«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Sug’ormali bo’z tuproqlarning tuz tarkibi,O’.

Terenlik, sm	qurgaq qaldıq, 5	НСО3^-	Сl^-	S94^--	Ca^	Mg^	Na^
72005 –kesindi. Suvgarılatugın boz topıraq. Samarqant vohaı.
0-20 35-45 55-65 80-90 105-115 125-135 155-165 205-215	0,054 0,054 0,072 0,052 0,044 0,044 0,040 0,032	0,029 0,024 0,024 0,027 0,028 0,032 0,034 0,035	0,003 0,004 0,004 0,003 0,004 0,004 0,004 0,004	0,005 0,010 0,016 0,010 0,010 0,008 0,004 0,001	0,006 0,008 0,010 0,010 0,006 0,008 0,008 0,006	0,002 0,001 0,004 0,001 0,004 0,004 0,004 0,004	0,005 0,005 - 0,004 0,003 0,002 0,001 0,002
72004 -Kesindi Suvgarılatugın boz solonchaklasqan topıraq. Mırzashol
0-30 40-50 50-60 70-80 110-120 190-200 250-260	0,126 0,076 0,204 1,392 0,688 0,258 0,536	0,026 0,029 0,026 0,017 0,017 0,022 0,020	0,011 0,006 0,006 0,006 0,013 0,015 0,008	0,037 0,023 0,094 0,783 0,379 0,258 0,288	0,016 0,010 0,032 0,294 0,130 0,086 0,098	0,005 0,004 0,006 0,018 0,016 0,013 0,011	0,007 0,007 0,011 0,014 0,017 0,019 0,017

Sug'orma bo’z tuproqlar ayirim yerlarda sho’rlanish jarayonlariga uchramaydi. Katta tovoqqant vohaining sug'orma bo’z tuproqlaridagi tuzlar 2 m shuqurlikke chakka yuvilishi mumkin (72005 uzindi). Qurg’aq qoldiq, xlor va sul'fat ionlarınıng miqdori juda oz, ushbu tuproqlarni sho’rlanmagan tuproqlar tipına kiritishlik imkonin beradi. Yangidan o'zlashtirilgan sug'orma bo’z tuproqlarning 70-80 sm, shuqirlikdagi qatlamlarida qurg’aq qoldiq va gipsning ko'p bo'lishi ushbu tuproqlarning solonchaklasqanlıgidan dalolat beradi.
jadval malumatlari sug'orma bo’z tuproqlardagi gumus va azotning asosiy miqdori tuproqning haydalma qatlamida joylashganlıgidan dalolat beradi. Bu ko'rsatkich tuproqning pastki qatlamlari tomonga asta -asta kamayib boradi
Sug’ormali bo’z tuproqlar gumusı tarkibindagi gruppalar va frakciyalarning miqdori

qatlam	Terenlik,sm		S, qurgatılgantopıraqta, 5		Uglerod								Fulvokislotalar frakciyası
					Sgk	Sfk	Bitumlar		8	88	888		8a		8		88		888
72005 – Кесинди
А1 А2 В2 В3	0-20 35-45 55-65 105-115			0,89 0,49 0,33 0,25	13,1 8,8 7,7 4,9	22,3 22,8 17,1 12,7	64,7 68,4 75,2 82,4	0,58 0,37 0,40 0,40	2,4 3,7 0,4 йы=	5,9 3,8 2,8 2,0	4,8 1,3 4,5 2,9		4,9 3,2 4,2 3,4		4,2 2,3 2,7 2,4		10,4 13,2 4,3 4,9		2,8 4,1 5,9 2,0
72004 –kesindi
А1 В1 В2 С		0-30 40-50 50-60 70-80		0,35 0,26 0,24 0,18	12,3 4,2 2,8 йы=	29,8 21,1 23,1 15,6	57,9 74,7 74,1 82,4	0,41 0,20 0,17 ---	1,4 йы= --- ---	4,2 2,8 1,5 йы=	6,7 1,4 1,3 йы=	5,1 6,2 6,6 7,5		5,1 5,5 5,6 3,0		10,8 3,8 5,3 4,1		8,8 5,6 5,6 3,0

Sug'orma boz tuproqlar gumusı tarkibidagi gumin va fulvokislotalarning sug’orish tasirida o'zgarishi tug'ralı malumatlar ngh- jadvalda keltiritgan. Sug’orish tasirida gumin va fulvokislotalar miqdoriniing kamayishi, ularning tarkibidagi gidrolizga uchtalarıramagan, dalolatnomaiı emas guruhlar miqdoriniing ko'payishi kuzatiladi. Shu tariqa Sgk : Sfk nisbatin 0, 4- 0, 5 gacha kamayadi.
Bu tuproqlardagi fosfor va kaliy miqdori sug’orilmaydigan sur tuproqlarga qaraganda anchagina yuqori. Ularning eng ko'p miqdori sug'orma bo’z tuproqlarning yuqori qatlamlarida tuplanadi. Biroq ularning asosiy bo’limi qiyin eriydigan shaklda bo'lgani sababli tuproqlarga fosforlı va kaliylı o'g'itlar sholinsa, o'simliklarning rivoji yaxshilanadi, tuproqlarning unumdarlıgi ortadi.
Sug'orma bo’z tuproqlarning tarkibidagi singdirilgen kationlar ichida asosiy o'rinni kalciy (60-70O’), o'ndan so'ng magniy (20 -35O’) egallaydi.
Sug'orma bo’z tuproqlarning umumiy kimyoviy tarkibi, genetik qatlamlar bo'yicha deyarli bitta turda. Mexanik tarkib tahlili
Sug’ormali bo’z tuproqlarda hareketsheng fosfor va kaliyning miqdori, mg/kg (G.M.Kobzeva)

Kesindi 3 va alınnan ornı	qatlamlar	Terenlik, sm	Р2О5	К2О
2004, Mırzashol	А8айд. В1 С1 С2 С3	0-30 40-50 70-80 110-120 140-150	23,8 6,2 4,0 3,0 2,8	313 192 139 96 96
70004, Tashkent vohaı	А8айд. В1 В2 В3 С	0-20 20-30 35-51 51-100 100-150	60,0 17,5 2,0 2,5 1,5	385 332 262 216 151
72005, Samarqant vohaı	А8айд. А2 В1 В2 В3 С	0-20 35-45 55-65 80-90 125-135 205-215	100,4 58,4 15,6 4,2 4,3 4,0	277 210 210 226 224 195
70001, Tashkent vohaı	А8айд. В1 В2 В2 В3	0-12 24-40 55-90 90-130 130-150	47,7 28,3 3,5 2,5 2,5	289 250 301 130 171

Natijalarine qaraganda, sug’orish tasirida ushbu tuproqlarda loylanish jarayoni o'tadi, biroq tuproq profilinda temir va boshqa oksidlarning to'planishi, bitta qatlamdan ikkinchisiga o'tishi yoki harakatlanishi kuzatilmaydi. Buni ushbu tuproq qatlamlarining sug’orish suvlari tarkibidagi loyqalar va cho'kmalar bilan barqulla yangilanib turishi bilan tushintirish mumkin. Bu jarayonlar o’z navbatinda sug'orma bo’z tuproqlar qatlamlarida bo’ladigan loyqalanıv jarayoni anchagina sıllıqlanıvı va ko'zga ko’rinmesligine
olib keladi. Tuproq tarkibida oksidlarning ko'payishi va S892 : 4293 nisbatinni loyqa qatlamda 3-4 marta kamayishi yuqoridagi jarayon bo'layotganligini ko’rsatadi (o’q-jadval ). Ushbu bilan bitta qatorda tuproqning loyqa frakciyasında P2 O5, K2 O, MgO va SO3 kabi oksidlar miqdoriniing ko'p bo'lishi o'simliklar uchun zarur bo'lgan asosiy ozuqa moddalarning to'planishiga imkan beradi. Fosfor, kaliy va kukirtti tuproqning yuza qatlamlarida to'planishi, ularni biologik akkumulyaciya jarayoni tasirida vujudga kelganligini ko’rsatadi.

Sug’ormali bo’z tuproqlarning tarkibindagi singdirilgen kationlarning tarkibi

qatlam terenligi,sm	mg - ekv. 100 g topıraqta					galaba	5 ta
	Са^	Мg^		К^	Na^		Са^	Мg^	К^	Na^
61033- Kesindi, Samarqant vohaı
0-18 18-30 40-50 75-85 115-125 155-165 190-200 240-250	6,34 5,39 4,64 5,14 5,64 4,89 5,24 5,39	1,ха 1,97 1,64 2,14 2,05 2,96 2,88 3,12		0,72 0,46 0,48 0,43 0,48 0,48 0,43 0,41	0,17 0,13 0,13 0,13 0,22 0,17 0,17 0,17	9,04 7,95 6,89 7,84 8,39 8,50 8,72 9,09	70 67 67 65 66 57 60 66	20 25 24 27 25 35 33 34	8 6 7 6 6 6 5 4	2 2 2 2 3 2 2 2
72004 –Kesindi. Mırzashol
0-30 40-50 50-60	4,69 4,24 4,14		1,48 2,22 2,80	0,51 0,36 0,31	0,14 0,18 0,04	6,82 7,00 7,29	69 60 57	22 32 38	7 5 4	2 3 1

Sug'orma bo’z tuproqlarning mexanik tarkibi o'rta va og’ir qumoqli bo'lib, u yerdagi fizik loy miqdori 40-50O’ ke teng bo'ladi. Sug’orish tasirida loylanish jarayoni kucheyedi, shu tariqa loyqa frakciyalar miqdori 18-20, 5O’ ke qadar ortadi. Tuproq zichlanib, yuqori qatlamlarida hajm og'irligi 1, 5 g/smq, umumiy kovaklik 44-45O’ ke teng bo'ladi. O'sha boisdan ularning gigroskopik namligi, dala nam sig’imligi va suvlar o’tkazuvchanglik koefficentları sug’orilmaydigan bo’z tuproqlardan sezilarli parıq qiladi.

Sug’ormali bo’z tuproqlardan qishloq xo’jaligida
foydalanish
Sug'orma bo’z tuproqlar O'zbekstannıng qadimiy vaqtdan sug'orma eng unumdar tuproqlaridan hisoblanadi va ulardan qishloq xo’jaligida kengnen foydalaniladi.
A. N. Rozanovning fikrinie qaraganda (1951), mashxur rus soyahatshı-olimlari, A. Middendorf o'zining ahhg’ yilda yozgan “Fergana dolinası ocherkları” asarida sug'orma bo’z tuproqlarga yuqori baho bergan va unumdarlıq tarafidan qora tuproqlar bilan musobaqaa olishin, biroq bu ikkita tuproq tipı tashqi ko'rinishi tarafidan bir-biridan tun va kun kabi farqlanıvın ta'kidlagan.
Sug’ormali bo’z tuproqlarning g’alaba kimyoviy tarkibi, O’

Qatlam terenligi, sm		S892	F3293	Al293	P295	Ca9	Mg9	K29	Nа29	5892	Mn9	S93	S892 4293
72005- kesindi. Frakciyalarga ajıratılmagan topıraqta
А1 А2 В1 В2 В3 С	0-20 35-45 55-65 80-90 105-115 205-215	73,45 73,28 72,35 70,37 67,04 70,72	4,59 4,99 4,89 4,68 5,60 5,92	13,30 13,15 13,62 13,66 14,75 15,22	0,31 0,27 0,21 0,19 0,19 0,20	0,08 0,08 0,07 0,06 0,05 0,46	3,40 3,65 3,65 3,49 3,92 3,82	2,87 2,87 2,87 2,78 2,69 2,80	1,82 1,76 1,61 1,69 1,73 1,90	0,75 0,78 0,75 0,68 0,71 0,83	0,09 0,10 0,10 0,11 0,13 0,10	0,41 0,25 0,12 0,16 0,21 0,14	7,7 7,6 7,4 7,2 6,2 6,3
72005- kesindi. ılaylı frakciyada
А1 А2 В2 С	0-20 35-45 80-90 205-215	53,80 53,71 54,87 54,89	11,94 11,75 11,11 10,70	22,25 21,94 23,90 23,28	0,34 0,37 0,32 0,19	0,34 0,34 0,36 0,34	4,29 4,46 4,68 5,45	5,04 4,98 4,61 4,57	0,46 0,46 0,40 0,30	0,72 0,76 0,72 0,72	0,07 0,07 0,10 0,12	0,10 0,19 0,03 0,03	3,30 3,47 3,07 3,10

Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoda tarqalgan bo’z tuproqlar kontinenti eng qadimiy dehqonshılıq markazlarinan bittasi bo'lib, yumshoq va semiz bug'doy navlari, javder, zıg’ır, gorox, yerjang’aq, osiyo paxtasi va boshqa madeniy o'simliklardi yetishtirmoqda katta ahamiyatka ega (A. N. Rozanov, 1951). Mashxur bo'tanik M. G. Popov (1929) o’z badiiy asarlarida Markaziy Osiyoda miyve yetishtirmoq yaxshi yo'lga qo'yilganligini yoritib o'tgan. Vavilon dehqonshılıq madeniyeti davrida Baqtriya, Sog’diyana, Marg’iyana, Maveraunnahr “jannat makan” o'rinlardan bo'lib hisoblangan (Bendidid, 8-bosh kıtap). Doriy Gistasna davrida (e. a. 541-486 yillar ) Baqtriyanıng o'zi Eron xazınasına yiliga 300 tolant yoki 3, 6 mln tilla som foyda keltirgan (Struve, 1947). S. N. Tolstovning izlanishlariga qaraganda (1941, 1948), Sırdarya va Amudariyo oralig'inida joylashgan Xarezm davlati nimaolit va bronza davrlaridan e'tiboran dunyo dehqonshılıq madeniyetining rivojlanishiga kuchli ta'sir ko'rsatgan.

Bo’z tuproqlar kontinentidan odamzod civilizaciyası vujudga kelgan dastlepki yillardan beri unumdor foydalanılmaqta.
O'zbekstanda rivojlangan sug'orma bo’z tuproqlarning unumdarlıg’ın ko'tarish, ekinlar unumdarlıg’ın orttirish, yerlardan xiradga muapıq foydalanish va ularni qo'riqlash uchun pastdagi nazariylik va amaliy yumushlar ro'yobga oshirılmaqta:
1. Sug’orish tarmoqlari va tuproqlarning meliorativlik va ekologik sharoitin yaxshilash uchun ilmiy asoslangan zamonaviy agromeliorativlıq va agrotexnik ilojlarni qo'llash.
2. Unumdarlıqtı orttirish uchun paxta, g’alle va boshqa qishloq xo'jaligi ekinlarini tuproq -iqlim shart-sharoitlariga qarab rayonlashtirish.
3. Sug'orma dalalarda almashlab ekishdi yo'lga qo'yish, sho’rlanish va eroziyanıng oldin olish choralarin o’z muddatlarinda qo'llash.