Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Elektron - teshikli o‘tish

Yarim o‘tkazgichni bir tomonini akseptorli aralashma bilan ikkinchi tomonini esa – donorli aralashma bilan legirlashganda, maxsus xususiyatlariga ega bo‘lgan yupqa o‘tish qatlami paydo bo‘ladi. Bu qatlamda, diffuziya tufayli zaryad tashuvchilari konsentarsiya katta bo‘lgan joydan konsentratsiyasi kam bo‘lgan joyga harakatlanadi.

Shunday qilib, p-tipdagi qatlamdan n-qatlamga teshiklar diffuziya orqali o‘tadi n-tipidagi qatlamdan p-tipidagi qatlamga elektronlar diffuziya orqali o‘tadi. Bunda ular qo‘shni xududlardagi teskari belgili asosiy zaryad tashuvchilar bilan birlashadi ya’ni rekombisiylashadi. Bunday holatlarda o‘tish qatlamining chegarasida harakatlanuvchi asosiy zaryad tashuvchilardan kamayib ketgan va n-p - o‘tish katta qarshilikka ega bo‘lgan soha paydo bo‘ladi. Chegara qatlamining ikkala tomonida qolgan turg‘un ionlar, o‘lchamlari bo‘yicha bir xil, ammo belgisi bo‘yicha har xil hajmiy zar- yadlarni yaratadi: n-qatlamida - manfiy, p-qatlamida esa – musbat. Bu qo‘sh elektr qatlami elektr maydonini yaratib, keyinchalik zaryad tashuvchilarni o‘tishi to‘siladi va muvozanat holati paydo bo‘ladi (2-rasm).

2-rasm

n-o‘tkazuvchvanlik xududiga tok manbaini manfiy qutibi, p-o‘tkazuvchanlik xududiga esa – tok manbaini musbati ulanganda, maydon hosil bo‘ladi, uning ta’sirida elektronlar ichkariga otiladi (3-rasm), bu yerda – a-teskari kuchlanish va b-to‘g‘ri kuchlanish qo‘yilgan holat deyiladi.

a) b)

3-rasm

n-p-o‘tish sohasi kattalashadi, uning qarshiligi oshadi va yarim o‘tkazuvchi diod zanjirida elektr toki amalda bo‘lmaydi. Biroq juda kam miqdordagi asosiy bo‘lmagan zaryad tashuv chilarning p-hududidan va n-hududidan, katta tezlikka ega bo‘lganlari r-p - o‘tishni sakrab o‘tadi va zanjirda juda kam miqdorda toq oqadi, bu teskari tok deb ataladi.

Qo‘sh elektr qatlami kondensatorga o‘xshab, dielektrik o‘rnini, katta qarshilikka ega bo‘lgan yopuvchi qatlam o‘ynaydi. Bunda hosil bo‘ladigan n-p o‘tish sig‘imi to‘siqli nomi bilan yuritiladi va teskari yopuvchi kuchlanishga nochiziqli bog‘langan bo‘lar ekan. Teskari kuchlanish oshishi bilan yopuvchi qatlam qalinligi oshib boradi, sig‘im esa kamayadi (4-rasm)

4-rasm

Diodga ulangan manba qutibi o‘zgarganida p-hududidagi teshiklar bir biroviga yaqinlashadi va yarim o‘tkazgichlar chegarasiga siljiydi. n-p o‘tish torayadi, uning qarshiligi keskin kamayadi va katta miqdordagi elektronlarni p-hududidan n-hududiga, demak, teshiklarni qarama-qarshi yo‘nalishga o‘tishi uchun sharoit yaratiladi. Yarim o‘tkazgichli diodning bunday ulanganida zanjirda to‘g‘ri tok deb nomlanuvchi, ancha katta elektr toki hosil bo‘ladi.

Yarim o‘tkazgichlarda to‘g‘ri tokning kuchi ularga berilgan kuchlanish miqdoriga nozichiziqli bog‘langan.

O‘tkazuvchanlikni har xil belgisi bo‘yicha ikki yarim o‘tkazgichlar chegarasida bo‘lib o‘tayotgan jarayonni ta’rifidan kelib chiqadiki, ular ham elektron lampali diodga o‘xshab bir tomonlama o‘tazuvchanlikka ega. Demak, yarim o‘tkazgichlarga to‘g‘ri kuchlanish bilan yaratiladigan elektr maydoni yo‘naltirilganda, doid tokni o‘tkazadi va uning qarshiligi kam, bu maydonni teskari yo‘naltirilganda esa diodni qarshiligi juda katta bo‘lib, uning zanjiridagi tok esa juda kam bo‘ladi.

5-rasmda kremniy diodining tipik nochiziqli tavsifi ko‘rsatilgan. Uning volt-amper tavsifi I=I₀(e^u/φ-1) nisbati bilan ta’riflanadi, bu yerda, I₀ – p-n o‘tishni teskari toki, u – berilgan kuchlanish, φ-haroratli potensial, 30K bo‘lganda 26 mV ga teng. Yaxshi ko‘rinishi uchun to‘g‘ri tokning egri chizig‘i (chizmani o‘ng qismi) va teskari tokning egri chizig‘i (chizmani chap qismi) har xil masshtablarda qurilgan. Yarim o‘tkazgichni metall bilan kontakti – shottki diodlar ham o‘xshash xususiyatlarga ega.

5-rasm.

Germaniyli diodning to‘g‘ri yo‘nalishda kuchlanish tushishi 0,5 B ga yaqin bo‘ladi.

Yarim o‘tkazgichli diod (YO’D) ikki elektrodli qurilma bo‘lib, uning ishlashi n-p o‘tishni elektrik xususiyatlarga, yoki metal yarim o‘tkazuvchi kontaktini ishlatilishiga asoslangan. Bu xususiyatlarga quyidagilar kiradi: bir tomonlama o‘tkauvchanlik, volt-amper tavsifini nochiziqligi, volt-amperli tavsifini manfiy qarshilikka ega bo‘lagi mavjudligi, elektrli buzilishda teskar tokni keskin oshib ketishi, n-p o‘tishni sig‘imi mavjudligi n-p o‘tishni qaysi xususiyatlari ishlatilishiga bog‘liq xolda yarim o‘tkazuvchi diodlar to‘g‘irlash, detektrlash, o‘zgartirish, elektr tebranishlarni generatsiyalash shuningdek o‘zgarmas tok zanjirlarida kuchlanishni stabillash va o‘zgsharuvchan reaktiv elementlari sifatida qo‘llash mumkin. [2]

Ko‘p holatlarda YO’D simmetrik n-p o‘tishdan farq qilishi shundaki, diodning p-xududiga (nosimmetrik n-p-o‘tish) qaraganda, n-xududi ancha ko‘p miqdorda aralashmalarga ega, ya’ni N_n>>N_p. Bunday holatda p-xududi diod bazasi deb nomlanadi. Bunday o‘tishga teskari kuchlanish berilganda to‘yinish toki bazan n-hududiga faqat teshiklar oqimidan iborat bo‘ladi va simmetrik o‘tish uchun qaraganda kam miqdorga ega bo‘ladi. To‘g‘ri kuchlanish berilganda to‘g‘ri tok ham n-xududidan bazaga to‘liq teshiklar oqimidan iborat bo‘ladi va endi uncha katta bo‘lmagan to‘g‘ri kuchlanishlarda eksponensial shaklida oshib boradi n-p o‘tishni volt-amper tavsifini tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

Diod tayyorlanadigan kerakli materialni tanlash, n-p o‘tishni tayyorlash texnologiyasi va diodni konstruksiyasi yordamida bu talablar qondirilishi mumkin.

Shularga qarab YO’Dlar qator asosiy tipik guruhlarga bo‘linadi:

a) vazifalarni bajarish bo‘yicha (to‘g‘rilovchilar, detektorlaydiganlar, varikaplar va boshqa);

b) chastotali xususiyatlari bo‘yicha (past va yuqori chastotali, SVCH-o‘ta yuqori chastotali);

v) tuzilishi bo‘yicha (yassi, nuqtaviy);

g) birlamchi material bo‘yicha (germaniyli, kremniyli, arsenid-galliyi va x.k). [2]