Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

KIRISH

Fizika fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalar.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 16.02.06 dagi 25-sonli “Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘rsida”gi qarori bilan tasdiqlangan “Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishga qo‘yiladigan davlat talablari” ga ko‘ra:

1. Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishning bazaviy ta’lim muassasalari, ta’lim muassalslariga ega bo‘lgan vazirliklar va idoralarning ilmiy-tadqiqot va metodik markazlari, jumladan: “Zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanib pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo‘yicha namunaviy o‘quv rejalari va dasturlarni ishlab chiqadilar”. [4]

2. Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish institutlari, jumladan: “O‘qitishning interaktiv metodlarini, internetning global tarmog‘idan foydalangan holda pedagoglarning tanqidiy va ijodiy tafakkurini rag‘batlantirishga, mustaqil ma’lumot olishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy etadilar”.

3. Pedagog kadrlarning tayyorlanganligiga qo‘yiladigan talablarda esa jumladan: “yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallaganlik” kabi talab va vazifalar qo‘yilan. [4]

Pedagogik texnologiyalar masalasiga to‘xtalaylik. Pedagogik texnologiyalarga berilgan har xil ta’riflardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz:

1. Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qo‘llaniladigan usullar, yo‘llar yig‘indisi. (Izohli lug‘at).

2. Pedagogik texnologiya – o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir. (V.P. Bespalko.)

3. Pedagogik texnologiya – ta’limning rejalashtiriladigan natijalariga erishish jarayoni tafsiloti. (I.P. Volkov.)
4. Pedagogik texnologiya – texnika resurslari, odamlar va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qo‘llash hamda aniqlashning tizimli metodi (YUNEKSKO).

5. Pedagogik texnologiya – bu o‘qitishga o‘ziga xos yangicha (innoatsion) yondoshuvdir. U pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi, texnokratik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko‘chirilgan tasviri, ta’lim jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi. (B.L. Farberman.).

Keltirilgan ta’riflarni tahlili asosida xulosa qilib aytish mumkinki: zamonaviy pedagogik texnologiyaning mohiyati ta’limni yuqori darajada samarali tashkil etish uchun maqsad va vazifalarni aniq belgilash, ta’lim natijasini oldindan qayd etish, o‘quv predmetlarini to‘liq o‘zlashtirishga erishish uchun zaruriy ta’lim vositalari, shart-sharoitlarini tayyorlash, oldindan qayd etilgan, aniq kafolatlangan natijaga erishishga qaratilgan zaruriy tadbirlar tizimini ishlab chiqish va ta’lim jarayonini unga rioya qilib tashkil etishdan iboratdir.

Pedagogik texnologiyalar quyidagi belgilariga ko‘ra tasnif qilinadi:

- qo‘llanish darajasiga ko‘ra (umumpedagogik);

- falsafiy asosi bo‘yicha (majburlash pedagogikasi – umumiy majburiy ta’lim);

- asosiy rivojlantiruvchi omili bo‘yicha (sotsiogen, asosiy e’tibor jamiyatning faol a’zolari bo‘lgan barkamol insonlarni tarbyalashga qaratilgan; Shu bilan bir vaqtda biogen omillarga, ya’ni shaxsning har tomonlama rivojlanishiga ham e’tibor qaratilgan holda);

- o‘zlashtirish kontseptsiyasi bo‘yicha (assotsiativ-reflektor);

- shaxsiy belgi-sifatlariga ko‘ra yo‘nalganligi bo‘yicha (axborotli, ya’ni bilim, malaka, ko‘nikmalarni shakllantirish va mustahkamlashga yo‘naltirilgan);

- mazmun xususiyatlari bo‘yicha (dunyoviy, texnokratik, umumta’lim mazmunida bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish va olib borishda didaktikaga markaziy o‘rin beriladi);

- boshqaruv turi bo‘yicha (an’anaviy-mumtoz bo‘lib, unga ta’limning texnika vositalari qo‘shilgan);

- o‘quvchiga (ta’lim oluvchiga) yondoshuv bo‘yicha (avtoritar);

- ko‘p qo‘llaniladigan metodlari bo‘yicha (tushuntirish-illtyustratsiya);

- ta’lim oluvchilar toifalari bo‘yicha (ommaviy).

Texnologiya universal xususiyatga ega bo‘lib, uni har bir mutaxassis tomonidan amalga oshirish, bir xil darajada bajarish va ko‘zda tutilgan maqadga erishish mumkin. Uning metodikadan asosiy farqi shundaki, metodika o‘qitish usullari va yo‘llarining ma’lum shaxs uchun qulay bo‘lgan majmuidan iborat. Metodika o‘qituvchining bilim, ko‘nikmalari, mahorati, shaxsiy sifatlari, temperamentiga bog‘liq. [4]

Texnologiyalarning asosiy mezonlarini quyidagicha belgilash mumkin:

1. Ma’lum ilmiy asosga, kontseptsiyaga tayanish.

2. Tizimlilik, o‘quv-tarbiya jarayoni hamda uning tarkibiy qismlarining o‘zaro mantiqiy bog‘liqligi.

3. Samadorligi, ta’lim standartlariga erishishni kafolatlashi, talab qilinadigan vaqt, kuch va vositalarning me’yor darajasida ekanligi.

4. Boshqalar tomonidan qayta amalga oshirish mumkinligi.

Ta’limning kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonini yaratish yo‘lida o‘quvchi to‘liq o‘zlashtirishga erishguncha bajarishi lozim bo‘lgan barcha vazifalar aniq ketma-ketlikda, batafsil ishlab chiqilgan dastur tuziladi. Bu dastur ta’lim maqsadida ko‘zda tutilgan darajadagi bilim va ko‘nikmalarni har bir o‘quvchi o‘zlashtirishini kafolatlashi lozim. O‘zlashtirish jarayonining borishi haqida o‘qituvchi bilan birga o‘quvchining o‘ziga ham axborot yetib turadi. O‘quchi mantiqiy bog‘langan qisqa vazifalarni ma’lum ketma-ketlikda bajarish orqali deyarli xatolarsiz asosiy maqsadga yetib bora oladi. Bunday texnologiya o‘quv jarayonini to‘liq nazorat qilish imkonini beradi. Bunda mantiqiy bog‘langan qisqa vazifalar ketma-ketligi ta’lim jarayonining algoritmini hosil qiladi. O‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatining shunday algoritm asosida tashkil qilinishi ko‘zda tutilgan maqsadga

erishishni kafolatlaydi. Ta’lim jarayonini shunday tartibda tashkitl qilinishini hozirda to‘liq ma’noda pedagogik texnologiya deb atash mumkin. [4]

Yuqoridagilardan kelib chiqib, pedagogik jarayonni loyihalash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshirilshi tavsiya etiladi:

- ta’lim standartlarini tahlil qilish;

- ta’lim standartlarini ular asosida yaratilgan o‘quv dasturi bilan taqqoslash va o‘quv dasturi standart talablarini naqadar ro‘yobga chiqarishga qaratilganligini belgilab olish;

- o‘quv predmeti (mavzuning) maqsadini aniqlashtirish;

- o‘quv materiallar tarkibida DTS bo‘yicha o‘zlashtirilishi talab qilinadigan o‘quv elementlarini ajratish;

- har bir o‘quv elementining o‘zlashtirish maqsadlarini belgilash;

- ta’lim vositalarini optimal tanlash;

- didaktik jarayonni belgilash va belgilangan vaqt ichida ta’lim-tarbiya maqsadiga erishish uchun o‘quv elementlarining mazmunini didaktik tamoyillarga (uzluksizlik, tadrijiylik, tushunarlilik, ilmiylik, ko‘rgazmalilik) aoslangan holda o‘quvchilarga uzatish yo‘llarini belgilab olish;

- o‘quvchi faoliyatini baholash usuli va mezonlarini belgilab olish;

- ta’lim natijasini tahlil qilish: o‘quvchi faoliyatining natijasini ta’lim jarayonida o‘quvchi oldiga qo‘yilgan maqsadlar bilan taqqoslash.

Misol tariqasida ushbu tartibda 6-sinfda "Arximed qоnuni va uning qo`llanilishi"ni mavzusidagi darsni tashkil qilish qaralgan.

I. Dasrning ta`limiy maqsadlari

1. Bilimlar berish:

a) Arximed qоnunini o`rganish

b) Suyuqliqda va gazda itarib chiqaruvchi kuch tushunsachini o`rganish.

v) «Zichlik», «Gidrоstatik bоsim» tushunchalarini takrоrlash.

2. Ko`nikmalarini shakllantirish

a) Dinamоmetr, minzurka asbоblari bilan ishlash ko`nikmasini shakllantirish.

3. Malaka оrttirish

a) Оddiy tajriba ishlarini bajarish malakasini оrttirish.

II. Dasrning tarbiyaviy maqsadlari

1. Jamоa bilan ishlashni o`rgatish

2. To`g`ri bajarilgan tajribadan qоniqish va o`z-o`ziga ishоnch hоsil qilish.

3. Fizika qоnunlarining ahamiyatini his qilish

III. Darsning rivоjlantiruvchi maqsadlari.

1. Taqqоslashga o`rgatish

2. Xulоsa chiqarishga o`rgatish

3. O`z bilimini bahоlashga o`rgatish

IV. Dars jihоzlari: dinamоmetrlar, suvli idishlar. tuz, har xil mоddadan yasalgan jismlar, xоm va pishirilgan tuxum, Arximed chelakchasi, «Suv оsti kemalar» va «Cho`kkan kemalarni qutqarish» plakatlari.

Dars metоdlari: «Zakоvatli zukkо», «Guruhlarga bo`lib o`qitish», «Tajriba o`tkazish».

Dars rejasi:

1. Tashkiliy qism - 2 daqiqa

2. O`tilgan «Atmоsfsra bоsimi», «Tоrrichelli tajribasi», mavzularini «Zakоvatli zukkо» metоdi orqali takrоrlash va so`rash - 10 daqiqa

3. Yangi mavzu bo`yicha guruhlarda tоpshiriqlarni bajarish - 10 daqiqa

4. Tоpshiriqlar bo`yicha guruhlarning hisоbоti, chiqarilgan xulоsasini eshitish - 7 daqiqa

5. Yangi mavzuni umumlashtirish - 10 daqiqa

6. O`quvchilar bilimini bahоlash - 1 daqiqa

7. Yangi mavzuni mustahkamlash - 4 daqiqa

8. Uyga vazifa berish - 1 daqiqa

V. Dars metоdlari:

Interfaоl usullaridan-guruhlaridan-guruhlarga bo`lib, o`quvchilarni amaliy ishlarni mustaqil bajarish metоdlari. [4]

Quyidagi holatga e’tiborni qaratmoqchimiz. Hozirgi kunda pedagogik texnologiya haqidagi aniq tushuncha va tasavvurlar to‘liq shakllanmaganligi tufayli, uni xususiy metodikalar bilan deyarli tenglashtirish hollari uchraydi. Aslida esa ular orasida jiddiy farqlar mavjud. Bu haqda yuqorida ham aytib o‘tilgan edi.

Metodika – biror ishni maqadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmui. Metodika ta’lim-tarbiyaning turli xususiy masalalarini hal qilish zarurati natijasida kelib chiqqan va ta’lim-tarbiya metodikasi asosida ijodkor o‘qituvchilarning ilg‘or tajribalariga suyanib rivojlanadi. Bir muallifning ilg‘or pedagogik ish tajribasini hamma pedagoglar aynan qo‘llayolmaydilar, Bunda natijalar har kimda har xil bo‘ladi. Oldindan belgilangan maqsadga har bir o‘qituvchi o‘z imkoniyatlariga muvofiq turli xil darajada erishadi. Shu sababli talablar darajasidagi natijalar kafolatlanmaydi. Asosan ijodkor o‘qituvchilargina yaxshi natijalarga erishadilar.

Texnologiya metodikalardan o‘zining qayta tiklanuvchanligi, natijalarining turg‘unligi ko‘plab “agar”lar (agar o‘qituvchi iste’dodli bo‘lsa, agar bolalar qobiliyatli bo‘lsa, agar yaxshi ota-onalar bo‘lsa ...) yo‘qligi bilan farq qiladi.

Ya’ni texnologiya tegishli tayyorgarlikka ega bo‘lgan hamma mutaxassislar tomonidan qayta tiklash va qo‘llash mumkinligi bilan juda ham individual bo‘lgan metoddan farq qiladi.Shu bilan bir qatorda metodika pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. [4]

Endi o‘qitish metodlarini tanlash va qo‘llash masalasini qaraylik. Bunda eng asosiy masala, o‘z ishingda eng maqbul, eng samarali yechimlarni qabul qilish darajasiga ershishdir. Optimal o‘qitish metodlarini tanlashni o‘qitish jarayoni va uning barcha komponentlari qonuniy o‘zaro aloqada namoyon bo‘lishini talab qiluvchi dialektik sistemali yondoshuvdan foydlanibgina amalga oshirish mumkin.

Optimal tanlangan metodlar qo‘yilgan vazifalarni ajratilgan vaqtda ko‘ngildagidek hal qilish uchun yetarlicha imkon beradi. Ayrim sharoitlar (mavzular) uchun muvafaqqiyatli, samarali bo‘lgan narsa boshqa sharoitlar, boshqa mavzu uchun mutlaqo nomaqbul bo‘lib chiqishi mumkin. O‘qitish metodlarini qo‘llash konkret pedagogik vaziyatga bog‘liqligi sababli, o‘quv jarayonida har bir metodning doimiy salmog‘i qandayligini hisoblash, ko‘rgazmalilik, muammolilik va shu kabilar uchun ma’lum prtsentni belgilash mumkin emas. Qisqa qilib aytganda, har bir pedagogik vaziyatda o‘qitish metodlarini standart tanlash emas, balki tushungan holda va aniq qilib tanlash zarurdir. Bunday tanlashni amalga oshirish uchun ma’lum kriteriyga (mezonlarga) ega bo‘lmoq kerak. O‘qitish metodlarini tanlash quyidagilar bilan:

1. O‘qitishning qonuniyatlari va undan kelib chiqadigan printsiplari bilan.

2. O‘qitishningsh maqsad va vazifalari bilan umumiy holda va mazkur bosqichda xususiy holda. Masalan, agar o‘quv maqsadlari “bilim berish” bo‘lsa: ma’ruza, namoyish, videousul, bahs-munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, muammoli vaziyat, loyihalash, davra suhbati kabi metodlarni tanlash, agar maqsad “ko‘nikma va malaka” hosil qilish bo‘lsa: laboratoriya ishlari, masalalar yechish, amaliy mashqlar, o‘rt pog‘onali metod, ishbop o‘yin, rolli o‘yin kabi metodlarni tanlash maqsadga muvofiq.

3. Mazkur fanning mazmuni va metodlari bilan umumiy holda , umuman va xususan Shu predmet, mavzular bilan xususiy holda.

4. O‘quvchilarning o‘quv imkoniyatlari.

a) yoshi (jismoniy, psixik imkoniyatlari);

b) tayyorgarlik darajasi (ta’limiy va tarbiyaviy imkoniyatlari);

v) sinf kollektivining xususiyatlari bilan.

5. Tashqi sharoitlar (geografik, ishlab chiqarish va shunga o‘xshashlar)ning xususiyatlari bilan.

6. O‘quvchilarning imkoniyatlari: ularning oldingi tajribalari, metodlarining ma’lum birikmalari, samaraliroq bo‘lib chiquvchi o‘qitish jarayonining tipik vaziyatlarini bilishlari, ularning nazariy va amaliy tayyorgarliklari darajasi, ma’lum metod, vositalarni qo‘llash qobiliyatlari, optimal variant tanlash mahoratlari, shaxsiy sifatlari va hokazolar bilan aniqlanadi. [4]

7. O‘quvchilar soni. O‘quv guruhidagi o‘quvchilarning soni muhim ahamiyatga ega. Agar ular ko‘pchilik bo‘lmasa, eng faol usuldan foydalanib, o‘qitishni jadal sur’atda olib borish mumkin. Agar o‘quvchilar ko‘p bo‘lsa, va siz faol usullardan o‘zini oqlamagan darajada ko‘p foydalansangiz, ularning har briga yetarli e’tibor berish uchun vaqtingiz yetishi amri mahol. Katta guruhlar uchun o‘quv materialini og‘zaki bayon qilish usullari (ma’ruza, hikoya, tushuntirish) ko‘proq mos keladi.

8. Ta’limning davomiyligi. O’quv dasturining yoki o‘quv kursi mavzularining davomiyligi, tabiiyki, metod tanlashga ta’sir etadi. Ularninng ba’zilari o‘quvchilarni tayyorlashga qancha ko‘p vaqt talab qilsa, bu faoliyatni bajarilishiga ham shuncha vaqt talab qiladi. Ta’lim muddati shunchalik chegaralangan bo‘lishi mkminki, ko‘p vaqt talab qiladigan metodni siz o‘ylaganchalik tez-tez ishlatish imkonini bermaydi, bu holda bu usullarni faqat maqsadga muvofiqroq joylarda qo‘llashingiz mumkin. Vaqt – u yoki bu metodni amalga oshirishga ketgan mehnatingshiz nuqtai-nazaridan muhim omil hisoblanadi. Ba’zi usullar sizdan boshqalarga nisbatan ko‘proq tayyorgarlikni talab qilishi mumkin. Shuning uchun bunday usullarni qo‘llashni rejalashtirayotib, siz faoliyatni tashkil qilishning ushbu metodini amalga oshirishni tayyorlashga vaqt va kuch yetarlimi, deb o‘zingizga savol berishingiz kerak.

9. O‘quv-moddiy sharoitlar. Bazi metodlarni qo‘llashda alohida sharoitlar talab qilinadi: kompyuter, maxsus kompyuter dasturlari, magnit doska, maxsus jihozlangan xona va h.k. Agar siz maxsus o‘quv-moddiy sharoitlar talab qiladigan metodlardan foydalanmoqchi bo‘lsangiz, ularning naqdligini ta’minlashingiz kerak.

10. O‘qituvchining mahorati. O‘z-o‘zidan ravshanki, siz o‘quv dasturini bajarish jarayonida ma’qul bo‘lgan metodlarni qo‘llashni bilishingiz kerak. O‘qituvchining metodlarni to‘g‘ri tanlay olishi uning metodik malakasining darajasini ko‘rsatib beradi. O‘qituvchi to‘g‘ri savol berish malakasiga ega bo‘lishi va savol-javob texnikasini egallagan bo‘lishi lozim. Bundan tashqari o‘qituvchi noan’anaviy metodlarn qo‘llaganda fikr-mulohazalarni umumlashtirishni va xulosalar chiqarishni bilishi hamda guruhni boshqarish qobiliyatiga ham ega bo‘lishi kerak. [4]