Bilish jarayonlarining

Tr	Tavsiya qilingan qo`zg`ovchi
Tekshiriluvchidan olingan ko`rsatkich
	doimiy	O`zgaruvchi
1	600	601	teng
2	--	602	--
3	--	603	--
4	--	604	--
5	--	606	--
6	--	610	--
7	--	612	--
8	--	615	--
9	--	617	--
10	--	618	--
11	--	619	--
12	--	620	O`ng qo`limda og`ir
13	--	620	--
14	--	620	--

Mazkur tajribaning ko`rsatishicha, tekshiriluvchining muskul sezgisidagi farq qilish chegarasi 20 grammga teng. Bu miqdor dastlabki tavsiya qilingan 600 grammlik vaznining 1,30 qismini tashkil qiladi» Bu ko`rsatkich har hill odamda boshqa-boshqa chiqishi tabiiydir. Chunki odamning yoshi, tajribasi, hatto shugullanadigan ish faoliyati bilan bog`liq holda sezgirlik chegarasi ham o`zgarib boradi.

2. Odamning teri va badan orqali sezishini tekshirish

Tadqiqotning maqsadi: studentlarga insonning bilish faoliyatida sezgining qolini ko`rsatib berish.

Tadqiqot uchun zarur jihozlar: unchalik katta bulmagan oddiy buyum (predmet): kalit, rezina, bo`r, tugma, ilmatugma kabilar.

Tadqiqotning borishi: tadqiqot ikki seriyada o`tkaziladi. Birinchi seriyada tekshiruvchi tekshiriluvchiga orra o`girib, raqamay turishni taklif qiladi va dastlab tekshiriluvchining barmorlari ortiga, keyin kaftiga — barmorlari uchiga kalit, rezina yoki ilmatugmani ro`yadi. har safar tekshiriluvchiga rarab: «Ushbu buyum haqida nima deyishingiz mumkin?»,— degan savolni berib boradi. Tekshiriluvchi tomonidan berilgan javoblarni butun gruppa yozib boradi.

Tadqiqotning ikkinchi seriyasida tadqiqotchi tekshiriluvchiga predmetni ushlab ko`rishni taklif qiladi va birinchi seriyada o`tkazilgan tajriba jarayonidagi savolga javob berishni so`qaydi. Tekshiriluvchining bergan javoblarini bu safar ham butun gruppa yozib boradi.

Har bir tajribani dastlab psixologiya o`rituvchisining o`zi o`tkazib ko`rsatadi. So`ngra studentlarning o`zlari mustaril o`tkazadilar.

Tadqiqot natijalarini tahlil qilish: o`tkazilgan birinchi seriyadagi tajriba yuzasidan studentlar shunday hulosaga olib kelinadi: sinaluvchi kishida bir-biridan ajratilgan alohida-alohida sezgilar paydo bo`ladi. Bu sezgilar predmetning nima ekanini bilishga imkon bermaydi. Uning faqat ayrim hususiyatlarini aks ettiradi: «qandaydir bir engil narsa», «yumshoq bir narsa», «sovuq narsa», «metall buyum» va shunga o`hshash javoblar beqiladi.

Ikkinchi seriyada o`tkazilgan tajribaning ko`p hollarida sinaluvchilar predmetning nima ekanligini aytib beradilar. Chunki predmet kompleks ro`zgatuvchi sifatida badan orqali sezish yordamida idrok etiladi. Bunda faqat teri sezgilarigina emas, balki kinestezik analizatorlar ham ishga tushadi va bilish apparatlari harakatga ksltirilgan bo`ladi.

3. Teri sathi sezgilarining mutlaq chegarasi

Tadqiqotning maqsadi: esteziometr (teri sezgirligini o`lchaydigan asbob) yordamida teri sezgisining mutlaq chegarasini anirlash.

Tadqiqot uchun zarur asbob va jihozlar: esteziometr. Bu asbob tashri ko`rinish jihatidan shtangencir-kulь (biror detalning ralinligi, yo`gonligi yoki ichki diametrini o`lchaydigan asbob) ni eslatadi.

Esteziometr — millimetrlarga ajratib chiqilgan metall sterjen (tayorcha); sterjenning nol bo`lmasi tomoniga o`rnatilgan qo`zgalmas oyorcha: millimetr butun qismi bo`ylab har ikkala tomonga surish mumkin bo`lgan — harakatlanuvchi oyorchalardan tuzilgan asbobdir. Tadqiqot jarayonida esteziometrning ro`zgaluvchi oyorchasini surish orqali ikkala oyorcha oraligidan zarur bo`lgan kenglikni tanlash mumkin.

Tadqiqotning borishi: tadqiqot ikki seriyada o`tkaziladi. Birinchi seriya. Tajriba jarayonida tekshiriluvchining ko`zlari yumur yoki boglab ro`yilgan bo`lishi kerak. Shuningdek, barmoqlarining terisi taranglashmagan holatda bo`lishi uchun uning qo`li tirsagiga tayanib turishi kerak. Tekshiruvchi esteziometr oyorlari oraligini muayyan darajada ochgani holda uni tekshiriluvchi panjalarining sirtiga engil tekkizib: «Nechta narsaning tegayotganini sezayapsiz?»,— deb so`rab boradi. «Ikkita narsaning tegayotganini sezayapman»,— degan javobni bergunga radar esteziometr oyorchalari oraligini kam-kamdan risrartirib boradi.

Tajribaning ikkinchi seriyasida aksincha: asbob oyorchalarining oraligini muayyan kenglikda (masalan 40 mm) ochilgani holda tekshiriluvchining qo`l panjalari ortiga tekkizib, birinchi seriya tekshirishida berilgan savolni takrorlaydi va nihoyat, tekshiriluvchining: «Bitta narsa tegayotganini sezayapman»,— degan javobiga radar oyorchalar oraligini kam-kamdan risrartirib boradi.

Tadqiqot natijalarini tahlil qilish: tajribalar haqidagi raqamli ma`lumotlar 31- betdagi jadvalda qayd etiladi.

Teri sathidagi sezgirlik chegarasining katta-kichiklik o`lchamini quyidagicha formula orqali anirlash mumkin:

Tajribalar so`nggida barcha tekshiriluvchilardan olingan juz`iy natijalar jamlanib, chiqran natijani barcha tekshiriluvchilar soniga bo`lish yo`li bilan sezgining mutlaq chegarasining o`rtacha arifmetik riymati keltirib chiqaqiladi. Juz`iy natijalarni esa gruppa bo`yicha chiqarilgan o`rtacha riymat bilan tarroslab ko`qiladi. Agar ularda farq bo`lmasa, u holda jadvaldagi «Izoh» joyi bo`sh qoldiqiladi. Agar o`rtacha kiymatdan farqlansa, u holda bunday farqlanishning sabablarini risra rilib jadvalning «izoh» bo`lmasiga qayd etib ro`yiladi. Sezgirlik susayishining sabablaridan biri charchash, ya`ni shahsning umumiy holati, shuningdek, ayrim organlarning holati bilan boglir bo`ladi.

Studentlar juz`iy natija bilan o`rtacha riymatni solishtirib ko`rish orqali mustaril hulosa chiqaradilar.

4. Ko`rish sezgisida izchil ranglar kontrastining hosil bo`lish ronuniyati

Tadqiqotning maqsadi: ko`rish sezgisida ranglar kontrastining hosil bo`lishini tekshirish.

Tadqiqot uchun zarur jihozlar: kattaligi 48h64 sm bo`lgan or qogoz vararlari; ularga 15h15 sm kattalikdagi yashil, qizil, ko`k, sariq rangli kvadratlar qirqib yopishtirilgan, oq rangli ekran.

Tadqiqotning borishi: tajribani tabiiy kunduzgi yoruglik sharoitida yoki kunduzgi yoruglikka yaqin bo`lgan nur taratadigan lampalar yorug`ligida o`tkaziladi.

Tajribada ishtirok etayotgan studentlar honada shunday o`tkaziladiki, ularning har biriga rangli kvadrat to`ppa-to`gri ko`rinib turadigan bo`lsin.

Kvadratlar ulardan 4 m gacha uzorlikda o`rnatiladi. Studentlarga 20—40 sekund mobaynida rangli kvadratlarga tiqilish, keyin esa o`z nigohini ekranga ko`chiqish hamda unda rangli kvadrat paydo bo`lmaguncha nigohni uzmay turish taklif qilinadi. Bunda turli kishilarda izchil ranglar kontrasti turlicha kechishini ta`kidlab o`tish zarur.

Oldindan tayyorlab ro`yilgan barcha rangdagi kvadratlar bilan tajribani takrorlash zarur.

Tajribalar tamom bo`lganidan keyin ularning natijalarini yozib olish, yozilayotgan kvadrat rangini belgilash hamda izchil kontrastda paydo bo`layotgan ranglar tonini ko`rsatib yozish zarur. Bunda izchil kontrastlar harakatdan keyingi hodisa natijasi ekanligini ta`kidlab o`tish zarur. Ro`zgovchi ta`sirining to`htashi receptordagi ro`zgalish jarayonini hamda analizatorning miya po`stlogi qismidagi ro`zgalishlarni o`sha zahoti to`htatmaydi.