Bilim sohasi

2.4-§. SUYUQLIK QOVUSHOQLIGINI ANIQLASH USULLARI: QONQOVUSHOQLIGINI ANIQLASHNING KLINIK USULI

Qovushoqlikni o‘lchash usullari viskozimetriya deb ataladi, u maqsadlar uchun ishlatiladigan asboblarni esa viskozimetrlar, deb aytiladi.

Viskozimetriyaning bir muncha keng tarqalgan usullarini ko‘rib chiqamiz. Puazeyl qonuni formulasiga asoslangan kapillyar usuli: bosim o‘zgarishlarining aniq bir qiymatlarida ma’lum massali suyuqliklarning og‘irlik kuchi ta’siri ostida kapillyarning belgilangan ikki nuqtasi orasidan oqib o‘tish vaqtini hisoblashdan iborat. Turli ko‘rinishdagi kapillyar viskozimetrlar 2.7-rasmda o‘rsatilgan (1-o‘lchov rezervuarlari; M₁ va M₂ belgilari suyuqlikning rezervuarlardan shu ikki belgi orasidan oqib o‘tish vaqtini hisobga olish uchun qo‘yilgan; 2-kapillyarlar; 3-oqib o‘tgan suyuqliklar to‘planadigan idish).

a	b
c	d

2.7-rasm. а) birkapillyarliOstvald-Pinkevichviskozimetri, b) ikkikapillyarliGessviskozimetri, c) rotatsionviskozimetrd) raqamlirotatsionviskozimetr
Kapillyar viskozimetrlar qonning qovushoqligini aniqlashda ishlatiladi. Kapillyar viskozimetrlar yordamida qovushoqlikning gazlarga xos bo‘lgan qiymatlari 10^-5 Pas. dan, to konsentatsiyasi yuqori moylarga xos bo‘lgan 10⁴ Pas. Qiymatli qovushoqliklar o‘lchanadi. Sharchaning suyuqlikda tushish usuli Stoks qonuniga asoslangan viskozimetrlarda qo‘llaniladi.
(2.15) formuladan qovushoqlikni topamiz:

Shunday qilib, bu formulaning o‘ng tomonidagi kattaliklarni bilgan holda va sharchaning tushish vaqtidagi tekis harakat tezligini o‘lchab, aynan shu suyuqlikning qovushoqligini aniqlash mumkin.

Viskozimetrlarning harakatlanuvchi sharchalar yordamida qovushoqligini aniqlash 6·10⁴-250 Pa·schegarasi oraliqlarda.
Shuningdek,rotatsionviskozimetrlarhamqo‘llaniladi,bundayviskozimetrlardasuyuqlikbiro‘qdamahkamlanganikkijismoralig‘ida,masalan,silindrlarorasidabo‘ladi(2.7-crasm).Silindrlardanbittasi(rotor)aylanadi.Ikkinchisiesaqo‘zg‘almas.Qovushoqlikqo‘zg‘almassilindrdama’lumbirkuchmomentinihosilqilayotganaylanuvchansilindrning(rotorning)burchaktezligiyokirotorburchaktezliginingberilgananiqqiymatidahosilbo‘lgankuchmomentiniqo‘zg‘almassilindrgako‘rsatadiganta’sirigaqarabo‘lchanadi.
Rotatsion viskozimetrlar yordamida suyuqliklarning 1-10⁵ Pas oraliqlardagi qovushoqligi o‘lchanadi, ya’ni surkov moylarining, eritilgan silikatlar va metallarning, katta qovushoqlik lak va yelimlarning, loy-tuproqli qorishmalar vahokazolarning qovushoqliklari aniqlanadi.
Rotatsion viskozimetrlar rotoriga turlicha kattalikdagi burchak tezliklar berib, tezlik gradientini o‘zgartirish mumkin.Buholturlixiltezlikgradientlaridaqovushoqliknianiqlashgavanonyutonsuyuqliklargaxosbo‘lgan bog‘lanishnianiqlashgaimkonberadi.
Hozirgi paytda klinikalarda qonning qovushoqligini aniqlashda ikkita kapillyarli Gess viskozimetridan foydalaniladi. Uning tuzilish sxemasi 2.7-b rasmda berilgan. Ikkita bir xil a₁ b₁ va a₂ b₂ kapillyarlar, ikkita 1 va 2 trubalar bilan tutashtirilgan.Kran4niochibrezinanay3orqalinokyokiog‘izyordamidaa₁b₁kapillyarva1trubabo‘ylabdistillangansuvni0belgigachaso‘ribkeltiriladivakran4berkitiladi.a₂b₂IkkinchiKapillyar2trubadahamtekshiriladiganqonni0belgigachakeltiriladi,kranniochibtruba3orqalitrubadagiqondarajalangan1belgisigakelguncha undaikkinchitrubadagisuvboshqabelgigachako‘tariladi.Suvnivaqonnikapillyarbo‘ylaboqishsharoitibirxil,lekinularningqovushoqligiturlichabo‘lganisababli1va2trubalardagisuvvaqonninghajmiturlichabo‘ladi.Qonnonyutonsuyuqlikbo‘lsada,lekintaqribiyravishdaPuazeylformulasi(2.8)niqo‘llabquyidagiko‘rinishliproportsiyaniyozami:

(2.16)
Suyuqlikning tekis oqish vaqtidagi umumiy hajmi V bilan V=Q/t formula orqali bog‘langan, bu erda t-vaqt, Q ni (2.16) ga qo‘yib quyidagi tenglamani hosil qilamiz:

V_s/V_q=η_q/η_s
Bu erda qonning 2-trubadagi 0 dan 1 belgisigacha bo‘lgan hajmi; V_s suvning 1 trubadagi 0 belgidan o‘lchash tufayli suv egallagan belgigacha bo‘lgan oraliqdagi hajmi; η_q va η_s mos holda qon va suvning qovushqoqligi. Qon qovushoqligining aynan shu haroratdagi suvning qovushoqligiga nisbatiqonning nisbiy qovushoqligi deyiladi.
Gess viskozimetrida qonning hajmi doimo bir xil olinib, suvning hajmi esa trubadagi uning egallagan belgisi son qiymatiga qarab topiladi, shu sababli bu usulda qonning suvga nisbatan qovushoqligi o‘lchanadi. Hisoblash qulay bo‘lsin uchun 1-va2-trubalarning ko‘ndalang kesimi yuzi turli xil qilib yasaladi, bunda qon va suvning trubadagi hajmi turli xil bo‘lsa-da, bular bir xil sathni egallaydi.
Odam qonining qovushoqligi normada 4-5 mPa·s, patologiyada esa 1,7 dan 22,9 mPa·s gacha o‘zgarib turib, eritrotsitlarning cho‘kish tezligiga (SOE) ta’sir ko‘rsatadi. Venalardagi qonning qovushoqligi arteriyadagi qon qovushoqligidan birmuncha katta bo‘ladi. Og^,ir jismoniy mehnat natijasida qonning qovushoqligi ortadi. Ayrim yuqumli kasalliklar qon qovushoqligini oshiradi, boshqalari esa, masalan, ichterlama va sil kasalligi kamaytiradi.