Bioyoqilg’ilar olish sanoati va uning imkoniyatlari

Biyodizel - transesterifikatsiya qilish orqali yog'lar yoki yog'lardan ishlab 
chiqariladi va Evropada eng ko'p ishlatiladigan bioyoqilg'i hisoblanadi. U sof 
transport vositasi yoqilg'isi (B100) sifatida ishlatilishi mumkin, lekin odatda dizel 
yoqilg'isida zarrachalar, uglerod oksidi va uglevodorodlarni kamaytirish uchun dizel 
yoqilg'isiga qo'shimcha sifatida ishlatiladi. 
2019 yilda global bioyoqilg'i ishlab chiqarish 161 milliard litrni (43 milliard 
AQSh galon) tashkil etdi, bu 2018 yilga nisbatan 6 foizga ko'pdir va bioyoqilg'i 
dunyodagi avtomobil transporti yoqilg'isining 3 foizini ta'minladi. Xalqaro energetika 
agentligi neftga bog'liqlikni kamaytirish uchun bioyoqilg'i 2050 yilga qadar global 
transport yoqilg'isiga bo'lgan ehtiyojning to'rtdan biridan ko'proq qismini qondirishini 
ko’zlamoqda. Biroq, bioyoqilg'i ishlab chiqarish va iste'mol qilish IEAning barqaror 
rivojlanish stsenariyidan orqada qolmoqda. 2020 yildan 2030 yilgacha IEA 
maqsadiga erishish uchun global bioyoqilg'i ishlab chiqarish har yili 10 foizga 
ko'payishi kerak. Kelgusi 5 yilda faqat 3 foiz yillik o'sish kutilmoqda. 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
155

---

Birinchi avlod bioyoqilg'i. Birinchi avlod bioyoqilg'i ekin maydonlarida 
yetishtiriladigan oziq-ovqat ekinlaridan olingan yoqilg'idir. Zavodda mavjud bo'lgan 
shakar, kraxmal yoki yog' biodizel yoqilg'isiga yoki etanolga transesterifikatsiya yoki 
xamirturush fermentatsiyasi yordamida aylanadi. 
Ikkinchi avlod bioyoqilg'i. Ikkinchi avlod bioyoqilg'i - bu sellulozali yoki 
yog'ochli biomassadan yoki qishloq xo'jaligi qoldiqlaridan (chiqindilaridan) 
olinadigan yoqilg'I hisoblanadi. Yoqilg'i ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom-
ashyo ekin maydonlarida yoki chekka yerlarda yetishtiriladi va asosiy ekinning 
qo'shimcha mahsuloti bo’lib hisoblanadi. Ikkinchi avlod xom ashyosiga somon, ko'p 
yillik o'tlar, jatrofalar, o'simlik yog'i chiqindilari, qattiq maishiy chiqindilar va 
boshqalar kiradi. 
Uchinchi avlod bioyoqilg'i. Suv o’tlari suv havzalarida, yerlarda yoki dengizda 
yetishtirilishi mumkin. Suv o'tlari yoqilg'isi yuqori rentabellikga ega, chuchuk suv 
resurslariga minimal ta'sir ko'rsatish bilan yetirilishi mumkin, sho'r suv va chiqindi 
suv yordamida ishlab chiqarilishi mumkin, alangalanish darajasi yuqori, biologik 
parchalanganda va to'kilganda ekologik jihatdan atrof-muhit uchun nisbatan zararsiz.
Ishlab chiqarish ko'p miqdorda energiya va o'g'it talab qiladi, ishlab chiqarilgan 
yoqilg'i boshqa turdagi bioyoqillarga qaraganda tezroq parchalanadi va past 
haroratlarda yomon oqadi. Iqtisodiy sabablarga ko'ra, suv o’tlaridan yoqilg'i ishlab 
chiqarish bo'yicha sa'y-harakatlarning aksariyati to'xtatilishi mumkin yoki boshqa 
dasturlarga o'tkaziladi. 
To’rtinchi avlod bioyoqilg'i. Ushbu bioyoqilg'i klassi elektr yonilg'i va quyosh 
yoqilg'isini o'z ichiga oladi. Elektr energiyasi suyuqlik va gazlarning kimyoviy 
birikmalarida elektr energiyasini saqlash orqali amalga oshiriladi. Asosiy maqsad - 
butanol , biodizel va vodorod, ammo bu metan va butan kabi boshqa spirtli va 
uglerodni o'z ichiga olgan gazlarni o'z ichiga oladi. Quyosh yoqilg'isi quyosh 
energiyasidan olingan sintetik kimyoviy yoqilg'idir. Yorug'lik kimyoviy energiyaga 
aylanadi, odatda protonlarni vodorod yoki karbonat angidridga organik birikmalarga 
qaytarish orqali olinadi. 
Birinchi, ikkinchi, uchinchi yoki to'rtinchi avlod bioyoqilg'i texnologiyalari 
yordamida quyidagi yoqilg'ilarni ishlab chiqarish mumkin. Ularning aksariyati ikki 
yoki uch xil bioyoqilg'i ishlab chiqarish protseduralari yordamida ishlab chiqarilishi 
mumkin. 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
156

---

1-rasm. Bioyoqilg’ilar ishlab chiqarish turlari va xom-ashyolari 
2-rasm. Biogaz qurilmalarining prinsipial ishlash sxemasi 
1-go‘ng uchun quduq; 2-nasos; 3-biogaz reaktori; 4-ishlatib bo‘lingan cho‘kindi; 
5-biogaz; 6-gazgolder; 7-gaz gorelkasi; 8-issiqlik energiyasi; 9-elektr qurilmasi; 10-
elektroenergiya; 11-issiqlik energiyasi. 
Bioyoqilg’i ishlab chiqarish yiliga terawatt-soat (TWh) bilan o'lchanadi va 
bioetanol va biodizelni o'z ichiga oladi. 
Manba: Global energiya BP statistik ma’lumoti (2020) 
3-rasm. Dunyo bo'yicha bioyoqilg’i ishlab chiqarish statistikasi 
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
157

---

Bioyoqilg’ilarning fizik-kimyoviy xossalari 
1-jadval 
Ko'rsatkich nomi 
Dizel yoqilg’isi 
Kungaboqar 
yog'i metil efiri 
Aralash 
yoqilg’i 
Zichligi 20
℃, 𝑘𝑔/𝑚
3
820-860 
883 
864 
Kinematik yopishqoqlik, 20
℃, 𝑚𝑚
2
/𝑠 
1,8-6,0 
7,44 
4,1 
Setan soni 
45 dan kam bo'lmagan 
52 
53 
Temperatura, 
℃: 
- chaqnashi 
- xiraligi 
- qotishi 
35-80 
-1... -10 
-10... -20 
161 
0 
- 8 
60 
- 9 
- 21 
Fraksion tarkib, 
℃: 
qaynash boshlanishi 
50% 
96% 
qaynash tugashi 
170-200 
270-280 
320-360 
360-380 
320 
348 
342 
342 
172 
279 
320 
340 
Kislota soni, mg KOH/g 
0,2 mg KOH/ 100sm
3
dan 
oshmasligi kerak 
0,50 
0,22 
Kul tarkibi, % 
0,01 dan oshmasligi kerak 
0,014 
0,006