Fяxrяddиn mustafayev

yerləşən), 
aksosomatik 
(somada-cisimdə 
yerləşən) 
və 
akso-aksonal 
(aksonlarda  yerləşən)-bölünür.  Heyronlarda  oyanma  yalnız  bir  istiqamətdə-
dendritlərdən  somaya  və  aksona  doğru  nəql  olunur.  Başqa  toxumalardan  fərqli 
olaraq  sinir  toxumasında  neyronlardan  başqa  digər  hüceyrələr  də  movcuddur. 
Neyroqliya-sinir  toxumasının  əsas  kütləsini  təşkil  edən  qlial  elementlərdən 
(hüceyrələrdən)  ibarət  olub,  neyronlar  arasındakı  bütün  boşluğu  doldurur  və 
köməkçi  funksiyaları  yerinə  yetirir.  Anatomik  cəhətdən  onlar  2  qrupa-
oliqodendritlər və astrositlər (beyində neyronun cismi ilə kapilyarların arasında 
yerləşir)  və  Şvannov  hüceyrələri  (periferik  sinir  sistemində  yerləşir,  millin 
əmələ  gətirən  qlial  hüceyrələrdən  əmələ  gəlir)-bölünür.  Bunların  hər  ikisi 
birlikdə aksonların ətrafında möhkəm millin qişasını əmələ gətirir. Neyronlardan 
fərqli olaraq astorositlər və digər qlial hüceyrələr bölünmə xassələrinə malikdir. 
Qliya  –mərkəzi  sinir  sistemində  dayaq  və  müdafiə  funksiyalarını  yerinə  yetirir. 
Neyron  və  neyroqliya  arasında  15-20  nm  uzunluğunda  yarıqlar  vardır  ki,  onlar 
da  maye  ilə  dolu  olan  interstisial  boşluq  əmələ  gətirir.  Neyronlararası  mərkəzi 

---

 
112 
sinapslarda  təsir  potensialı  postsinaptik  neyronda  yaranır,  həm  oyadıcı,  həm  də 
tormozlayıcı  xüsusiyyətə,  həmçinin  kimyəvi,  elektrik  və  qarışıq  keçiricilik 
mexanizminə  malikdir.  Müəyyən  funksiyanı  yerinə  yetirən  və  onu  tənzimləyən 
neyronlar qrupu sinir mərkəzi adlanır və oyanmanın ləng nəql edilməsi, ritminin 
və gücünün transformasiya olunması, sıx qıcığa seyrək və əksinə cavab verməsi, 
daimi  tonusa  malik  olması,  irradiasiya  (impulsların  neyronlara  paylanması), 
oyanmanın  yalnız  bir  istiqamətdə-afferent  neyrondan  aralıq  neyron  vasitəsilə 
efferent neyrona nəql olunması və s.-xassələri ilə səciyyələnir. 
Sinir sistemi orqanizmin fəaliyyətini onun genetik homeostazı və xarici mü-
hitlə  əlaqəsi  formasında  idarə  edir,  daimi  nəzarətdə  saxlayır  və  tənzimləyir. 
Onun  əsas  aparıcı  elementi  sayılan  neyronların  fizioloji  funksiyaları  və  beyinin 
keçirici sistemlərinin sxemi əvvəlcədən genetik olaraq proqramlaşdırırlır. Həm 
hüceyrədaxili proseslər, həm də neyronlar arasındakı əlaqə hüceyrələrin genetik 
ixtisaslaşması ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, görmə aparatının neyronları yalnız 
özünün ikinci neyronları ilə əlaqəyə girir. Onlar eşitmə və s. sistemin neyronları 
ilə    heç  bir  əlaqəyə  girmir.  Bu  hal  beyinin  bütün  şöbələrinin  və    orqanların 
neyronları  üçün  spesifik  xarakter  daşıyır  və  çox  böyük  əhəmiyyətə  malikdir. 
Genlərin  dəsti  (yığımı)  inkişafda  olan  sinir  hüceyrələrinin  hansı  tipə  və  sinir 
kələfinə  aid  olacağını  əvvəlcədən  müəyyənləşdirir.  Neyronların  hansı  quruluşa, 
formaya,  xassələrə  malik  olması  də  genetik  determinasiyaya  uyğun  olaraq  for-
malaşır.  Sinir  kələflərinin  3  genetik  determinasiya  olunmuş  tipi-ierarxik,  lokal 
və divergent – ayırd edilir.