Bilimlar iqtisodiyoti va ta'lim. Zamonaviy bilimlar iqtisodiyoti nima? Tizim tushunchasi, mohiyati, shakllanishi va rivojlanishi

BILIM IQTISODIYoTINING OLchovi

Bilimlar iqtisodiyotini o'rganadigan fan asta-sekin dastlabki ishlov berishga o'tib, ma'lumot to'plash davrini boshdan kechirmoqda. Muammo juda katta miqdordagi ma'lumotlarni tanlash va to'g'ri tizimlashtirishda.

Ilmni o'lchash metodik jihatdan juda nozik narsadir, chunki bilim bir tomondan xususiy bo'lishi mumkin bo'lgan mahsulot, boshqasi esa hammaga tegishli bo'lgan mahsulotdir. Shuning uchun bilimlarni o'lchashda ikkita yondashuv mavjud: ularni ishlab chiqarish narxi va sotilgan bilimlarning bozor qiymati bo'yicha. Xarajatlarga tadqiqot va ishlab chiqish xarajatlari, oliy ma'lumot va dasturiy ta'minot xarajatlari kiradi. Ushbu ko'rsatkich bo'yicha Rossiya AQSh va OECD mamlakatlaridan ancha orqada qolmoqda.

Ma'lumki, insoniyat tsivilizatsiyasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida yalpi ichki mahsulot (YaIM) ko'rsatkichi ko'pincha iqtisodiy rivojlanishning ajralmas ko'rsatkichi sifatida ishlatiladi. Bu degan fikrga asoslanadi kerakli mahsulot - bu kimdir sotib olgan. Mahsulot sotib olinadigan narx uning foydaliligining haqiqiy o'lchovidir. Sotib olish va sotish akti asosiy hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot ma'lum vaqt ichida jamiyat uchun zarur bo'lgan qancha mahsulot ishlab chiqarilishini ko'rsatadi.

Biroq, ushbu yondashuv mahsulotlarda ishlamay qoladi. jamoat (jamoat) mollari deb ataladi, chunki ular bepul yoki inson uchun ularning haqiqiy qiymatiga mos kelmaydigan narxlarda iste'mol qilinadi. Shu sababli, jamoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste'mol qilish YaIMda (va milliy hisoblar tizimida) sotib olish akti bilan emas, balki iqtisodiy faoliyat natijalarini o'lchash asosida yotgan g'oyaga tubdan zid bo'lgan xarajatlar bilan aks etadi.

Ilm-fan, hech bo'lmaganda uning katta qismi jamoat boyligidir. Ularning qiymatini xarajatlar jihatidan o'lchash buzilgan manzarani beradi: davlatning ilm-fanga sarflagan mablag'lari ishlab chiqarilgan bilimlarning qiymati emas. Bu shuni anglatadiki, siz bilimga bo'lgan talabni qanday o'lchashni o'rganishingiz kerak.

Jamiyat boyligi sifatida bilim uchun tan olish harakati uni u yoki bu shaklda ishlatishdan iborat. Uni ishlatish darajasi har xil bo'lishi mumkin: unga murojaat qilish, so'rov; u bilan tanishish; yodlash, uni ko'paytirish va boshqasiga o'tkazish qobiliyati; nihoyat, ishlatilgan ma'lumot asosida yangi bilimlarni ishlab chiqarish. Bilimni iste'mol qilish harakati, hech bo'lmaganda, so'rov yuborishdan iborat. So'rov - bu qiziqishning namoyon bo'lishi, batafsilroq "iste'mol qilish" ga tayyorlik.

Talab va faqat talab bilimlarni yanada yashashi yoki yashamasligini belgilaydi. Garchi qayg'uli bo'lsa ham, odamlar tomonidan ishlab chiqarilgan ko'plab g'oyalar, kashfiyotlar, ixtirolar va boshqa bilimlar haqiqatan ham tug'ilmasdan yo'q bo'lib ketganligiga zarracha shubha yo'q. Xuddi shu narsani insoniyatning potentsial daholari haqida ham aytish mumkin.

Bilimlar iqtisodiyoti ishtirokchilarining harakatlariga taqlid qilgan kompyuter modeli bo'yicha o'tkazilgan tajribalar shuni ko'rsatadiki, uning samaradorligi barcha toifadagi aktyorlar o'rtasida qandaydir optimal nisbatga rioya qilinishini nazarda tutadi. Bilimlar miqdori barcha bilim turlarini jami iste'mol qilgan odamlar soniga tenglashtiriladi. Shunday qilib, bilim iqtisodiyoti ishlab chiqarishning katta hajmini beradi, bir tomondan, olimlar tomonidan qancha ko'p bilimlar yaratiladi, boshqa tomondan, bu bilimlarni shunchalik ko'p odamlar iste'mol qildilar. Ya'ni, olimlarning ishi ham, bilimni oxirgi iste'molchiga etkazadigan odamlar ishi ham muhimdir. Ularning orasidagi optimal nisbati qanday eksperimental tarzda o'rnatilishi mumkin.

Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish va iste'molda to'plangan tajriba va bilimlardan foydalanishga imkon beradigan bunday infratuzilmani yaratishga, inson kapitaliga alohida e'tibor berila boshlandi. Ushbu vazifalarga muvofiq, shuningdek, yangi jarayonlar va hodisalarni o'rganish uchun sektorning rivojlanish darajasini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar tizimi shakllanadi va umuman olganda bilimga asoslangan iqtisodiyot va iqtisodiyot. Ijobiy misol sifatida ushbu tashkilotga a'zo mamlakatlarning rivojlanish darajasi va dinamikasini taqqoslash imkonini beradigan OECD tomonidan taklif etilgan ko'rsatkichlar tizimini keltirishimiz mumkin. Ushbu tizim tarkibida quyidagi ko'rsatkichlar guruhlarini ajratish mumkin:

iqtisodiyotning yuqori texnologik sektorini rivojlantirish, uning ishlab chiqarish mahsulotlari va xizmatlaridagi ulushi; innovatsion faoliyat;

Bilim sohasiga (davlat va xususiy) sarmoyalar, shu jumladan, oliy ta'lim, ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqishga va dasturiy ta'minotni rivojlantirishga sarflangan xarajatlar (hozirgi vaqtda ushbu maqsadlar uchun OECD mamlakatlaridagi xarajatlar YaIMning o'rtacha 4,7 foizini tashkil etadi va ta'limning barcha darajalarini hisobga olgan holda) 10%);

Axborot-kommunikatsiya uskunalari, dasturiy mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqish va chiqarish (infokommunikatsion mahsulotlar va texnologiyalarga sarmoyalar 1980-yillarning boshlarida ishlab chiqarishga qo'yilgan sarmoyalarning 15 foizidan 1999 yildagi 35 foizgacha, dasturiy ta'minot (dasturiy ta'minot) ga sarmoyalar esa 25-40 taga etdi) Infokommunikatsiya sektorining investitsiyalarning o'sishiga qo'shgan ulushi%);

Ilm-fan va yuqori texnologiyalar sohasida ish bilan band bo'lganlar sonining o'sishi (1999 yilda OECD mamlakatlarida qariyb 38 million kishi bor edi, ushbu sohada yuqori malakali ish bilan band bo'lgan ishchilar sonining 25%);

Yangi yuqori texnologiyali firmalar uchun asosiy moliyalashtirish manbai rolini saqlab kelayotgan venchur kapitalining hajmi va tarkibi (uning ulushi 90-yillarning ikkinchi yarmida Qo'shma Shtatlarda YaIMning 0,21 foizini va YaIMning 0,16 foizini tashkil etdi) Kanada va Gollandiya);

Ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyalashtirishda xususiy kapitalning ishtiroki (Iqtisodiy rivojlanish va rivojlanish tashkilotining aksariyat mamlakatlarida uning ulushi 1990-yillarda, xususan, Evropa Ittifoqi mamlakatlarida 52% dan 55% gacha, AQShda 57% dan 67% gacha o'sdi);

Ilmiy tadqiqotlar bosqichlari bo'yicha ilmiy-tadqiqot ishlarining xarajatlari tarkibi (aksariyat mamlakatlarda asosiy tadqiqotlarga sarflangan xarajatlar 1980 yilga nisbatan muttasil va nisbiy jihatdan oshdi) va yo'nalishlar bo'yicha (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotlari mamlakatlarida harbiy tadqiqotlar va ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlar ulushi kamaydi, sog'liqni saqlash, biotexnologiya va infokommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflanadigan xarajatlarning ulushi qanday o'sgan bo'lsa);

Mamlakatlararo bilimlar oqimlari, shuningdek, fan va innovatsiyalar sohasidagi xalqaro hamkorlik (1990-yillarning o'rtalarida OECD mamlakatlarida 27% ilmiy nashrlar xalqaro nashrlarda bo'lgan);

Firmalar, tadqiqot tashkilotlari va universitetlar o'rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish;

Ixtirochilik faoliyati natijalari bo'yicha mamlakatlararo almashinuv (OECD mamlakatlarida olingan patentlarning 14 foizini xorijiy rezidentlar, OECD mamlakatlari esa chet elda olingan patentlarning taxminan 15 foizini olgan);

Olimlar va muhandislarning, ayniqsa yuqori malakali mutaxassislarning, shuningdek AQSh, Angliya, Germaniya va boshqa mamlakatlarga o'qishga ketayotgan talabalarning harakatchanligi (Angliyada talabalarning 10% dan ortig'i chet elliklardir);

Moliyaviy operatsiyalar hajmining, shu jumladan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimining o'sishi;

Axborot-kommunikatsiya sohasining ish o'rinlari va bandlik sonining o'sishiga qo'shgan hissasini belgilaydigan infokommunikatsiya texnologiyalarining tarqalishi, shaxsiy kompyuterlarning keng qo'llanilishi (2000 yilda Shvetsiyada shaxsiy kompyuterlar 60% uy xo'jaliklarida mavjud edi, Daniyada - 65% da; ushbu mamlakatlarda kattalar aholisining yarmidan ko'pi Internetdan mos ravishda 68% va 62% foydalanadi);

Yuqori texnologiyali ishlab chiqarish sanoatining va yuqori texnologiyali xizmatlarning ulushi (yuqori texnologiyali va o'rta darajadagi tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymatining YaIMdagi ulushi 1990 yillarning oxirlarida Irlandiyada ayniqsa 16% dan yuqori, Janubiy Koreyada - 12,6%) , Germaniya - 11,7% va Yaponiya -10,7%);

Bilimga bo'lgan talabning oshishi bilan bozor xizmatlarining rivojlanish darajasi (OECD mamlakatlarida - YaIMning 18 foizga yaqini, bozordan tashqari - ta'lim va sog'liqni saqlash - taxminan 29 foiz);

Mamlakatlar o'rtasidagi savdoda yuqori texnologik mahsulotlar ulushining o'sishi, yuqori texnologiyali mahsulotlar savdosi bo'yicha etakchi davlatlarning ijobiy saldosi;

Yuqori texnologiyalar sohasidagi yangi ishlanmalar va ixtirolarning natijalarini patentlashni tezlashtirish.

Bilimlar iqtisodiyotini ikki jihatdan tavsiflash mumkin. Birinchidan, kiruvchi tomondan, ya'ni yangi bilimlar yaratiladigan va tarqatiladigan uning asosiy sektorini rivojlantirish uchun umumiy xarajatlarni (jami investitsiyalarni) baholash asosida; ikkinchidan, ishlab chiqarish tomondan, ya'ni hissani asosan yangi bilimlarni iste'mol qiladigan tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati bo'yicha baholash; Bu erda bir nechta kontsentrik, asta-sekin kengayib boradigan sohalarni ko'rib chiqish mumkin: eng yuqori darajadagi yuqori texnologiyali sanoat (yuqori texnologiyalar) yoki mudofaa sanoatini ham o'z ichiga olgan etakchi yuqori texnologiyalar (etakchi yo'nalish) dan yuqori texnologiyalargacha o'rta daraja (o'rta yuqori texnologiyalar), so'ngra yuqori texnologik xizmatlar sohasiga; yangi bilim va texnologiyalarga bo'lgan talabning ortishi sektorining kengaytirilgan talqinida ta'lim va sog'liqni saqlash, ba'zan esa madaniyat va menejment hisobga olinadi.

Tegishli ko'rsatkichlarni baholash quyidagi eng muhim ko'rsatkichlarni hisoblash imkonini beradi: jahon darajasiga yoki eng ilg'or mamlakatlar darajasiga nisbatan aniqlangan bilim sohasini qo'llab-quvvatlash darajasi; Rossiya iqtisodiyotida jahon darajasiga yoki rivojlangan mamlakatlar darajasiga nisbatan aniqlangan bilimlardan foydalanish darajasi; bilimlar iqtisodiyotining mutanosib rivojlanishi. Kirish xarajatlarini, ya'ni tadqiqot va ta'limga, natijada ishlab chiqarilgan mahsulotga ta'sirini, ya'ni bilim iste'molchilarining - YaIMda bilimga talab yuqori bo'lgan tarmoqlarning hissasini o'zaro bog'lab, rivojlanishdagi muvozanatni baholash mumkin. bilimlar iqtisodiyoti. Balans ko'rsatkichi ma'lum chegaralar ichida bo'lishi kerak: u juda past bo'lmasligi kerak (bu holda bilimlarni ishlab chiqarish va tarqatish xarajatlari samarasiz) yoki juda yuqori (ikkinchisi mamlakatda ilmiy-tadqiqot sohasi rivojlanmaganligini va ta'lim, yoki ularni rivojlantirish uchun resurslarni ajratmaydi va ilgari to'plangan ilmiy salohiyatdan foydalanilmoqda, bu endi Rossiyada kuzatilmoqda). Ko'rsatkichlar o'rtasidagi bog'liqlik turli darajalar natijada, bu bilimga talab yuqori bo'lgan tarmoqlar sektorining ichki muvozanatini baholashga imkon beradi.

Muayyan ko'rsatkichlarni baholashni ko'rib chiqing. Bilimga asoslangan iqtisodiyotga o'tish tegishli sohaga jami investitsiyalarni ko'payishi bilan bog'liq. Yuqorida aytib o'tilganidek, hozirgi vaqtda ushbu sohani moliyalashtirish hajmi ilmiy-tadqiqot ishlari, oliy ma'lumot (xususiy va davlat manbalaridan) va dasturiy ta'minotga sarflangan mablag'lar yig'indisi sifatida hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu uchta tarkibiy qism to'g'ridan-to'g'ri umumlashtirilganda, ikki marta hisoblash tufayli hisob-kitob haddan tashqari oshirib yuboriladi: dasturiy ta'minotga sarflangan xarajatlar ilmiy-tadqiqot va ta'lim xarajatlariga qo'shiladi, shu bilan birga ilmiy-tadqiqot va ta'lim xarajatlari bir-birining ustiga chiqadi. Shuning uchun, odatda, dasturiy ta'minot narxining bir qismi investitsiya sifatida emas, balki iste'mol (uy xo'jaliklari tomonidan dasturiy ta'minot paketlarini sotib olish va firmalarda operatsion xizmatlarni sotib olish) sifatida qabul qilinadi va ilmiy-tadqiqot ishlari uchun dasturiy ta'minot xarajatlari bilan birga dasturiy ta'minotning umumiy xarajatlaridan chiqarib tashlanadi mahsulotlar (ta'limdagi dasturiy ta'minot xarajatlari ajratilmaydi - ularni baholash qiyinligi uchun).

Bilimlar sohasini o'rganish yangi boshlangan va murakkabliklar tufayli qiyin bo'lgan Rossiyada qo'llaniladi o'tish davri va davlat hisobot tizimining zaiflashishi, tuzatilmagan, biroz oshirib yuborilgan taxminlardan foydalanish mumkin. Hozircha, import qilingan dasturiy ta'minotning keng tarqalishi sababli, qoida tariqasida, "pirat mahsulotlar", xatolar, ehtimol, unchalik katta emas.

Iqtisodiy rivojlanish va rivojlanish tashkilotining (OECD) mamlakatlari va Rossiyadagi bilimlar sohasini ishlab chiqarishlarni tanlashning ikkita varianti bo'yicha ma'lumotlarini taqqoslash (faqat oliy ma'lumot va ta'limning barcha darajalari) shuni ko'rsatadiki, YaIMga nisbatan biz birinchi holatda 3 marta ajratamiz, va ikkinchi darajali resurslar ushbu mamlakatlardagi o'rtacha ko'rsatkichdan 2,1 baravar kam (1-jadval). AQSh, Shvetsiya va Janubiy Koreya bilan taqqoslaganda, Rossiya bundan ham ko'proq narsani yo'qotadi.

2-jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, 1990-yillarning oxirida Germaniya (11,7%) va Shveytsariya (11,5%) yuqori texnologiyali yuqori va o'rta darajadagi sanoatning qo'shilgan qiymatining YaIM tarkibidagi ulushiga ega bo'lishdi. telekommunikatsiya, moliyaviy, sug'urta va biznes xizmatlarini hisobga olish, shu jumladan ilmiy-tadqiqot ishlari - Germaniyada (31,0%), AQShda (30,0%), Buyuk Britaniyada (28,1%), nihoyat, ta'lim va sog'liqni saqlashni hisobga olgan holda, yalpi qo'shilgan qiymatning umumiy ulushi YaIMda 40% dan oshishi mumkin. Shunday qilib, bilimlardan foydalanish bo'yicha Evropa AQShdan oldinda. Rossiyaga kelsak, sanoatda sezilarli pasayish kuzatilganiga qaramay, yuqori texnologiyalar sohasidagi vaziyat sanoatning keng doirasiga qaraganda sezilarli darajada yaxshiroq ekanligiga e'tibor qaratish lozim.

Va nihoyat, bilim iqtisodiyotining mutanosib rivojlanish ko'rsatkichlarini, shuningdek, bilimga talab yuqori bo'lgan tarmoqlar sektorining ichki muvozanatini hisoblash shuni ko'rsatadiki, bu erda Rossiya rivojlangan davlatlardan sezilarli darajada orqada qolmoqda va darajasi bo'yicha Meksikaga yaqin : yuqori texnologiyali, moliyaviy va boshqa turdagi xizmatlar sohasi rivojlanmagan, ilmiy-tadqiqot ishlari arzon. O'rtacha Rossiya uchun ichki muvozanat ko'rsatkichlari eng rivojlangan mamlakatlarning ko'rsatkichlaridan taxminan 30 foizga yomonroq.

Kirish va ishlab chiqarish ko'rsatkichlari o'rtasidagi nisbat hozirgi kunda mamlakat ilm-fan va ta'lim sohasida band bo'lganlarning ishini past baholayotganligini, ushbu tarmoqlarni moliyalashtirish ilmiy, texnik va ta'lim salohiyati past mamlakatlar darajasiga yaqinlashayotganini tasdiqlaydi.