Bank hisobi va audit

3.To’lov 
talabnomalari 
bo’yicha 
hisob-kitoblar 
ularning 
rasmiylashtirilishi va hisobi.
 
To‘lov talabnomasi
– bu mahsulot yetkazib beruvchi va mablag‘ 
oluvchilarning belgilangan summani to‘lovchi bank orqali to‘lashi to‘g‘risidagi 
talabnomani o‘z ichiga olgan hisob-kitob hujjatidir.
 
Hisob-kitoblarning to‘lov talabnomalari orqali o‘tkaziladigan shaklida 
ishlatiladigan asosiy hujjat bu – to‘lov talabnomasidir. To‘lov talabnomalari 
mahsulot yetkazib beruvchi tomonidan belgilangan № 0505411001 shakldagi 
blankalarda bankka taqdim etiladi. 
To‘lov talabnomalari quyidagi hollarda ishlatilishi mumkin: 

yuklab jo‘natilgan tovarlar uchun; 

bajarilgan ishlar uchun; 

ko‘rsatilgan xizmatlar uchun; 

amaldagi qonunchilikda, me’yoriy hujjatlar yoki shartnomada ko‘zda 
tutilgan boshqa to‘lovlar uchun. 
To‘lov talabnomasida mahsulot yetkazib beruvchi tomonidan talabnoma 
nomeri, uni to‘ldirilgan sana, shu korxona nomi, uning hisobvaraq nomeri, xizmat 
ko‘rsatuvchi bank nomi, bankining kodi, to‘lovchi korxonaning nomi, uning 
bankdagi hisobvaraq nomeri, to‘lovchiga xizmat ko‘rsatuvchi bank nomi va kodi, 
to‘lov summasi va to‘lov maqsadi ko‘rsatiladi.
To‘lov talabnomalari bo‘yicha hisob-kitoblarni rasmiylashtirish va hisobga 
olish ishlarini 3 bosqichga bo‘lib ko‘rib chiqamiz: 

---

64 
1-bosqich. Mahsulot yetkazib beruvchi bankida to‘lov talabnomasini 
inkassoga qabul qilinishi. 
2-bosqich. Mahsulot oluvchi bankida to‘lov talabnomalarini to‘lash 
bo‘yicha operatsiyalari.
3-bosqich. Mahsulot yetkazib beruvchi bankida to‘lovni qabul qilish 
bo‘yicha operatsiyalar.
1-bosqich. Mahsulot yetkazib beruvchi bankida to‘lov talabnomasini inkassoga 
qabul qilinishi 
To‘lov talabnomasi mahsulot jo‘natilgandan so‘ng shartnomada belgilangan 
muddatlarda mahsulot jo‘natuvchi korxona tomonidan ro‘yxat, ya’ni reyestr 
asosida bankka inkassoga topshiriladi.
To‘lov talabnomalari 2 yoki 3 nusxada to‘ldiriladi. Agar mahsulot yetkazib 
beruvchi va to‘lovchi tomonlarga bitta bank bo‘limi xizmat ko‘rsatsa talabnoma 3 
nusxada taqdim etiladi. Bu holda to‘lov talabnomalarning har bir nusxalari 
quyidagicha ishlatiladi: 
-birinchi nusxa to‘lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi 
tomonidan imzo, to‘lovi amalga oshirilgan sana, bankning to‘rtburchak muhr izi 
tushirilgan va qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig‘masiga 
tikiladi; 
-ikkinchi nusxasi to‘lov oluvchining hisobvarag‘iga ilova sifatida mas’ul 
ijrochi tomonidan imzo, to‘lov amalga oshirilgan sana, bankning to‘rtburchak 
muhr izi qo‘yilgan va qabul qilingan sana ko‘rsatilgan holda beriladi; 
-uchinchi nusxa qabul qilish sanasi, to‘lovni amalga oshirish sanasi, mas’ul 
ijrochining imzosi va bank to‘rtburchak muhr izi qo‘yilgan holda to‘lovchiga uning 
hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birgalikda beriladi. 
Agar to‘lovchi va mahsulot yetkazib beruvchi bir hudud ichidagi yoki turli 
hududlarda joylashgan turli bank bo‘limlari xizmatidan foydalansalar, bu holda 
to‘lov talabnomalari 2 nusxada bankka taqdim etiladi. Ularning har ikkala 
nusxalari pochta aloqasi yoki kurerlar orqali to‘lovchi bankiga jo‘natiladi.
 
2-bosqich. Mahsulot oluvchi bankida to‘lov talabnomasini to‘lash bo‘yicha 
operatsiyalar 
To‘lovchi korxona bankiga mahsulot yetkazib beruvchi korxona bankidan 
birinchi va ikkinchi nusxa to‘lov talabnomasi pochta aloqasi yoki kurerlar orqali 
kelib tushadi. To‘lov talabnomalari tomonlar o‘rtasida tuzilgan shartnomaga 
asosan akseptlash tartibida yoki akseptlamasdan to‘lanishi mumkin. Bank 
tomonidan talabnomalarni akseptlash uchun bir shahar ichidagi hisob-kitoblarda 3 
kun, shaharlararo hisob-kitoblarda 5 kun muhlat beriladi. Lekin korxonaning 
iltimosiga ko‘ra bank bu muddatni 10 kungacha cho‘zishi mumkin. To‘lov 
talabnomaning rekvizitlari 1-kartoteka bo‘yicha yuritiladigan daftarga qayd etiladi 
va mijozga xabar beriladi. Mijoz bu haqda jurnalga o‘z imzosini qo‘yadi. 

---

65 
Talabnomaning ikkinchi nusxasi tovar-transport hujjatlari bilan birga keyingi ish 
kunidan kechiktirilmasdan hujjatni akseptlash uchun qabul qilingan sana 
ko‘rsatilgan holda va to‘lov to‘g‘risida ma’lumot sifatida to‘lovchiga beriladi.
Agar banklarda 1-kartotekaning hisobini yuritish dasturiy yo‘l bilan olib 
borilmasa, bunday talabnomalar qabul qilingan kuni “To‘lov uchun akseptlanishi 
kutayotgan hisob-kitob hujjatlari”ni hisobga olib borish daftarida ikki nusxada 
quyidagi rekvizitlarni ko‘rsatgan holda bank tomonidan qayd etiladi:
– to‘lov talabnomasining bankka kelib tushish sanasi va to‘lov muddati; 
– to‘lovchining hisobvaraq nomeri; 
– to‘lovchining nomi; 
– bank kodi; 
– talabnomaning nomeri; 
– to‘lov maqsadi va summasi. 
To‘lov talabnomasini 1-kartotekaga joylashtirishda quyidagi balansdan 
tashqari provodka bajariladi: 
Debet 90962 “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari” 
Kredit 96319 “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha 
kontrhisobvaraq” 
Daftarda har bir to‘lov muddati bo‘yicha talabnoma summalari va bu 
summalarning yig‘indilari ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. 1-kartotekaning hisobi 
dasturiy yo‘l bilan amalga oshirilsa, talabnoma bo‘yicha ko‘rsatilgan rekvizitlar 
komputerga kiritiladi. 
To‘lov talabnomasini to‘lashdan bosh tortib yozilgan raddiya arizasi to‘lovchi 
tomonidan bankka topshirilganda talabnomalar shu kunning o‘zidayoq 1-
kartotekadan olinadi hamda tovar-transport hujjatlari va boshqa ilovalar bilan birga 
mahsulot yetkazib beruvchi korxona bankiga ijrosiz qaytarib yuboriladi. To‘lovchi 
talabnomani akseptlashdan qisman bosh tortganda, to‘lovchi tomonidan 
akseptlangan summa bo‘yicha to‘lovlar o‘tkaziladi. To‘lovchi hisobvarag‘ida 
talabnomaning akseptlangan qismini to‘lashga yetarli pul mablag‘lari bo‘lmaganda 
talabnoma “Muddatda to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari” kartotekasiga 
joylashtiriladi. Bu kartoteka 2-kartoteka deb yuritiladi. Bunda talabnomaning 
dastlabki summasi o‘chiriladi va yonida to‘lovchi akseptlagan summa yozib 
qo‘yiladi. Kartotekaga kirim qilingan summa to‘lovchi korxona hisobvarag‘iga pul 
mablag‘lari kelib tushgandan so‘ng to‘lanadi.
Agar 1-kartotekaga joylashtirilgan to‘lov talabnomasi bo‘yicha to‘lovchi 
tomonidan raddiya arizasi kelib tushmasa, to‘lov talabnomasi akseptlash uchun 
berilagn 3 kun muhlat o‘tgandan so‘ng to‘lanadi. To‘lov talabnomasini to‘lashdan 
avval to‘lovchi korxonaning depozit hisobvarag‘ini yurituvchi mas’ul ijrochi 
talabnomani to‘lash uchun yetarli pul mablag‘larining to‘lovchi hisobvarag‘ida 
mavjudligini tekshiradi. Agar depozit hisobvarag‘ida yetarli pul mablag‘lari bo‘lsa, 
talabanoma to‘lanadi. To‘lov talabnomasini to‘lash quyidagi buxgalteriya yozuvi 
orqali amalga oshiriladi: 
 

---

66 
Debet
20210 - “Davlat korxona, tashkilot va muassasalarining talab 
qilinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag‘i” 
Kredit
10103 - “ Bankning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i”
Balans ichidagi hisobvaraqlar bo‘yicha bajarilgan ushbu buxgalteriya 
yozuvlaridan avval balansdan tashqari ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlar 
bo‘yicha buxgalteriya yozuvlari bajariladi, 1-kartotekadagi to‘lov talabnomasining 
o‘zi kartotekadan olinadi va hisobdan chiqariladi: 
Debet 96319 “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha 
kontr. hisobvaraq” 
Kredit 90962 “To‘lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari” 
Bu buxgalteriya yozuviga qarama-qarshi bo‘lgan yozuv to‘lov talabnomasini 
1-kartotekaga qabul qilingan paytda bajariladi, ya’ni to‘lov talabnomasining 1-
kartotekaga kirim qilinganligi bildiradi. Yuqoridagi buxgalteriya yozuvi esa 
talabnomaning kartotekadan olinganligini bildiradi.
To‘langan talabnoma elektron to‘lovlar tizimi yordamida Markaziy bank 
qoshidagi Hisob Markazi orqali mahsulot sotuvchi bankiga o‘tkaziladi. 
Talabnomaning ushbu nusxasi bankning kundalik hujjatlar yig‘majildiga tikiladi va 
belgilangan tartibda saqlanadi. 
To‘lov o‘tkazish bo‘yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi bajariladi: 
Debet
Mahsulot sotib oluvchining depozit hisobvarag‘i
Kredit
Tijorat bankining vakillik hisobvarag‘i