BƏXTİyar tuncay etnoqonik miFLƏR

SAXA-YAKUT TÜRKLƏRİNİN ETNOQONİK MİF, RƏVAYƏT VƏ DASTANLARI
Saxa-yakut xalqının etnogenezi ilə bağlı məqamları özündə əks etdirən “Ər Soqotox” dastanı, eləcə də bu xalqın dili onun əsas nüvəsinin xalis türk elementindən təşkil olunduğunu birmə­nalı şəkildə təsdiq edir. Eləcə də aparılmış genetik testlər də eyni məqamdan xəbər verir. Bununla belə, saxa-yakut türkcəsi çuvaş türkcəsi ilə yanaşı kök (ana) türkcədən çox uzaqlaşmışdır. Mütə­xəssislərin fikrincə, bunun da səbəbi sözügedən dilə yerli tun­qus-mancur (evenk və even), monqol və fin-uqor dillərindən çox sayda yad substratın qarışmasıdır. Görkəmli türkoloq Fərhad Zeynalovun yazdığına görə, yakut dilində özünü göstərən fərq­lənmələr bir tərəfdən bu dilin ən qədim türk qəbilə və tayfa bir­liklərinin təmərküzləşməsi nəticəsində ortaya çıxması, sonralar yeni türk dilləri, əsasən, Sibir türkləri (xakas, şor, tuva, çülım və s.) ilə təmasda olması və ən başlıcası isə monqol, tunqus-man­cur, evenk dillərinin təsiri altında olması ilə izah oluna bilər (Zey­nalov, 1981, səh. 335).

Yəni bir vaxtlar Lena çayı hövzəsinə kütləvi köç edən türk-sak tayfaları buranın aborigen xalqları ilə qaynayıb-qarışmış, nəticədə saxa-yakut xalqı yaranmışdır. Elə bu səbəbdən də ani­mist və kosmoqonik təsəvvürləri Sibir və Altayın digər türk xalq­larının mifik təsəvvürləri ilə üst-üstə düşən saxa-yakutların mifoloji sistemində digər türk xalqlarının mifoloji sisteminə xas olan ortaq, ənənəvi personajların adlarına rast gəlinmir. Əvə­zində isə digər türk xalqlarınınkından fərqli personajlarla üzləşi­rik. Halbuki, eynən saxa-yakutlar kimi sakların birbaşa varislə­rin­dən sayılan saqay türklərinin əsas mifoloji personajları ilə Al­tay, xakas, şor, kumandı və s. türk xalqlarının mifik personajları tam bir eyniyyət təşkil edir.

XVII əsrin yazılı mənbələrində saxa-yakutların inancları barədə qeydlərə çox nadir hallarda rast gəlinir. Eyni hal XVlll əsrin ilk rübündə davam etməkdədir. Yəni sözügedən zaman di­limində bu xalqın inanclar sistemi xüsusi tədqiq olunmamışdır. Həmin dövrdə daha çox saxa-yakutların yaşadıqları ölkənin coğ­rafiyası, bu xalqın tarixi və etnoqrafiyası diqqət mərkəzində ol­muşdur (Иванов, 1974, səh. 77). S.A.Tokarevin fikrincə, XVII-XVIII əsrin ilk rübündə regiona göndərilən ekspedisiyalara rəh­bərlik etmiş İ.K.Kirillov, V.N.Tatişev, Q.F.Miller, İ.Q.Qmelin və Y.İ.Lindenaunun qeydləri o qədər ətrafı və zəngindir ki, Sibirin etnoqrafiyası barədə əvəzsiz mənbə rolunu oynaya bilərlər (Токарев, 1966, səh. 87).

Saxa-yakutların inanclar sisteminin bilavasitə tədqiqat ob­yektinə çevrilməsi əsasən XIX-XX əsrləri əhatə etməkdədir ki, bu istiqamətdə İ.A.Xudyakovun, N.A.Vitaşevskinin, V.M.İono­vun, E.K.Pekarskinin, V.L.Seroşevskinin, V.F.Troşanskinin, S.V.Yastremskinin, V.N.Vasilyevin əməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. N.A.Alekseyev (Алексеев, 1984, səh. 11-12) həmin dövrdə dərc edilmiş tədqiqat əsərlərini üç qrupa ayırır: 1. Ya­kutların inancları barədə sosial proqramların nəticələri (Со­ловьев, 1976; Припузов, 1884; Слепцов, 1886); 2. Yakutların inanc sistemi barədə onların etnoqrafiyasına həsr edilmiş təd­qiqatlar çərçivəsində toxunulması (Миддендорф, 1896, səh. 789-828; Маак, 1887; Худяков, 1969; Серошевский, 1896); 3. Xüsusi dinşünaslıq mövzulu tədqiqatlar (Виташевский, 1890; Ястремский, 1897; Трошанский, 1904; Приклонский, 1886; Пекарский, Васильев, 1910).

Saxa-yakutlardan toplanan yaradılış dastanları cüzi fərqlərə baxmayaraq, Altayda yazıya köçürülmüş dastanlara bənzəyir. Bu da təbiidir. Çünki həm altaylılar, həm də saxa-yakutlar mən­şəcə türkdürlər və bütün bu dastanlar da ümumtürk mahiyyəti daşıyırlar.

Saxalardan (yakutlardan) toplanan dastanlar bir neçə va­riant təşkil etməkdədir. Seroşevskinin topladığı I variantın məz­munu belədir:

Böyük Ağ yaradan Ürünğ Ayığ Toyon lap əvvəldən böyük dənizin üzərində yüksəklərdə dayanıb-durarkən suyun üstündə üzən bir köpük gördü. Tanrı durdu və köpükdən soruşdu:

- Sən kimsən?

Köpük Tanrıya baxıb dedi:

- Mən bir şeytanam, lap suyun dibindəki yerdə yaşayıram.

Tanrı şeytana üz tutub soruşdu:

- Bilmirəm, sözün doğrudurmu? Suyun altında yer varmı? Elədirsə, o yerdən mənə bir parça torpaq gətir! – dedi.

Şeytan dənizə daldı, xeyli vaxt keçdikdən sonra şeytan göründü. Əlində bir az torpaq var idi. Tanrı qara torpağı on­dan aldı, əlində tutub, baxdı, torpağı təqdis etdi və suya atdı. Sonra şeytan düşündü ki, Bu Tanrını necə suda batırım, bo­ğulsun. Lakin elə bu vaxt torpaq böyüyüb, ətrafa yayılmağa başladı. O sərtləşdi, bərkidi. Dənizin böyük bir hissəsi həmin torpaqla doldu. (Ögəl, 2006, səh. 443).

Seroşevskinin yazıya aldığı II variant isə saxa - yakutların xristianlığı, üzdən də olsa, qəbul etmiş hissəsindən toplanmışdr. Bu variant müəyyən qədər İncil motivləri ilə çarpazlaşmış və dövrümüzə ilkin şəklini və dəyərini itirmiş vəziyyətdə yetiş­miş­dir. Onun məzmunu belədir:

Şeytan Həzrət İsanın böyük qardaşı idi. Amma qardaşı nə qədər xeyirxah idisə, bu da bir o qədər bədxah idi. Tanrı hey düşünürdü ki, bir dünya yaradım, amma necə yaradım. Xeyli düşünən Tanrı şeytana belə dedi:

Sən “parlağam, çox qüvvətliyəm, bacarıram” deyə öyü­nür­sən. Elə isə get, dənizə dal, dənizin dibindən mənə bir az qum çıxart.

Şeytan dənizə daldı. Az sonra üzə çıxdı. Çıxmağına çıxdı, amma qum da ovcundan axıb getdi. Şeytan yenidən, ikinci dəfə dənizin dibinə cumdu, amma yenə də əli boş üzə çıxdı. Şeytan gördü ki, olmayacaq, tez bir qaranquş olub dənizin dibinə cumdu. Dimdiyinə bir az palçıq alıb suyun üzünə çıxdı.

Tanrı palçığı aldı, təqdis etdi, sonra da dənizə atdı. Be­ləliklə, yer üzü yaradılmış oldu. Lakin şeytan əvvəldən Tanrı­nın fikrini bilmiş və ağzında bir parça torpaq saxlamışdı. “Nə üçün Tanrının dünyası olsun, mənimki isə yox” – deyə düşün­müşdü. O da öz dünyasını yaratmaq istəyirdi. Çox keçmədi ki, Tanrı bunu başa düşdü, şeytanı yanına çağırdı, əli ilə ənsəsinə elə vurdu ki, ağzında gizli saxladığı çamur ətrafa sıçradı. Hər tərəf bu çamurla dağ, daş oldu. Tanrının o gözəl dünyası da bugünkü dünya oldu (Ögəl, 2006, səh. 443-444).

Middendorfun topladığı lll variant:

Çox əvvəllər Tanrı yalnızca kiçik və dümdüz bir dünya yaratmışdı. Ancaq şeytan sakit durmadı, hirsindən, əl və ayağı ilə Tanrının dünyasını tapdaladı və pozdu. Tanrı əvvəlcə bu dünyasından əl çəkdi, onsuz da o ürəyincə deyildi. Amma sonra “qoy elə belə də olsun,” – dedi, - “gecikməkdənsə bu cür olması yaxşıdır. Sonra dünyanı daha da böyütdü, daha da gözəl etdi. Fəqət şeytann ayağı ilə basdığı yerlər su ilə doldu, dənizlərə çevrildi. Dünya sıçrayan, qabaran torpaqlarla, dağ­larla doldu...

Tanrı insan biçimində 7 qəlib düzəltmişdi. Hamısına can verib 7 kişi yaratdı. Ayrıca 4 dənə də qadın yaratmışdı. Bu qa­dınları 7 insan oğlunun 4-ü ilə evləndirdi. Yerdə qalan 3 kişi qadınsız qaldı. Onlar gedib Tanrıya şikayət etdilər. Amma Tan­rı heç oralıq olmadı, nə onlara cavab verdi, nə də qadın. Təbii ki, bu 3 kişi dinc dayanmadılar, qadınların ətrafında dolanmağa başladılar. Nə oldusa belə oldu, insan oğlu vəfasız oldu. Qadınların vəfasızlığı da elə buradan qalmışdır. Axırda o 3 kişi də, necə oldusa, 3 qadın tapdılar. Evləndilər. 3 oğulları oldu. Digər dörd adamın da 4 qızı olmuşdu. Onları bir-biri ilə evləndirdilər. Amma qızlardan biri ərsiz qaldı. Kişilərdən biri onu arvadının üstünə almış, buradan da çox qadınla evlənmək adəti meydana gəlmişdir. Amma kişilər bu ərsiz qızı almaq üçün bir-biri ilə mübarizə apararkən, vəfasız olmuşlar. Kişilə­rin də vəfasızlığı buradan qalmışdır (Ögəl, 2006, səh. 444-445).

Bahəddin Ögəl özünün “Türk mifologiyası” kitabında saxa-yakutlardan daha bir variant təqdim etmişdir ki, mövzumuz baxımından həmin variantların önəmini göz önündə tutaraq, biz də onları kitabımıza daxil etməyi vacib bildik.

Vaxtilə Tretyakovun yazya almış olduğu bu variant (IV variant) belədir:

Ana yaradıcı artıq bir dünya yaratmağı qərara almışdı. Amma nə ilə yarada idi, əlində bir şey yox idi. Buna görə qırmızı boyunlu balıqcılla bir çöl ördəyini yanına çağırdı və onlara dedi:

- Tez dənizin dibinə dalın və mənə bir az torpaq gətirin!

Quşlar dənizin dibinə daldılar, az sonra çöl ördəyi dimdi­yində bir parça çamurla suyun üzündə göründü. Amma balıq­cıl orada yox idi. Yaradıcı “bu balıqcıl harada qaldı” deyə dü­şünərkən, o da suyun üzünə çıxdı. Amma ağzında nə çamur, nə başqa bir şey vardı. Yaradıcı soruşdu:

- Hanı sənin torpağın?

Balıqcıl boynunu bükdü və cavab verdi:

- Dənizin dibində mən torpaq tapmadım. Onun üçün də torpaq gətirmədim.

Yaradıcı bunu eşitdikdə çox hirsləndi və belə dedi:

- Ey hiyləgər quş! Mən sənə çöl ördəyindən daha qısa və daha az qüvvətli bir dimdikmi vermişdim? Bu olan şeydir? Sə­ninki onunkindən həm qüvvətli, həm də uzundur, necə olur ki, çöl ördəyi dənizin dibindən çamur tapır, sən tapmırsan? Mən səni cəzalandıracağam və sən yer üzündə yaşamaya­caq­san. Gəz, uç, nə istəyirsən elə, amma dənizin üstündə elə. Cum də­nizə, yiyəcəyini orada axtar. Orada yat, orada qalx. Nə edə­cəksənsə, orada et, amma yer üzünə gəlmə!

Ana yaradıcı çöl ördəyinin gətirdiyi çamurla dunyanı ya­ratdı. Çamuru əlinə aldı, dənizin üstünə qoydu. Nə cür oldusa, palçıq dənizin dibinə batmadı. Nə dalğalar, nə də külək onu ye­rindən tərpədə bilmədi. Eyni ilə bir adacıq kimi dənizin or­ta­sında dayanıb qaldı. Az sonra da böyüməyə başladı. Elə bö­yü­dü, elə böyüdü ki, bugünkü dünya oldu (Ögəl, 2006, səh. 445).

Yuxarıda təqdim edilən mifoloji mətnlər kosmoqonik mətn­lərdir. Bu mətnlərin türk xalqlarının etnogenezinin etnoqonik mif, rəvayət və dastanlardakı inikasına həsr edilmiş mövzu­muz­la ilk baxışdan heç bir əlaqəsi nəzərə çarpmır. Fəqət, bu ilk ba­xışdan belədir. Məsələ burasındadır ki, həmin mətnlərdə türk­lərin etnogenezinin ilkin mərhələsinin baş verdiyi coğrafi məka­nın, başqa sözlə, türklərin ilkin ata yurdlarının hara olmasını müəyyənləşdirə bilməmiz baxımından son dərəcə qiymətli in­formasiya gizlənməkdədir.

Məlum olduğu kimi, bütün türk yaradılış dastanlarında dün­yanın yaradılmasının ilkin materialı kimi sonsuz sular, yəni də­niz, okean təqdim edilir. Bu fakt çox düşündürücüdür. Axı, türk­lərin ilkin ata yurdu olduğu iddia edilən Altaylar dənizlərdən çox-çox uzaqlarda yerləşir. Belə olan halda, Altay və Sibir türk­ləri nədən dünyanın başlanğıcını dənizlə, dünya okeanı ilə bağ­layırlar?

Bu suala bir qədər sonra cavab verməyə çalışacağıq. Hələ­liksə saxa-yakutların kosmoqonik təsəvvürləri ilə səsləşən, üst-üstə düşən Altay yaradılış dastanını nəzərdən keçirək.

Bahəddin Ögəl haqlı olaraq yazır ki, Orta Asiya və Sibirdə söylənən yaradılış əfsanələri içərisində ən böyüyü və doğru olanı V.Radlov tərəfindən toplanmış olan Altay türklərinə aid əfsanədir (Ögəl, 2006, səh. 416). Mərkəzində Tanrının (Tanrı Qara xanın) durduğu və aparıcı rola sahib olduğu bu dastan yarandığı dövrdən ən azı 5-6 min il sonra qələmə alınsa da ilkin məzmun və mahiyyətini qismən qoruyub saxlaya bilmişdir. XIX əsrdə məşhur türkoloq V.Radlov tərəfindən yazıya köçürülmüş “Yaradlış” dastanının (Dünyanın yaranması haqqında) məzmunu belədir:

Yerin yer olduğu vaxt suyla doluydu hər yer,

Nə göy vardı, nə də ay, nə günəş, nə də bir yer.

Tanrı uçub dururdu, insan oğlu tənhaydı,

O da umub durur, sanki, Tanrıya taydı.

Uçar, hey uçardılar, yer yoxdu, qonmazdılar,

Tanrı olduqlarıyçün əsla yorulmazdılar.

Bu Tanrının yox idi nə qayğısı, nə işi

İnsan oğlunun isə bitmədi pis vərdişi.

Bir külək yaratmışdı suları qaynadaraq,

Tanrını hirsləndirdi üzünə sıçradaraq.

Elə bildi o yazıq bununla bütün oldu,

Guya xeyli güclənib Tanrıdan üstün oldu.

Amma necə oldusa, suya yıxıldı birdən,

Gömüldükcə gömüldü, dənizə daldı birdən.

Başladı yalvarmağa, gördü ki, iş çox ağırdı,

“Qurtar məni ey Tanrı!” – deyə möhkəm bağırdı.

Tanrı insafa gəldi, bağışladı özünə,

Dedi: “Ey insan oğlu, çıx suların üzünə!”

Tanrının buyruğuyla insan oğlu qurtuldu.

Getdi onun yanına, ağıllı-başlı durdu.

Tanrı birdən buyurdu: “Yaradılsn möhkəm daş!”

Dənizlərin dibindən çıxdı üzə sal bir daş.

Daş üzə-üzə gəlib çatdı Tanrı önünə,

Tanrı insanı alıb çıxdı daş üstünə.

Tanrı bir gün insana belə bir buyruq verdi:

“En suların dibinə, oradan torpaq al!”-dedi.

İnsan daldı sulara, aldı bir ovuc torpaq,

Sulardan çıxdı, gəldi Tanrıya uzadaraq.

“Yaradılsın Yer!”-deyib Tanrı torpağı saçdı,

Yer üzü yaradıldı, dənizlər qurulaşdı.

İnsana belə dedi Tanrı ona baxaraq:

“Dal suların dibinə, gətir bir az da torpaq!”

İnsan dedi: “Mən suya bir dəfə də dalaram,

Bu dəfə öz payıma bir az torpaq alaram”.

Daldı suyun dibinə hey düşünə-düşünə,

İki ovuc torpaqla çıxdı suyun üzünə.

Düz bir ovuc torpağı soxaraq tez ağzına,

O birini uzadıb verdi Göy Tanrısına.

Öz-özünə söylədi: “Qoy mən bunu saxlayım,

Sonra dənizə səpib özümə torpaq alım”.

Tanrı torpağı aldı dənizin üstünə saçdı,

Tanrının istəyiylə birdən yer qalınlaşdı...

(Ögəl, 2006, səh. 447 - 448)

Eyni dastanın başqa variantı da yazıya alınmışdır:

Bir zamanlar yalnız Tanrı Qara xan və su vardı. Qara xandan başqa görən və sudan başqa görünən yox idi. Ağ ana göründü. O, Qara xana “yarat” deyib yenidən suya daldı. Bu­nu eşidən Qara xan bir kişi yaratdı. Qara xanla kişi intəhasız suyun üstü ilə iki qara qaz kimi uçurdular. Lakin halından məmnun olmayan kişi, Qara xandan daha yüksəkdə uçmaq istəyirdi. Onun istədiyini bilən Qara xan kişidən uçmaq qabi­liyyətini aldı. Kişi dibsiz suya yuvarlandı. Elədiyindən peşiman olub Tanrı Qara xandan bağışlanmasını xahiş etdi.

Tanrı Qara xanın göstərişi ilə sudan bir ulduz çıxdı. Kişi həmin ulduzun üstünə çıxıb xilas oldusa da, Qara xan onun bir daha uça bilməyəcəyini nəzərə alıb dünyanı yaratmaq qərarına gəldi. Kişiyə buyurdu ki, suyun dibinə dalaraq torpaq çıxarsın, Şər düşüncədən əl çəkməyən kişi torpaq gətirərkən fikirləşdi ki, özü üçün gizli bir dünya da yaratsın, ona görə də torpağn bir qismini ağzında saxladı. Elə ki ovcundakı torpağı su üzərinə səpdi, Tanrı Qara xan torpağa “böyü” deyə bu­yurdu. Torpaq böyüyüb dünya oldu. Lakin kişinin ağzında saxladığı torpaq da böyüyüb onu boğmağa başladı. Qara xan ona “tüpür!” deməsəydi, boğulub öləcəkdi.

Tanrı Qara xan dümdüz bir dünya yaratmşdı, lakin kişi tüpürəndə ağzından çxan torpaq bataqlıqlar, təpələr əmələ gətirdi. Hirslənən Qara xan itaətsiz kişiyə “Erlik” (şeytan) adını verib, özünün işıqlı dünyasından qovdu.

Sonra yerdə doqquz budaqlı ağac bitirdi, hər budağın al­tın­da bir adam yaratdı ki, onlar doqquz insan irqinin ataları oldular. Erlik insanların gözəlliyini, xoş həyatını görüb Tanrı Qara xandan xahiş etdi ki, həmin insanları onun ixtiyarına versin. Qara xan vermədi. Erlik istəyindən dönmədi, insanları öz tərəfinə çəkməyə başladı. Qara xan insanların azğınlığını, Erliyə aldanmalarını görəndə, onları özbaşına buraxdı. Erliyi isə yer altındakı qaranlıq dünyanın üçüncü qatına qovdu. Özü isə göyün on yeddinci qatını yaradıb oraya çəkildi. Mələk­lə­rindən birini insanları qorumaq üçün yer üzünə göndərdi.

Erlik Tanrı Qara xanın qərar tutduğu gözəl göyü görüb, ondan icazə istədi ki, özü üçün bir göy yaratsın. İcazə alıb yaratdı və aldatdığı şər ruhları öz göyündə yerləşdirdi. Lakin Qara xan görəndə ki, Erliyin təəbəsi onunkundan daha yaxşı yaşayır, mələklərdən birini göndərib həmin göyü dağıtdırdı. Göy yıxılıb dünyaya düşdü, dağlar, dərələr, ormanlar meydana gəldi. Və acıqlanmış Tanrı Qara xan Erliyi yerin ən aşağı qatına sürdü. Buyurdu ki, günəşsiz, aysz, ulduzsuz yerdə dünyann sonuna qədər qalsın.

Tanrı Qara xan göyün on yeddinci qatında oturub kainatı idarə etməkdədir. Ondan bir qat aşağıda Bay Ülgen Altun dağ­da qızıl bir taxt üstündə oturub, Göyün yeddinci qatında Gün Ana, altıncı qatında Ay Ata oturmuşdur (Cəfərov, 2004, səh 13).

Veselovskinin topladığı variant da mövcuddur. Onu fraq­ment adlandırmaq daha doğru olar:

Bir gün Tanrı Ülgen dənizin üzərində bir palçıq parçası gördü. Bu palçıq eyniylə insan şəklinə oxşayırdı. Tanrı ona can verdi və bu yolla şeytan Erlik meydana gəldi. Başlanğıcda Erlik Tanrıya çox ehtiram göstərirdi, münasibətləri də yaxşı idi. Amma zaman keçdikcə münasibətləri pozuldu və Erlik Tan­rıya düşmən oldu (Ögəl, 2006, səh. 461).

Digər bir varianta nəzər salaq:

Ülgen dünyanı yaratmaq üçün yuxarıdan suya endi. Dü­şün­dü, düşündü, işə haradan başlayacağını müəyyən edə bil­mədi. Bir vaxt insan oğlu onun yanına gəldi. Ülgen xəbər aldı:

- Sən kimsən?

İnsan oğlu cavab verdi:

- Mən də dünyanı yaratmağa gəlmişəm.

Tanrı Ülgen hirsləndi və qəzəblə dedi:

- Sizi yaradan mən olmasaydım, siz bunu etməyə qalxa bilərdinizmi?

İnsan oğlu:

- Amma mən dünyanın mayası olacaq iki maddəni necə tapmağı bilirəm.

Tanrı:

- Elədirsə, mənə tez torpaq gətir!

İnsan oğlu dərhal suya daldı. Suyun altında bir dağ var idi. O dağdan bir parça götürdü, ağzına qoydu və suyun üzünə çıxdı. Torpağın yarısını Tanrıya verdi, yarısnı ağznda saxladı. İnsan oğlu saxladığı torpağı ağzından dünyaya tüpürdü və onun payına dünya bataqlıq, tarla və dənizlərlə doldu” (Ögəl, 2006, səh. 462).

Yenisey sahillərindən toplanmış variantın məzmunu isə belədir:

Çox-Çox əvvəllər heç bir şey yox idi. Yalnz dalğalanan və çalxalanan böyük bir dəniz var idi. Bir də böyük bir şaman var idi (yeniseylilərə görə, şaman Tanrıdır). Onun nə işi vardı, nə də gücü. Bu dəniz üzərində qu quşları, qırmızı boyunlu balıqcıl quşları və daha neçə-neçə su quşları uçuşardı. Amma qonub dincəlmək, nəfəs almağa bir yerləri yox idi. Buna görə şaman balıqcıl quşa dedi:

-Suya dal, dənizin dibindən bir az torpaq gətir!

Balıqcıl iki dəfə suya cumdu, heç nə gətirə bilmədi. Üçün­cü dəfə ağznda bir parça palçıq çıxarda bildi. Bu palçıqdan bir ada düzəltdilər və uçuşub onun üzərinə qondular (Ögəl, 2006, səh. 462).

Verbitskinin qeydə aldığı daha bir variant:

Dünya bir dəniz idi, nə göy vardı, nə bir yer,

Ucsuz-bucaqsız, sonsuz sular içrəydi hər yer.

Tanrı Ülgen uçurdu, yoxdu bir yer qonmağa,

Uçurdu, axtarırdı bərk bir yer sığınmağa.

Qutsal bir ilham birdən ürəyi doldu,

Qeybdən gələn bir səs ona belə çarə buldu.

Göylərdən gələn bir səs Ülgenə buyuruq verdi:

“Önündəki şeyi tut, dərhal yaxala!” – dedi.

Sağa-sola boylanıb dörd açdı gözlərini,

Könlündə təkrarladı Səmanın sözlərini.

Dənizdən çıxan bir daş su üzündə dayandı,

O, daşı tutdu, bu üzündə dayandı.

Artıq Ülgen məmnundu, rahatlıq bulmuş idi.

Üzərində durmağa bir yeri olmuş idi.

Göylərin əmri ilə tapınca Ülgen dayaq,

Artıq vaxtı çatmışdı, göyləri yaradacaq!

Ülgen hey düşünmüşdü ta göylərə baxaraq:

“Bir dünya istəyirəm, bir soyla yaradım,

Bu dünya necə olsun, nə boyda yaradım?”.

Bir Ağ Ana var idi, yaşardı su içində,

Göründü su üzündə, Ülgenə belə dedi:

“Yaratmaq istəyirsən sən də bir şeylər, Ülgen,

Yaradan olmaq üçün bu qutsal sözü öyrən.

De ki, mən etdim, oldu. Başqa bir şey söyləmə,

Hələ yaradan ikən “etdim, olmadı!” demə!”

Ağ Ana bunu dedi, qeyb oldu, çıxıb getdi,

Dənizə dalıb getdi, bilinməz hara getdi.

Ülgenin qulağından bu buyruq heç çıxmadı,

İnsana bu öyüdü verdi, heç yorulmadı:

“Dinləyin ey insanlar, vara yox deməyiniz!

Varlığa yox deyərək, yox olub getməyiz!”

Ülgen yerə baxaraq, “Yaradılsın yer!” demiş,

Bu istək əsasında dənizdən yer törəmiş.

Ülgen göyə baxaraq, “Yaradılsın göy!” demiş,

Bu buyruq əsasında üstünü göy bəzəmiş.

Tanrı Ülgen durmadan ayrıca vermiş salıq,

Bu dünyanın yanına yaradılmış üç balıq.

Bu böyük balıqların üstünə dünya qonmuş,

Balıqlar çox böyükmüş, dünyaya dayaq olmuş.

Dünyanın yanlarında iki də balıq durmuş,

Dünya gəzər olmamış, bir yerdə qalıb durmuş.

Bir başqa balıq isə yerə gərilmiş idi,

Qapqaranlıq şimala başı çevrilmiş idi.

Ortadakı balığın başı tam şimaldaymış,

Dərhal tufan başlamış, yönü az dəyişsəymiş,

Onun başı hər zaman tam yöndə durmalıymış,

Bu yön heç dəyişmədən şimalda olmalıymış.

Başı bir azca ensə, tufanlar başlar imiş,

Tufanla daşan sular dünyanı basar imiş.

Başı zəncirlər ilə bu üzdən bağlanmışdı,

Başın tərpənməməsi bu yolla saxlanmışdı.

Zəncirlər bağlanıbmış ortadakı dirəyə,

Balıq əsla heç zaman qımıldanmasın deyə...

(Ögəl, 2006, səh. 428-429)

Gördüyümüz kimi, bütün variantlarda dünyanın yaradılma­sının ilkin materialı kimi sonsuz sular, yəni dəniz və okean çıxış edir. İndisə qoyduğumuz suala qayıdaq. Bu suala adətən belə ca­vab verirlər: Bu süjetlər Altay və Sibirə kənardan gətirilib. Şüb­həsiz ki, bu belədir. Fəqət onları kim gətirib? Təbii ki, türklərin özləri. Odur ki, Altayları türklərin ilkin yurdu saymaq qətiyyən doğru deyil. Bəs belə olan halda türklərin, o cümlədən saxa-yakutların dənizlərlə əhatə olunmuş və ya dəniz (okean sahilində olan ilkin ata yurdları hara olmuşdur? Fikri­miz­cə bu suala ən gözəl cavabı Firidun Ağasıoğlu vermişdir. Öncə qeyd edək ki, A.Qaben və A.N.Kononov türk dillərində dünya­nın cəhətlərinin rənglərlə ifadəsindən söz açaraq bidirmişlər ki, bu dillərdə qara rəng quzeyi, qırmızı (qızıl) güneyi, ağ qərbi (ba­tını), göy isə şərqi (doğunu) ifadə etmişdir (Gabain, 1962, p. 73-74; Кононов, 1978, с. 160). Bu faktdan çxış edən F.Ağasıoğlu yazır:

“Türk harada olmasından asılı olmayaraq, dayandığı yerə “sarı”, quzeyə “qara”, güneyə “qırmızı” (altun, qızıl), batıya “ağ”, doğuya isə “göy” boyanın simvolu kimi baxacaq...