Fяxrяddиn mustafayev

drozofilin 
R-elementləri 
və 
qarğıdalının 
As-elementləridir. 
Fəal 
transpozonlarla  bərabər,  qeyri-fəallığı  ilə  seçilən  passiv  transpozonlar  da 
mövcud  olmaqla,  onlar  DNT-nin  fraqmenti  olmasına  baxmayaraq  koldaşdırma 
xassəsinə  malik  deyil,  ancaq  onların  çoxlu  sayda  nüsxələri  transpozoaza 
fermenti üçün əlverişli şərait və mühit (substrat) yaradır. Bəzi transpozonlar fəal 
RNT  sintez  edərək  revertaza  fermentinin  iştirakı  ilə  DNT-nin  çoxsaylı 
nüsxələrini yaradır və genomun ayrı-ayrı sahələrinə apararaq, onunla birləşdirir. 
Həmin  transpozonlar  genomun  bütün  sahələrinə  səpələnir,  DNT-nin  bütün 
fraqmentlərində  əks  olunur,  RNT-ni  transkribləşdirir,  sonra  isə  əks 
transkriptazanın  təsirindən  xeyli  nüsxələr  yaradır.  Ümumiyyətlə,  hüceyrələrin 
tərkibində  hər  transpozonun  100  minə  qədər  nüsxəsi  mövcuddur.  İnsanın 
genomunda  300  cüt  nukleotiddən  ibarət  olan  və  eyni  sayda  nüsxələrlə  təmsil 
olunan  A1u,  v1  və  v2  transpozonları  vardır.  Transporizisiya  prosesi  genetik 
məlumatların ötürülməsində və realizasiyasında çox mühüm rol oynayır, həm də 
əlamətlərin irsi dəyişkənliyə uğramasına zəmin yaradır. Transpozonların bəziləri 
fermentləri və əks transkriptaza fermentini kodlaşdıran mRNT-nin transkripsiya 
olunması  üçün  matriks  rolu  oynayır,  həm  də  genomun  yeni  lokuslarına  daxil 
olaraq  ətrafdakı  genlərin  fəaliyyətinə  də  nüfuz  edir.  Genoma  daxil  olan  bəzi 
transpozon 
genin 
quruluşunu  kəskin  surətdə  dəyişir  (inversiyalar, 
translokasiyalar  və  delesiyalar  törədir)  və  yeni  gen  əmələ  gətirir.  MDG 
transpozonları  genetik  lokuslarda  baş  verən  təbii  (spontan)  mutasiyaların 

---

 
156 
yaranmasının  ən  başlıca  (10-90%)  səbəbi  sayılır.  Transpozisiyaların  adi  halda 
təsadüfən  baş  verməsinə  baxmayaraq,  bəzən  müxtəlif  amillərin  təsirindən 
hüceyrədə eyni müddət ərzində fərqli siniflərə məxsus olan traspozonların sürətli 
yerdəyişməsi  yaranmaqla,  «transpozisiya  partlayışı»  baş  verir.  Bu  hal  hazırda 
əsasən məməlilərdə və quşlarda müşahidə olunur. Ali orqanizmlərin genomunda 
mövcud  olan  virus  haqqındakı  informasiya  endogen  viruslar  (EV),  onları 
kodlaşdıran genetik elementlər isə endogen proviruslar (EP) adlanır. Toyuqların 
genomunda  29  lokus    mövcud  olmaqla,  onların  heç  biri  toyuqların  genomuna 
məxsus olan element hesab edilmir və valideyin hüceyrələri üçün qeyri-patogen 
olmasına  baxmayaraq,  onlar  bəzi  hallarda  kanserogen  prosesin  başlanma 
ehtimalına  zəmin  yaradır,  yaxud  da  yeni  kansorogen  virusun  formalaşması  ilə 
nəticələnir.