Baslawish klass oqiw sabaqlarinda xaliq awizeki dóretpelerin úyreniw arqali oqiwshilardiń SÓylewin ósiriwdiń bazi bir máseleleri

BASLAWISH KLASS OQIW SABAQLARINDA XALIQ AWIZEKI DÓRETPELERIN ÚYRENIW ARQALI
OQIWSHILARDIŃ SÓYLEWIN ÓSIRIWDIŃ BAZI BIR MÁSELELERI
“Oqıw kitabi” sabaqlıǵındaǵı oqıw materialları balalarǵa bilim beriw, olardı tárbiyalawda áhmiyetli orın tutadı. Olar oqıwshılardıń jaratılıs haqqındaǵı bilimlerin bayıtadı hám olarda joqarı insaniylıq pazıyletlerdi qáliplestiredi. Oqıwshılardı kórkem, ilimiy ǵalabalıq dóretpeler menen tanıstırıw arqalı kıtapxanlıq mádeniyatı nrawajlandırıladı.
Ótken zamanda watanımız hám xalqımız basınan keshirgen áhmiyetli waqıya-qubılıslar súwretlengen dóretpelerdi oqıw arqalı oqıwshılarda social -tariyxıy bilimler qáliplese basladı. Elimizdiń qáwipsizligi jolında ata- babalarımız alıp barǵan gúresler tariyxı haqqında gúrriń etilgen dóretpeler balalarda watanǵa muhabbat sezimlerin tárbiyalaydı.
Baslawısh tálim oqıw programmasınan orın alǵan xalıq awızeki dóretpeleri oqıwshılardı mámleketimizdiń sociallıq- siyasiy turmısı hám xalıqtıń jangovor miyneti menen tanıstırıwǵa járdem beredi. Baslawısh tálimniń barlıq klassları oqıw programmasınan orın alǵan xalıq awızeki dóretpes bólimi klasstan klasqa ótiw dawamında tema átirapında, janr ózgesheligi hám kólem tárepinen keńeyip baradı. Xalıq awızeki dáretpeleri úlgileriniń insan ruwxıylıǵına tásiri kúshli bolıp, bul oqıw sabaqlarınıń aldında turǵan wazıypalardı sheshiwde úlken faktor bolıp xızmet etedi. Oqıw baǵdarlamasında da oqıwǵa úyretiwdiń zárúrli wazıypaları retinde tómendegiler belgilep qoyılǵan:
- baslanwısh oqıw ilimiy tájriybelerin (tuwrı, tez, sanalı hám kórkem oqıwdı ) jetilistiriw;
- balalardı oqıǵan shıǵarmalarınıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı - estetikalıq qásiyetlerin tereń túsiniw, olarda súwretlengen waqıyalardıń mazmunın túsiniw, arnawlı juwmaqlar shıǵarıwǵa tayarlaw;
- balalarda joqarı ádep- ikramlılıq sapalardı hám estetikalıq sezimin tárbiyalaw;
- oqıwshılardı tekst ústinde islewge úyretiw;
- oqıwshılardıń ortalıq haqqındaǵı bilimlerin bayıtıw.
Bul wazıypalar baǵdarlamada berilgen kórkem, ilimiy- kópshilikke arnalǵan dóretpeler, atap aytqanda, xalıq awızeki dóretpeleriniń úlgileri tiykarında ámelge asıriladı.
Oqıw sabaqlıqlarına xalıq awızeki dóretpesiniń ertek, tımsal, qosıq, naqıl, tabısıw, tez aytıw, sóz dizbegikleri sıyaqlı janrlari kirgzilgen. Olar oqıwshılardıń bilimin bayıtıw, kórkem- estetikalıq talǵamın tárbiyalaw múmkinshiligine iye.
Xalıq awızsha ijodini úyreniw processinde sóylew ósiriw programma hám oqıw sabaqlarınıń aldına qoyılǵan til ósiriw wazıypasın ámelge asırıwı kerek.
Sóylew - kisi iskerliginiń túri, til quralları (Sóz, Sóz birikpesi, gáp) tiykarında
oylawdı iske salıw bolıp tabıladı. Sóylew óz-ara baylanıs hám xabar, óz pikirin sezim-tınıshsızlanıw menen ańlatıw hám basqalarǵa tásir etiw wazıypasın atqaradı. Jaqsı rawajlanǵan sóylew jámiyette kisi iskerliginiń zárúrli qurallarından biri retinde xızmet etedi. Oqıwshı ushın bolsa sóylew mektepte tabıslı tálim alıw quralı bolıp tabıladı. Oqıwshılarǵa til úlgilerin beriw, olar ushın jaqsı sóylew sharayatın jaratıw zárúr. Sóylewdi esitiw hám onnan óz tájiriybesinde paydalanıw nátiyjesinde balalarda tálim metodikasına tiykarlanatuǵın sanalı túrde «tilni seziw» qáliplesedi. Balanıń sóylewin rawajlandırıqdıń metodikalıq shárti sóylew iskerliginiń keń sistemasın jaratıw, yaǵnıy, birinshiden, jaqsı sóylew úlgisin túsiniw, ekinshiden, úyrengen til qurallarından paydalanıp, óz pikirin bayanlaw ushın sharayat jaratıw esaplanadı.
Bala tildi sóylew iskerlik processinde ózlestiredi. Bunıń ózi jetkilikli emes, sebebi ol sóylewdi júzeki ózlestiredi. Sóylewdi iyelewdiń qatar aspektleri bar. Bular:
1. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı til normaların ózlestiriw. Mektep oqıwshılardı kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildi ápiwayı sóylesiw tilinen, dialekt hám jargonnan parıqlawǵa uyretedi, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildiń kórkem, ilimiy, sóylesiw variantları menen tanıstıradı.
2. Jámiyetimizdiń hár bir aǵzası ushın zárúr bolǵan zárúrli sóylew ilimiy tájriybelerin, yaǵnıy oqıw hám jazıw ilimiy tájriybelerin ózlestiriw. Bunıń menen oqıwshılar jazba sóylewdiń qásiyetlerin, onıń awızsha -Sóylesiw sóylewinden ayırmashılıǵın bilip aladı.
3. Oqıwshılar sóylew mádeniyatın jetilistiriw. Til jámiyettegi eń zárúrli baylanıs quralı bolıp tabıladı. Tildiń mine sol social áhmiyetinen kelip shıǵıp, mektepte oqıwshılardıń sóylew mádeniyatına bólek itibar beriledi. Bul wazıypalardı orınlaw ushın oqıtıwshı oqıwshılar menen rejeli jumıs aparıwı kerek. Onıń ushın bolsa oqıwshılar sóylewin ósiriw ústinde islew túsinigine neler kiriwin bilip alıw zárúrli bolıp tabıladı.
Sóylew rawajlandırıwda úsh bapdarǵa ajratıladı:
1) Sóz ústinde islew; 2) Sóz birikpesi hám gáp ústinde islew; 3) baylanısıwlı sóylew ústinde islew.
Sóz, sóz birikpesi hám gáp ústinde islew ushın lingvistik baza bolıp leksikologiya (frazeologiya hám stilistika menen birgelikte), morfologiya, sintaksis xızmet etedi; baylanısıwlı sóylew bolsa logikaqa, ádebiyattanıw ilimi hám quramalı sintaktik pútinlik lingvistikasiga tiykarlanadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   K. Qosimova hám b. Ana tili oqıtıw metodikası.-T.: Noshir. 2009.
   
2. 
   R. Mavlanova “Pedagogika”, Tashkent 2000-jıl.
   
3. 
   www.pedagog.uz
   
4. 
   www.ziyonet.uz