Biznes va tadbirkorlik

Talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarda narxga 

bog`liq talabning o`zgaruvchanligi 

Tovarlar 

Narxga  bog`liq  talabning  o`zgaruvchanlik 

koeffitsient 

 

Talovdan 

foydalanmaydiganlarda 

Talondan 

foidalanuvchilarda 

Xojataona qgozi 

-0,60 

-0,66 

Tula lardozlash ishi (nabivka/ otdelka) 

-0,71 

-0,96 

Shampun 

-0,84 

-1,04 

Ovqat 

tayyorlash 

va 

salatlarga 

mo`ljallangan yog` 

-1,22 

-1,32 

Tushlik ovqt uchun quruq qorishma 

-0,88 

-1,09 

Tort tayyorlash uchun qrishma 

-0,21 

-0,43 

Mushuklar uchun konserva 

-0,44 

-1,13 

Yangiligicha 

muzlatilgan 

ovqat 

mahsulotlari 

-0,60 

-0,95 

Jelatin 

-0,97 

-1,25 

Spagetti uchun qayla 

-1,65 

-1,81 

Mikser konditsioner 

-0,82 

-1,12 

Shurvalar 

-1,05 

-1,22 

Xotdoglar 

-0,59 

-0,77 

 

15.3 Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida 

narxlarning shakllanishi 

Narxlarni  vaqtga  qarab  diversifikatsiyalash  narxlarni  shakllantirishning 

muhim  va  keng  tarkalgan  strategiyasi  hisoblanadi.  Bu  narxlarni  tovar  toifasiga 

karab  diversifikatsiyalash  bilan  boEliqair.  Bunda  iste’molchilarning  talab 

funktsiyasiga  karab  turli  toifalarga  ajratilishi  turli  vaqt  uchun  turlicha  narx 

belgilanishiga olib keladi. Narxlarni vaqtga qarab diversifikatsiyalash mexanizmini 

bilish uchun elektron texnika chiqaruvchi firma videomagnitofonlar, (70-yillarda) 

kompakt disklar (80-yillar boshida) va eng sunggi raqamli pleyerlar kabi yangi va 

yuksak texnologik madsulotlarga qanday qalib narx belgilanishini ko`rib chiqamiz. 

241 

 

7-rasmdagi  D

1

  iste’molchilar  kichik  guruhining  yangi  tovarga  bo`lgan  o`zgarmas 

talab egri chizig`idir. 

 

 

7-rasm. Narxlarni vaktga qarab diversifikatsiyalashning tasviri.

 

Iste’molchilar  yangi  tovarni  yuksak  baxrlaydilar  va  uning  narxi  pasayishini 

kutishni xohlamaydilar. (Masalan, kompakt disqaan sifati yukori ovoz xrsil etuvchi 

stereokolonkalar  narxini).  D

2

  tarkibi  ancha  kengroq  iste’molchilar  xos  talab  egri 

chizigani  bildiradi.  Bu  iste’molchilar  narx  haddan  oshiq  yuqori  bo`lsa,  tovarni 

sotib  olishdan  o`zlarini  tiyadilar.  Shunday  paytda  narx  strategiyasi  avvaliga 

tovarni yukorirok narx R, bilan iste’molchilarning birinchi, ya’ni talab egri chizoti 

D

1

  bo`lgan  guruhiga  taklif  etishni  taqozo  etadi.  Keyinchalik  birinchi  guruh 

iste’molchilar  tovarni  harid  etib  bo`lgach,  uning  narxi  R

2

  gacha  tushiriladi  va 

mahsulot  sotish  talab  egri  chiziga  D

2

  bo`lgan  tarkibi  kengroq  iste’molchilar 

guruhiga qaratiladi. Narx diversifikatsiyasining boshqa misollari ham bor. Ulardan 

biri  kinofilm  birinchi  kurilganda  yuqori  narx  belgilab,  u  ommaviy  prokatga 

chiqqach  narxni  tushirishdan  iborat.  Deyarli  hamma  erda  amaliy  qo`llanadigan 

boshqa  bir  misol  bor.  Bu  shundan  iboratki,  qatgiq  mukovada  chikkan  kitobga 

yukori narx qo`ygan holda keyinchalik kitob yumshoq muqovada chiqarilib, narxi 

pastroq  belgilanadi  (bir  yildan  keyin).  Kupchilik  odamlar,  narx  pasayishi 

harajatlarning ancha pasayishi bilan bogliq, deb uylaydilar. Aslida bunday emas. 

Kitob  taxrir  etilib,  uning  matni  terib  bo`lingach,  qo`shimcha  nusxasini  chop 

etishning  chegarali  harajatlari  kitob  qattiq  yoki  yumshoq  mukovada  bo`ladimi, 

bari  bir  juda  past,  ya’ni  1  dollar  atrofida  bo`ladi.  Yumshoq  mukovali  kitobning 

ancha  past  narxda  sotilishi  sababi  uni  chop  etishning  ancha  arzon  turishi  emas, 

balki,  talabi  uzgarmas  iste’molchilar  qattiq  muqovali  kitoblarni  harid  etib 

bo`lganlaridadir. Qolgan iste’molchilar talabining uzgaruvchanligi esa ancha katga 

bo`ladi.  Maksimal  talab  sharoitidagi  narxlarning  shakllanishi  ularni  vaqta  qarab 

diversifikatsiyalashni bildiradi. Ayrim tovar va xizmatlarga talab ma’lum vahgda uz 

chuqaisiga  chiqadi:  yul  va  tonellar  uchun  bu  mashinalarning  tiqaiinch  vaqi, 

elektroenergiyaga  yozning  oqapom  payti,  changi  uchish  va  dam  olish  joylari 

242 

 

uchun dam olish kunlari hisoblanadi. Shunday ish avjiga chiqaan paytlarda ishlab 

chiqarish  kuvvatlari  cheklanganligidan  chegarali  harajatlar  ham  yuqori  bo`ladi. 

Demaq narxlar ham ish avjiga chiqanda yuqori bo`ladi. 

Bu 8-rasmda kursatilgan bo`lib, bu erda D

1

 ish avjiga chiqan paytdagi talab efi 

chizigi,  D

2

  boshqa  vaqdagi  talab  efi  chizigini  bildiradi.  Firma  har  bir  davrda 

chegarali  harajatlarga  teng  chegarali  daromadni  belgilab  kuyadi,  bu  bilan  u  ish 

avjiga  chiqanda  yuqori  narx  R

2

  boshqa  vahgda  past  narx  R

2

ni  belgilaydi,  bunga 

mos ravishda ishlab chiqarish hajmi Q

1

 va Q

2

 ga erishiladi. Bu bilan firma foydani 

davrlarga  bir  xil  narx  belgilaganga  qaraganda  ko`proq  oladi.  Bunday  shchish 

yanada  samaraliroq,  chunki  narx  chegarali  harajatlarga  yaqn  bo`lganidan  ishlab 

chiqaruvchi va iste’molchining yutugi ancha ko`p bo`ladi. 

8-rasm. Talab eng avjiga chiqqanda narxni diversifikatsiyalash  

Maksimal  talab  chog`ida  narxlarning  shakllanishi  ularni  vaqga  qarab 

diversifikatsiyalashdan  farqaanishini  aytib  utamiz.  Narxlarni  vaqga  qarab 

diversifikatsiyalaganda  har  bir  nav  tovarni  sotishdan  kelgan  chegarali  daromad 

chegarali  harajatlarga  teng  bo`lishi  kerak.  Buning  sababi  shuki  turli  guruh 

iste’molchilarga  xizmat  kursatish  harajatlari  bir-biriga  botiq  bo`ladi.  Masalan, 

aviachiptalarga  tula  va  siylov  berib  past  narx  kuy  ilganda,  past  narxda  sotilgan 

chiptalarning  ko`p  bo`lishi,  tula  narxda  chiptalarning  kam  sotilishini  bildiradi, 

binobarin  samolyot  yulovchilarga  tulgani  sari  chegarali  harajatlar  tez  oshib 

boradi. Biroq ish avjiga chikkan paytda narx belgilash yuz berganda (Shuningdek 

narxni  vaqtga  qarab  diversifikatsiyalashga  oid  ko`pchilik  misollarda)  bunday 

xddisa  kuzatilmaydi.  Shanba  va  yakshanba  kunlari  changichilarni  yuqoriga  olib 

chikuvchi  kutargichga  va  istirohat  boglariga  chiptaning  ko`p  sotilishi  boshqa 

kunlari  chiptalarning  oz  miqdorda  sotilishini  bildirmaydi.  Xuddi  shu  tarzda 

elektroenergiyani  odatdagi  kunlarda  sotilishi  amalda  uni  talab  avjiga  chikkan 

kunlardagi  sotilishini  kamaytirmaydi.  Xullas,  narx  va  sotish  xdjmi  har  bir  davr 

 

243 

 

uchun chegarali harajatlarga qaramay belgilanishi mumkin. Bu harajatlar har bir 

davrdagi chegarali daromadga teng bo`ladi. Bunga kinoteatrlarda kechki seanslar 

uchun chipta narxining yuqori, kunduzgi seanslar uchun pastligi misol bo`la oladi. 

Kupchilik 

kinoteatrlarda 

tomoshabinlarga 

kunduzgi 

soatlarda 

xizmat 

kursatishning chegarali harajatlari kechki soatlardagi chegarali harajatlarga bogliq 

bo`lmaydi.  Kinoteatr  egasi  kunduzgi  va  kechki  seanslar  chiptalarining  optimal 

narxini  bir-biriga  boglamagan  holda  belgilashi  mumkin,  bunda  u  kunduzgi  va 

kechki  seanslarga  bo`lgan  talabning  va  chegarali  harajatlar  hisob-kitobining 

natijalaridan foydalanadi. 

Tayanch so`z va iboralar: narx  diversifikatsiyalash firmaning narx belgilash 

strategiyasi 

 

XVI BOB. ISHLAB CHIQARISH OMILLARI BOZORI 

Reja

 

16.1.  Mehnat  munosabatlari  va  mehnat  resurslaridan  foydalanish 

ko`rsatkichlari. 

16.2.  Ish  haqi  o`sishining  dam  olish  vaqti  bilan  ishlash  vaqti  o`rtasidagi 

nisbatga ta’siri. 

16.3.Investitsiyani hisoblashdagi diskontirlangan qiymat. 

 

16.1. Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish 

ko`rsatkichlari. 

Ishlab  chiqarish  omillari  bozori  deganda,  mehnat,  xom  ashyo,  kapital,  er  va 

boshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va 

taklif  iste’mol  tovarlari  bozori  ta’sirida  shakllanadi.  Shuning  uchun  ham 

resurslarga bo`lgan  talab  hosila  talab  bo`lib,  firmaning  ishlab chiqarish hajmidan 

va uning harajatlariga bog`liq. 

Ishchi kuchiga bo`lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) 

talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi. 

Qo`shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo`shimcha daromad 

mehnatning chekli daromadliligi deyiladi va u 

 orqali belgilanadi. 

Mehnatning  chekli  daromadliligi 

ning  iqtisodiy  ma’nosi  shundan 

iboratki,  ya’ni  u  qo`shimcha  bir  birlik  ishchi  kuchidan  foydalanib  qo`shimcha 

ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini 

, qo`shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan 

mahsulotdan  olinadigan  qo`shimcha  daromad 

 ga  ko`paytirish  orqali 

aniqlanadi: 

, 

 

 

 (1) 

bu erda 

 - mehnatning chekli daromadliligi; 

L

MRP

L

MRP

)

(

L

MP

MR

MR

MP

MRP

L

L





L

MRP

244 

 

 - mehnatning chekli mahsuloti; 

 - chekli daromad. 

Ushbu muhim bo`lgan (1) munosabat iste’mol bozori raqobatlashganmi yoki 

yo`qmi har qanday raqobatlashgan omillar bozori uchun o`rinlidir. 

Masalan, kapital bozori uchun: 

 

bu erda 

 - kapitalning chekli daromadliligi; 

 - kapitalning chekli mahsuloti; 

  - chekli daromad. 

Er bozori uchun: 

. 

 Raqobatlashgan  bozor  sharoitida  chekli  daromad  bozor  narxiga  teng,  ya’ni 

 bo`lgani uchun, chekli mehnat daromadliligi quyidagicha aniqlanadi: 

                   (2) 

Chekli daromadning kamayish qonuniga ko`ra, mehnatning chekli mahsuloti 

ish  vaqti  uzayishi  bilan  kamayib  boradi.  Demak, 

 chizig`i  narx  o`zgarmasa 

ham pastga qarab yo`nalgan bo`ladi (2-rasm). 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Chekli mehnat daromadliligi grafigi 

I chiziq raqobatlashgan iste’mol bozoridagi firmaning 

 chizig`i (bu erda 

firma  Monopol  hokimiyatga  ega  emas).  II  chiziq  iste’mol  bozorida  Monopol 

hokimiyatga  ega  bo`lgan  firmaning 

 chizig`i.  Monopol  hokimiyatga  ega 

bo`lgan  firma  ko`proq  mahsulot    sotish  uchun  tovar  narxini  tushirishi  mumkin. 

Natijada 

 bo`ladi  va  ishlab  chiqarish  hajmi  oshishi  bilan 

 kamayib 

boradi.  Demak, 

 va 

 chiziqlari  pastga  yotiq  bo`lgani  uchun 

 chizig`i 

pastga tomon yotiq bo`ladi. Agar biz Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning 

mehnatni  chekli  daromadliligini  Monopol  bo`lmagan  firmaning  mehnatni  chekli 

daromadliligi bilan solishtirsak 

, 

bu erda 

 - Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning mehnatini  

                        chekli daromadliligi; 

L

MP

MR

,

MR

MP

MRP

K

K





K

MRP

K

MP

MR

MR

MP

MRP

t

t





P

MR 

.

P

MP

MRP

L

L





L

MRP

L

MRP

L

MRP

P

MR 

MR

MR

L

MP

L

MRP

P

L

L

L

M

L

MRP

P

MP

MR

MP

MRP











M

L

MRP

Harajat 

I 

II 

L

L

MP

P

MRP





 

L

L

MP

MR

MRP





 

 

t 

245 

 

 - Monopol hokimiyatga ega bo`lmagan raqobatlashuvchi  

              firmaning mehnatini chekli daromadliligi. 

Bundan  kelib  chiqadiki,  har  qanday  ish  haqida  iste’mol  bozorida  Monopol 

hokimiyatga  ega  bo`lgan  firma,  Monopol  hokimiyatga  ega  bo`lmagan  firmaga 

nisbatan kamroq ishchi yollaydi. 

Mehnatni  chekli  daromadliligi 

 dan  ishchilarni  yollashda  foydalanishi 

mumkin.  Agar  firma  o`z  foydasini  maksimallashtiradigan  bo`lsa,  u  ishchilarni 

yollashni  mehnatni  chekli  daromadliligi  ish  haqiga  teng  bo`lgunga  qadar  davom 

ettiradi. 

, 

 

 

 

(3) 

bu erda   - ish haqi. 

Agar 

bo`lsa, firma  qo`shimcha  ishchi  kuchini  yollab, o`z  foydasini 

oshirishi mumkin. 

Ushbu shart quyidagi 3-rasmda ifodalangan. 

 

 

 

 

 

 

 

3-rasm. Raqobatlashgan mehnat bozorida mehnat narxining uning 

miqdoridan bog`liqligi. 

Mehnatga  bo`lgan  talab 

 chizig`i  bilan  ustma-ust  tushadi. 

talab 

chizig`iga ko`ra, mehnat narxi pasaygan sari unga bo`lgan talab ham ortib boradi 

va aksincha. Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab - bu firmalarning ishchi kuchiga 

talabidir. Taklif ishchilar tomonidan bo`ladi. 

Mehnat bozori raqobatlashgan bo`lgani uchun mehnat narxi bozor tomonidan 

shakllanadi va unga bozor sub’ektlari ta’sir qila olmaydi (raqobatlashgan iste’mol 

bozoridagi kabi). Bu barcha ishchilar qaysi firmada ishlashidan qat’iy nazar, bir xil 

ish haqi oladi va firmalar bu narxni oldindan berilgan narx sifatida qabul qiladilar. 

Shuning  uchun  ham  alohida  firma  uchun  mehnat  resurslari  taklif  chizig`i 

gorizontal, ya’ni u absolyut elastik. 

3-rasmda  raqobatlashgan  mehnat bozoridagi  muvozanat nuqta E  nuqta bilan 

ifodalanadi.  Muvozanat  ish  haqi 

 bo`lganda  foydani  maksimallashtiradigan 

P

L

MRP

L

MRP

W

MRP

L



W

W

MRP

L



,

L

D

L

MRP

L

D

*

e

W

 

 W 

L 

*

e

W

 

0

 

*

e

L

 

S

L

=MRC 

E 

MRP

L

=D 

246 

 

mehnat resurslari miqdori  ga teng bo`ladi. Ishchi chekli unumdorlik nazariyasiga 

ko`ra,  mehnatning  to`liq  mahsulotini  oladi.  Shuning  uchun  firmaning  mehnat 

uchun chekli harajati 

 ish haqiga teng.  

,  

bu erda 

 - firmaning mehnatga bo`lgan chekli harajati.  

Raqobatlashgan  mehnat  bozorida  har  bir  ishchining  ish  haqi 

 ga  teng 

bo`lgani  uchun,  firmaning  ishchilarga  beradigan  umumiy  ish  haqi  harajatlari 

to`rtburchak  yuziga  to`g`ri  keladi  (2-rasm).  Ish  haqining  o`zgarishi  ishchi 

kuchiga  bo`lgan  talabni  o`zgartiradi.  Agar  ish  haqi 

 dan 

gacha  oshsa  (3-

rasm), yollanadigan ishchilar soni   dan   gacha qisqaradi; agar ish haqi 

gacha 

pasaysa, ishdagi ishchilar soni   gacha oshadi.  

Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya’ni mehnatni 

chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste’mol bozoridagi 

 

shartga o`xshashdir.  

 

 

 

 

 

4-rasm. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o`rtasidagi bog`liqlik. 

(1) va (3) tenglikdan foydalanib quyidagi munosabatni yozamiz. 

 

 tenglikning  ikkala  tomonini  chekli  mahsulot 

 ga bo`lamiz. Natijada quyidagini olamiz:  

.   

 

 

(4) 

(4) 

-  munosabatning  chap  tomoni  ish  haqi  stavkasining  bir  birlik  mahsulot 

ishlab  chiqarish  uchun  ketgan  mehnat  sarfiga  ko`paytirilganiga  teng,  ya’ni  bu 

ishlab chiqarishning chekli harajatidir.  

Tarmoq  bo`yicha  mehnat  bozorini  ko`rib  chiqamiz.  Umumiy  bozor  talabi 

tarmoqdagi firmalar talablari yig`indisi bilan aniqlanadi  (5-rasm). 

 

 

*

e

L

MRC

L

MRP

W

MRC





*

MRC

*

e

W

*

*

0

e

e

EW

L

0

W

1

W

0

L

1

L

2

W

2

L

MC

MR 

W

MR

MP

MRP

L

L







L

MP

L

MP

W

MR 

1

L

S

 

W 

W

1

 

0

L

S

 

W

0

 

L

L

MRP

D



 

W

2

 

L 

L

2

 

L

0

 

L

1

 

S

TL

=(MRC)

i

 

W 

E 

D

TL

=(MRP)

i

 

W

e

 

247 

 

 

 

 

 

 

 

5-rasm. Tarmoq mehnat bozori. 

 

Umumiy taklif takliflar yig`indisidan iboratdir. 

 

Bu yerda

-ishchi uchun sarflanadigan qo`shimcha harajat, ya’ni, ish 

haqi. 

Mehnat qilish va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik.  Har bir ishchi oldidagi 

masala, bu qancha ishlab, qancha dam olish muammosidir. Agar sutkada 24 soat 

bo`ladigan  bo`lsa,  ishchi  24  soat  ishlasa,  u

so`mga  teng  bo`lgan  maksimal 

daromad olish mumkin (6-rasm).  

 

 

 

 

 

 

7-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik 

Agar  u  ishlamasa,  uning  maksimal  dam  olishi  bir  sutkaga,  ya’ni,  24  soatga 

teng bo`ladi. Ishchining "daromad va bo`sh vaqti" byudjet chizig`ini 

 chizig`i 

orqali  ifodalash  mumkin.  Ma’lumki,  ishchi  har  doim  sutkasiga  24  soat 

ishlayvermaydi.  Tabiiyki,  ishchining  ish  vaqti  chegaralangan  bo`ladi,  u  ma’lum 

vaqt dam olib, o`zining ishlash qobiliyatini tiklash kerak bo`ladi. Bundan tashqari, 

dam olish uni ma’naviy o`sishini ta’minlaydi. Demak, ishchi ma’lum vaqt ishlab, 

ma’lum  miqdorda  naf  olsa  (daromad  olsa),  u  ma’lum  vaqt  dam  olganda  ham 

qandaydir  naf  oladi  (ma’naviy  o`sish,  zavqlanish).  Demak,  ishchini  qancha  vaqt 











i

L

TL

MRP

MRP

D









i

TL

MRC

S

i

i

W

MRC



i

M

MN

R 

 

t 

М 

N 

0 

24 

248 

 

ishlab, qancha vaqt dam olishi kerakligi to`g`risidagi masalani quyidagicha qo`yish 

mumkin: 

Ishchining  ishlash  vaqti  va  dam  olish  vaqtidan  bog`liq  naflik  funktsiyasini 

quyidagicha yozamiz: 

,   

 

 

(5) 

bu erda   - naflik funktsiyasi;   - dam olish vaqti;   - ish vaqti. 

Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday 

taqsimlashi kerakki, natijada u maksimal  naf olsin: 

.   

 

(6) 

Quyidagi shart bajarilganda: 

. 

 

 

 

 

(7) 

Ushbu masalaning optimal echimini grafik orqali aniqlaymiz  (7-rasm).