Biz iqlim o’zgarishini to’xtata olamizmi?

BIZ IQLIM O’ZGARISHINI TO’XTATA OLAMIZMI?

Reja

1. 
   Iqlim tushunchasi
   
2. 
   Tabiiy iqlim o'zgarishi
   
3. 
   Iqlim oʻzgarishlarining oldini olish va unga moslashish
   

Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. Boshqacha aytganda, iqlim — bu biror joydagi ob-havo holatlari toʻplamidir. Iqlim — yer yuzasining quyosh nurlariga nisbatan ogʻishiga bogʻliq ravishda obhavoning muayyan joyga xos boʻlgan koʻp yillik maromi, yaʼni biron joyda boʻladigan obhavo sharoitlarining majmui va mavsumiy geografik oʻzgarishi; quyosh radiatsiyasi, yer toʻshama sirti xususiyatlari hamda ular bilan bogʻliq atmosfera dirkulyasiyasi taʼsirida vujudga keladi.

Iqlim o’zgarishlaridan rivojlanayotgan davlatlar aziyat chekmoqda. Yevropa va boshqa qit’alarda o’rmon yong’inlari yuz bermoqda. 2000–yilda JARda 1.2 mln odam jabr ko’rgan. Texas shtatinig "El-Paso” shahrida 1.5 odam yashaydi va suv oqadigan joylarda qattiq nazorat o’rnatilgan. 1994-yilda Kioto bayonnnomasi tuzilgan. Bunda: issiqlik gazlarini chiqarishni 10-yil ichida 5% ga kamaytirish to’g’risida bayonnnoma imzolangan. Gollandiyadagi damba buzilsa mamlakatning 2/3 qismi suv ostida qoladi.
Iqlim o'zgarishi - bu o'rtacha ob -havo sharoitida sodir bo'ladigan o'zgarishlar. Ob-havo-bu harorat, shamol, namlik va boshqa jismoniy omillarda kuzatiladigan qisqa muddatli o'zgarish. Iqlim - bu ma'lum bir davr yoki uzoq yillar davomida o'rtacha hisoblangan va tahlil qilingan mintaqaning ob -havosi. So'nggi bir necha o'n yilliklar mobaynida iqlimning keskin o'zgarishi kuzatildi va dunyoning aksariyat hududlarida ko'plab tabiiy ofatlar hukm surdi, natijada iqlim o'zgaradi. Iqlim o'zgarishining bevosita sabablari sifatida ikkita asosiy sabab aniqlandi; Antropogen iqlim o'zgarishi va tabiiy iqlim o'zgarishi. Antropogen iqlim o'zgarishi - bu yoqilg'i yoqilg'isini yoqish, issiqxona gazlaridan ortiqcha foydalanish va o'rmonlarni kesish kabi inson faoliyati natijasida yuzaga keladigan iqlim o'zgarishi. Tabiiy iqlim o'zgarishi deganda vulqon otilishi, quyosh chiqishi yoki er orbitasidagi o'zgarishlar kabi tabiiy hodisalar natijasida yuzaga keladigan iqlim o'zgarishi tushuniladi. Antropogen va tabiiy iqlim o'zgarishi o'rtasidagi asosiy farq uning qo'zg'atuvchisi hisoblanadi.
Tabiiy iqlim o'zgarishi uzoq vaqt davomida sodir bo'ladi va sekin jarayon. Shu nuqtai nazardan, iqlim o'zgarishi vulqon otilishi, quyosh chiqishi va Yerning Quyosh atrofida aylanishi kabi tabiiy sabablarga bog'liq. Bu uchta hodisaning o'zgarishi erga kiradigan energiyani o'zgartiradi, natijada iqlim o'zgaradi.
Vaqt o'tishi bilan quyosh tebranishlari sodir bo'ladi va bu tabiiy o'zgarishdir, bu erda quyosh chiqishi o'zgarishning bashoratli modelini oladi. Yerning Quyosh atrofida aylanishi ham iqlim o'zgarishiga olib keladi. Elliptik bo'lgani uchun, quyoshdan masofa har bir pozitsiyada o'zgaradi, bu erga kiradigan energiya miqdorini o'zgartiradi. Bu iqlim o'zgarishlari bashoratli. Bu hodisa mavsumiy o'zgarishlarga olib keladi. Biroq, antropogen harakatlar tabiiy iqlim o'zgarishi jarayonini og'irlashtirishi aniqlandi.
Keyingi yillarda sayyoramizda havoning o’rtacha harorati 0.4–0.6 C ga ko’tarilganligi natijasida Arktika va Antarrktida muzliklari erib ayrim mintaqalarda, okean sathi ko’tarilishi va ayrim mintaqalarda qurg’oqchilik va cho’llashish jarayonining kamayishi kabi global iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yuzaga chiqarmoqda. 2050-yilga borib 2 barobar kamaytirish rejalashtirilmoqda. AQSH 2050-yilgacha 60% ga qisqartirish rejalashtirilgan.
Sayyoramizdagi havoning global isishi oqibatida keying o’n yillikda 250 ming odam yashash joyini tashlab ketishga majbur bo’ldi. Global isishdan va ekologik halokatlardaneng avvalo bolalar azyat chekmoqda. Hattoki rivojlangan mamlakatlarda ham globalisishdan aholining eng muhtoj va zaif qatlami zarar ko’radi. Bu haqida Bryusselda bo’lib o’tgan ekologik konferensiyada ham ma’lum qilindi.
Tadqiqotlar natijalariga ko’ra, ushbu yuz yillik so’ngida suv bilan ta’minlovchi Alp muzliklarining 75%i va Tibet cho’qqilari eriydi. Tinch okeanidagi riflar, yo’lbarslar, katta toshbaqalar, Amazonka, Ganga oqib o’tadigan Sundarbans milliy bog’idagi mango o’rmonlari, Maldiv orollari tillog’ochlari–bularning barchasi suv ostida qoladi deb taxmin qilinmoqda. Lekin BMT mutaxassislarinig fikricha, bir qancha mamlakatlarda iqlim yaxshilanadi. Bular Rossiya, Kanada va Skandinaviya mamlakatlaridir. Gap bir qator o’zgarishlar haqida aynan qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish keskin ko’tarlishi bo’yicha ketmoqda. Bu xulosalarga qarshi chiqish qiyin, chunki xulosalar 29 mingdan ortiq ilmiy axborotlar tekshirilgandan so’ng bayon qilingan. Bu axborotlarning 2/3 qismi esa sayyoramiz tobora isib borayotganligini ko’rsatmoqda.
iqlimning isishi haqida ayrim taxminlar bor. Iqlim o’zgarishi bo’yicha hukumatlararo ekspertlar guruhi (IUXEG) fikrlariga ko’ra, 1850-yildan boshlab havoning global isishi 0,50 ga oshgan. Iqlim o’zgarishi qanday ta’sir etishini oldindan aniq aytish qiyin, chunki iqlim faqat atmosferada amalga oshayotgan jarayonlar bilan belgilanib qolmasdan, balki u yana muzliklar, tirik organizmlar bilan ham bog’liqdir. Iqlim o’zgarishi harorat va yog’inlarni o’zgarishiga olib keladi. Bu esa iqtisodiyotning qishloq xo’jaligi va chorvachilik kabi tarmoqlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi, okean sathini ko’tarishiga olib keladi. Natijada, orollar va pasttekisliklar suv ostida qolishi mumkin. Bu esa ocharchilik va boshqa muammolarni keltirib chiqaradi.
oxirgi yuz yil ichida okeanning global sathi taxminan 15sm ga ko’tarilgan. Agar iqlim o’zgarsa bu 18 sm bo’lishi kutilmoqda. Maldiv va Tinch okeanidagi ba’zi orollarga juda katta qiyinchilik tug’dirishi mumkin.
Cho’llashishning 2 ta asosiy sababi bor. Biri insoniyat bo’lsa, ikkinchisi qurg’oqchil rayonlarda kuzatilayotgan iqlim tebranishidir. Quruqlikning 1/3 qismi qurg’oqchil mintaqa bo’lib, jahon aholisini 1/6 qismi yashaydi. Iqlimning global o’zgarishi cho’llashishga ta’sir ko’rsatishi mumkin chunki harorat, bug’lanish va yog’inlarning o’zgarishi hududlar bo’yicha turlicha kechadi. Natijada cho’llashish ba’zi joylarda tez, ba’zi joylarda sekin kechadi.
Mutaxassislarning fikriga koʻra, iqlim oʻzgarishi tufayli sodir boʻlishi mumkin boʻlgan oqibatlar qatorida quyidagilarni koʻrsatish mumkin:
- hozirgi yuz yillikning oʻzida okeanlar sathi 1 m koʻtarilishi;
- SO2 konsentratsiyasi atmosfera havosida ortishi (1870-yildan beri uni miqdori 30 foiz ortdi);
- Yerning ustki qobigʻi harorati +0,7°S ga oʻzgargan ( soʻnggi yuz yil ichida).
- suv resurslari taqchilligining kuchayishi, shuningdek hududlarda ichimlik suvining yetishmasligi hamda muzlik va qor qoplami kunlarining 7-10 kunga kamayib borishi, qurgʻoqchilik takrorlanishining koʻpayishi (hozirgi davrda har 10 yilning 3 yilida).
- tabiiy ofatlarning ortishi – sellar, toshqinlarning tez-tez takrorlanishi (soʻnggi 40 yil ichida tabiiy ofatdan boʻlgan zarar miqdori 10 marotabaga oshgan);
- oʻrtacha haroratning oshishi, yillik issiq davrlarning 10-15 kunga oʻsib borishi;
- yogʻingarchilikning yillik oʻrtacha darajasini mamlakatni butun hududi boʻylab pasayishi va ularning hududlar, vaqt hamda miqdori boʻyicha notekis tarqalishi, haddan tashqari kuchli yogʻingarchilikli va umuman yogʻingarchiliksiz kunlar sonining ortishi;
- qishloq xoʻjaligida yetishtirish uchun maqbul ekinlar tarkibi butunlay oʻzgarishi;
- yuqori darajadagi jaziramalar takrorlanishining oshishi, harorat rejimi kuchayishi natijasida aholi salomatligi bilan bogʻliq muammolar koʻpayishi;
- oʻsimliklar va hayvonlarning aksariyat turlari yashaydigan areallarning qayta taqsimlanishi, demak, ekologik jarayonlar, beriladigan mahsulotlar va bajariladigan funksiyalarning tubdan oʻzgarishi;
- sahrolanish jarayonlarining kuchayishi, yaʼni, yashash va xoʻjalik yuritish mumkin boʻlgan yerlarning kamayishi;
- iqtisodiyot sektorlari taʼsirining toʻliq qayta taqsimlanishi va oldindan aniq aytish qiyin boʻlgan boshqa koʻpgina oqibatlar.
Yer sharining har bir zonasida yorug`lik sharoiti o`ziga xos bo`ladi. Cho`l, dasht, baland tog` mintaqalari yorug`lik bilan kuchli ta`minlangan bo`lsa, aksincha g`or va havzalar yorug`lik bilan kam ta`minlanadi. Shuning uchun ham har bir joyning yorug`likka nisbatan moslashgan o`simlik turlari mavjud bo`ladi.
Yorug`likka bo`lgan talabiga ko`ra o`simliklarni 3 ta guruhga bulish mumkin:
a) yorug` sevar o`simliklar — geliofitlar. Bular yorug`lik yetarli bo`lganda normal o`sib rivojlanadi. Bunday o`simliklar cho`l, dasht, o`tloq o`simliklari — ajriq (Cunodon dactulon (L) Pers), mastak (Lolium multiflosum Lam), yaltirbosh (Bromis tectorum L.) hamda birinchi pog`onadagi baland bo`yli daraxtlardir. Bular soya sharoitda ancha yomon o`sadi va rivojlanadi;
b) soya sevar o`simliklar guruhi — ssiofitlar. Bu guruhga mansub o`simliklar yorug`lik bilan kam ta`minlangan muhit o`simliklaridir. Bular yorug`likni ko`p hoxlamaydigan bo`lib, o`simlik qoplamining pastki pog`onalarida yaxshi o`sadi. Bularga xona va oranjereya o`simliklari, moxlar, poporotniklar, yong`oqzorlarda o`suvchi xina, tog` binafsha (Viola isopetala) kabi turlar kiradi. Soyada o`sadigan o`simliklar yorug`likda o`sadigan o`simliklardan morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan keskin farq qiladi;
d) oraliq o`simliklar — soyaga chidamli o`simliklar. Ular yuqoridagi ikki guruppa oralig`ida uchraydigan o`simliklar bo`lib, ham yorug`likka, ham soyaga ancha bardoshlidir. Bular, odatda, quyosh nuri bevosita tushadigan yerlarda yoki shunga yaqin joylashgan yerlarda ham yaxshi o`sib rivojlanadi. Shu bilan birga quyosh kam tushadigan yerlarga ham tez moslashadi. Bularga o`rtacha iqlim zonasidagi o`rmon va o`tloqlarda o`sadigan qo`ngirbosh (Roa bulbosa L), oqco`xta (Dactules glomerata L), arvugon (Cercis siliguastrum L), qoraqarag`ay (Risea schrenkiana F. Et M.), shumurt, madaniy o`simliklardan qulutnay (Fragaria ananassa Duch) kabi o`simlik turlari kiradi.
Yer sharining har xil geografik zonalarida kunning uzunligi turlicha bo`ladi. Shimolda yorug`lik intensivligi kuchsiz bo`ladi. Yoritilish muddati uzoq bo`ladi. Janubda esa kun ancha qisqa bo`ladi. (Ekvatorda esa 12 soatga teng). Ammo yorug`lik intensivligi yuqori bo`ladi. Shimolda yorug`lik intensivligi kam bo`lib, uzoq muddat yorug`likning davom etishi u yerdagi o`simliklarning o`sib rivojlanishiga yordam beradi va bularni uzun kunli o`simliklar deb atashga mos keladi. Bug`doy (Triticum aestivon L), javdar (Secale cereale L.) kabi boshoqli o`simliklar, cebapra (Trifolium pratense L), sachratqi (Cichorium intybus L), sapsargul (Iris L.) kabilar misol bo`ladi.
O`simliklarga uzun kun va tun almashinishi, yorug`lik va qoropg`ulikning ko`rsatgan ta`sirini amerikalik olimlar Garner va Allard tajribada o`rganib buni fotoperiodizm yoki aktinoritmizm deb atagan. Ularning fikricha, kun uzunligi yoki yorug`lik 12 soatdan kam bo`lsa uzun kun o`simliklar gullamaydi, gullagan taqdirda ham ancha kech gullaydi.
Qisqa kunli o`simliklarning (kun uzunligi 12 soatdan kam bo`lgan sharoitdagi o`simliklar) rivojlanishi qisqa kun uzunligida yaxshi o`tadi. Qisqa kunli o`simliklar ham uzun kunda (yorug`lik 12 soatdan ko`p bo`lganda) gullamaydi, ba`zan juda kech gullaydi. G`o`za (Gossypium herbaceum L.), tariq (Panicum miliaceum L), bodring (Cucumis sativus L), makkajo`xori (Zea mays L.), qovun (Melo orientalis (S.Kudr) Nab), kungaboqar (Helianthus annuus L), mavrak (Salvia sclarea L. yoki S. deserta) qisqa kunli o`simliklardir. Qisqa kunli o`simliklar uzoq kunli sharoitda kuchli morfologik o`zgarishlarga uchrashi mumkin. Masalan, gigantizm — bo`yning haddan tashqari o`sib ketishi ro`y beradi.
Issiqlik. O`simliklar uchun quyosh energiyasi faqat yorug`lik manbai bo`lib qolmasdan, balki issiqlik manbai hamdir. Shuning uchun ham ularda kechadigan barcha fiziologik jarayonlar issiqlik bilan bog`likdir. Birgina urug`ning unib chiqishi uchun issikdik ikki xil ta`sir ko`rsatadi:
a) foydali bo`lgan past issiqlik urug`larni tinim holatidan chiqaradi;
b) urug`ning unib chiqish darajasi va tezligini ham issiqlik belgilaydi.
Issiqlik o`simliklarda kechadigan fotosintezga teskari jarayon — nafas olishda ham katta ahamiyatga ega. Ma`lumki nafas olish sutka davomida amalga oshadigan jarayondir. Issiqlikning kecha va kunduzda almashinib turishi o`simlik uchun qatga ahamiyatga ega. Issiqlikning har kuni bir xilda ritmik almashinib turishiga o`simliklarning moslashuvi — termoperiodizm deb ataladi.
Yer yuzida barcha o`snmliklarpi issiqlik omiliga bo`lgan munosabatiga ko`ra ikki xil ekologik gruppaga bo`lish mumkin:
a) issiqsevar — termofil o`simliklar;
b) sovuqsevar — psixrofil o`simliklar.
Har ikkala band xususida to`xtalib o`tamiz:
a) Yer sharining janubiy kengliklarida o`sadigan go`za (Cossypium herbaceum L.), mandarin (Citrus reticulata. blanco), apelsin (Citrus sinensis. Osl), limon (Citrus limon Burm) kabi o`simliklar issiqsevar o`simliklar bo`lib, yuqori darajali issiqlikda yaxshi o`sib rivojlanadi. O`zbekiston cho`llarida o`suvchi kovul (Capparis spinosa L), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), saksovul kabi o`simliklar ham jazirama issiqda bemalol o`sib rivojlanadi. Yuqori issiqqa ega bo`lgan sharoitda o`suvchi o`simlik turlari evolyutsiya jarayonida hujayrasi issiqlikka chidamli bo`lib borish bilan birga boshqa bir qancha moslanish xususiyatlariga ham ega bo`lib borgan. Xususan, vegetativ organlari, bargining yuzasi qisqargan, poya va barglar qalin tuklar bilan qoplangan, o`zidan efir moylari ajratib chiqaradigan bez va tuklarga ega bo`lgan tinim davriga o`tishga moslashgandir. Shunday bo`lsada, o`ta kuchli issiqlik o`simlikning nobud bo`lishiga olib keladi. Bunday hol issiqlik haddan tashqari uzoq muddat davom etganda yoki yuqori harorat qisqa muddat bo`lib o`tganda kuzatiladi.
O`simliklarning yuqori issiqlikka chidamliligi o`suvchi kurtaklarning hazon qatlami va tuproq bilan muhofaza qilinganligi katta samara beradi. O`simliklarning bunday xususiyatlaridan Raunkier hayotiy shakllarning sistemasini tuzishda foydalangan.
b) Sovuqsevar o`simliklar eng past haroratda o`sishga moslashgan yoki o`sish imkoniyatiga ega bo`lgan o`simliklardir. Yer sharining shimoliy kengliklarida o`suvchi qarag`ay (Pinus silvestris L), tilog`och (Larix sibirica. Lab.), qoraqaragay (Pisea schrenkiana F. et V.) kabi daraxtlar sovuqqa chidamli turlardir. Issiqlik minimum darajadan pastga tushganda o`simlik tinim holatiga kiradi. Harorat minimumdan pastga tushib ketganda o`simlik hujayrasining tsitoplazmasida katta o`zgarishlar bo`lishi, ya`ni o`simlikni sovuq urib ketishi mumkin. O`simliklarni sovuqqa chidamli deganda uzoq muddat +1 dan +10 °S gacha bo`lgan sharoitda yashashiga, o`ta chidamli deganda minus haroratda ham yashashiga tushuniladi.
Tropik va sub tropik o`lkalarda o`suvchi o`simliklar harorat 0 °S ga tushganda halok bo`ladi. Ba`zi sovuq iqlimli rayonlarda o`sadigan o`simliklardan tilogoch -62 °S da ham halok bo`lmaydi. Sovuq haroratda o`simliklarning turli organlari har xil darajada shikastlanadi. Dastlab gul va barg, keyinchalik poya va novda, so`ng ildiz zararlanadi. Ba`zi bir bakteriyalar va suv o`tlari juda past haroratda (-30 °S dan -35 °S gacha) ham yashab qoladi.
Suv. Barcha tirik organizmlar uchun, jumladan o`simliklar uchun ham suvning ahamiyati juda katta. O`simlik tanasining 50-90 % suvdan iborat bo`ladi. Tsitoplazma tarkibida suv miqdori 85-90% ni tashkil etadi. O`simliklarning sersuv mevalarida, yumshoq barglarida va ildizlarida suv miqdori ko`p bo`ladi. Hatto o`simliklarning quruq holdagi spora va urug`larida ham suv bor. Ammo moyli ekinlar urug`ida suv nisbatan kam bo`ladi. Suv tabiatda bug`, suyuq va qattiq kristall shaklida mavjud. Suv barcha moddalarni o`zida eritgan holda o`simliklarda transport vositasi sifatida xizmat qiladi. Har qanday o`simliklar qoplamiga suvning yetishmasligi unda tub o`zgarishlar sodir bo`lishiga olib keladi. O`simliklar suvni, asosan, tuproqdan oladi. Bundan tashqari, atmosfera yog`inlari (qor, yomg`ir, do`l, qirov, shudring, tuman) hamda yer osti sizot suvlari hisobiga ham hayot kechiradi. Ko`pgina cho`llarda o`suvchi efemer turlar suvni bahorgi yog`inlardan oladi. Yantoq esa yerning pastki qatlamidagi grunt suvlari hisobiga hayot kechiradi. Chunki yantoq ildizi yerga chuqur kirib ketadi.
Uzoq evolyutsion taraqqiyot natijasida turli xil yashash sharoitiga moslashgan har xil xususiyatga ega bo`lgan o`simliklar guruhi kelib chiqqan. Shuning natijasida ba`zi turlar suvli sharoitda, ba`zilari esa cho`llarda yashashga moslashgan.
XIX asrning oxirlarida A. Shimper va Ye. Verming o`simliklarning suv rejimiga bo`lgan munosabitlariga qarab 3 ta ekologik gruppaga bo`lgan: gigrofitlar, mezofitlar va kserofitlar. Ba`zi adabiyotlarda esa 5 ta ekologik gruppaga ajratib berilgan bo`lib, ular gidatofitlar, gigrofitlar, gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlar.
A. P. Shennikov (1950) Shimper va Vermingdan keyin o`simliklarning suvga bo`lgan munosabatiga ko`ra quyidagi gruppalarga bo`ladi:
a) gigrofitlar — soya va yorug`da o`sadigan turlar;
b) kserofitlar, bular o`z navbatida sukkulentlarga, ya`ni to`qimalarida suv zahiralarini saqlaydigan seret o`simliklar va sklerofitlarga — quruq, ingichka, qattiq o`simliklarga bo`linadi.
d) psixrofitlar — shimoliy yoki baland tog` mintaqasida nam va sovuq yerlarda o`sadigan o`simliklar;
e) kriofitlar — shimolda yoki baland tog` mintaqasida quruq va sovuq yerlarda o`sadigan o`simliklar;
f) mezofitlar — o`rtacha namgarchilik sharoitida o`sadigan gigrofit va kserofitlar orasidagi o`simliklar. Biz o`simliklarning suvga bo`lgan talabiga ko`ra quyidagi gruppalarga bo`ldik: