-466) . 

SSRİ-nin süqutunun qarşısını almaq, ölkə həyatının bütün sahələri üzə-

rind

ə  dövlət nəzarətini gücləndirmək məqsədilə  mühafizəkar  baxışlı  bir  qrup 



yüks

ək vəzifəli dövlət xadimi, tarixə “avqust qiyamı” kimi daxil olmuş dövlət 

çevrilişinə  cəhd  etdi.  SSRİ-nin vitse-prezidenti  Q.İ.Yanayev  “Mixail  Serge-

yeviç Qorbaçovun s

əhhəti ilə əlaqədar SSRİ prezidentinin səlahiyyətlərini yeri-

n

ə yetirə bilməməsi ilə bağlı olaraq və SSRİ Konstitusiyasının 127



madd


əsinə 

əsasən” 1991-ci il avqustun 18-də imzaladığı fərmanı ilə 1991-ci il avqustun 

19-

dan SSRİ prezidentinin səlahiyyətlrini öz üzərinə  götürdü. Eyni zamanda, 



sovet r

əhbərliyi adından verilmiş bəyanatda avqustun 19-dan başlayaraq 6 ay 

müdd

ətinə SSRİ-nin ayrı-ayrı yerlərində fövqəladə vəziyyət elan olunduğu və 



bunu h

əyata keçirmək  üçün  SSRİ  Müdafiə  Şurası  sədrinin birinci müavini 

O.D.Baklanov, SSRİ DTK-nın sədri V.A.Kryuçkov, SSRİ baş naziri V.S.Pav-

lov, SSRİ daxili işlər naziri B.K. Puqo, SSRİ Kəndli İttifaqının sədri V.A.Stra-

dubtsev, 

SSRİ Sənaye, Tikinti, Nəqliyyat və Rabitə Dövlət Müəssisələri və Ob-

yektl

əri Assosiasiyasının  prezidenti  A.İ.Tizyakov,  SSRİ  müdafiə  naziri 



D.T.Azov v

ə SSRİ prezidentinin səlahiyyətlərini yerinə yetirən Q.İ.Yanayevin 

daxil  olduqları  Fövqəladə  Vəziyyət üzrə  Dövlət Komitəsinin  yaradıldığı  bil-

dirildi (9, 18-20).  

C

əmiyyətin  əsas hissəsinin və  ordunun  qiyamçıları  deyil,  onlara  qarşı 



effektiv müqavim

əti təşkil edə bilmiş Rusiya prezidenti B.N. Yeltsini müdafiə 

etm

əsi dövlət çevrilişi planının iflasa uğraması ilə nəticələndi.  



Avqust hadis

ələri nəticəsində, M.S. Qorbaçovun irəli sürdüyü yeni İttifaq 

müqavil

əsi ideyası da öz aktuallığını itirdi, çünki bu hadisələrdən sonra SSRİ-

nin süqutu m

əsələsi gündəlikdə duran məsələyə çevrilmişdi. M.S.Qorbaçovun 

əsas siyasi opponenti  olan B.N.Yeltsinin nüfuzunun və  prosseslərə  təsir 



69 

gücünün daha da artmas

ı nəticəsində birincinin ölkənin siyasi həyatındakı rolu 

sıfıra enmişdi.  

1991-ci il avqustun 19-na q

ədər cəmi iki respublika – Litva və Gürcüstan 

- öz müst

əqilliklərini elan etmişdisə, bundan sonra digər respublikalar da eyni 

addımı atdılar və faktiki olaraq SSRİ adlı dövlətin varlığına son qoydular.  

Rusiya, Belorusiya v

ə  Ukrayna rəhbərləri  B.Yeltsin,  S.Şuşkeviç  və 

L.Kravçuk 1991-

ci il dekabrın 7-8-də Minsk yaxınlığındakı Belovej meşəsin-

d

əki Viskuli iqamətgahında keçirdikləri görüşdə SSRİ-nin beynəlxalq hüququn 



subyekti v

ə geosiyasi reallıq kimi mövcudluğuna son qoyulduğunu bəyan etdi-

l

ər və təmsil etdikləri dövlətlərdən ibarət Müstəqil Dövlətlər Birliyinin yaradıl-



ma

sı haqqında razılaşma imzaladılar. Pribaltika respublikalarının və Gürcüsta-

nın rəhbərləri istisna olmaqla, 11 keçmiş sovet respublikasının prezidentlərinin 

dekabrın  21-də  Qazaxıstanın  paytaxtı  Alma-Atada  keçirilmiş  görüşlərində 

Az

ərbaycan,  Qazaxıstan,  Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan,  Qırğızıstan, 



Moldova v

ə Ermənistanın da MDB-yə qoşulmaları haqqında bəyannamə imza-

lan

dı.  Gürcüstan prezidenti Z.Qamsaxurdiya  ölkəsində  başlamış  vətəndaş 



müharib

əsi səbəbindən Alma-Ata görüşündə iştirak edə bilməmişdi. Dekabrın 

25-d

ə SSRİ-nin birinci və sonuncu prezidenti M.S.Qorbaçovun bəyanat verərək 



s

əlahiyyətlərindən imtina etməsi ilə  70 ildən çox bir dövrdə  mövcud  olmuş 

sovet dövl

əti tarix səhnəsindən çıxmış oldu (1, 564-575).  

SSRİ-nin  süqutu  on  beş  yeni  müstəqil dövlətin dünya  birliyinə  daxil 

olması  ilə  nəticələndi. Bu isə,  öz növbəsində  təkcə  keçmiş  SSRİ  məkanında 

deyil, bütün dünyada qüvv

ələr nisbətinə, sosial-iqtisadi, siyasi və  mədəni 

prossesl

ərə birbaşa təsir göstərən vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxardı.  




Yüklə 275,32 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin