Boboyeva izzatgul

BOBOYEVA IZZATGUL

Seleksiyaning asosiy vazifasi — odamlarning oziq­ovqat, estetik va texnik talablarini to‘liq qondiruvchi yuqori mahsuldor hayvon zotlari, o‘simlik navlari va mikroorganizmlar shtammlarini yaratishdan iboratdir. Zot yoki nav (toza liniya) deb, odam tomonidan sun’iy ravishda yaratilgan orga nizmlar populatsiyasiga aytiladi. Bular barqaror va qimmatli biologik hamda xo‘jalik xossalariga ega bo‘lib, nasldan naslga o‘tadi. Har bir zot va nav o‘ziga xos xususiyatga, ya’ni reaksiya normasiga ega.

• Seleksiyaning asosiy vazifasi — odamlarning oziq­ovqat, estetik va texnik talablarini to‘liq qondiruvchi yuqori mahsuldor hayvon zotlari, o‘simlik navlari va mikroorganizmlar shtammlarini yaratishdan iboratdir. Zot yoki nav (toza liniya) deb, odam tomonidan sun’iy ravishda yaratilgan orga nizmlar populatsiyasiga aytiladi. Bular barqaror va qimmatli biologik hamda xo‘jalik xossalariga ega bo‘lib, nasldan naslga o‘tadi. Har bir zot va nav o‘ziga xos xususiyatga, ya’ni reaksiya normasiga ega.

O‘simlikshu noslikda chetdan changlanuvchi o‘simliklarga nisbatan ko‘pincha yalpi tanlash usuli qo‘llaniladi. Bunday tanlashda ekinzordan faqat kerakli sifatga ega bo‘lgan o‘simliklar ajratib olinadi. Kelgusi yili bu urug‘lar ekilib, o‘simlik orasidan ham ma’lum belgiga ega bo‘lganlarini tanlab olish takrorlanadi.

• O‘simlikshu noslikda chetdan changlanuvchi o‘simliklarga nisbatan ko‘pincha yalpi tanlash usuli qo‘llaniladi. Bunday tanlashda ekinzordan faqat kerakli sifatga ega bo‘lgan o‘simliklar ajratib olinadi. Kelgusi yili bu urug‘lar ekilib, o‘simlik orasidan ham ma’lum belgiga ega bo‘lganlarini tanlab olish takrorlanadi.

Bu usulda olingan nav genetik nuqtai nazardan bir xil bo‘lmaydi va shuning uchun tanlashni vaqti­vaqti bilan qayta rib turish kerak. Individual, ya’ni yak ka tanlashdan ekinzordan qimmatli belgiga ega ayrim o‘simliklar tanlanadi va ulardan yangi avlod olinadi. Yakka tanl ash orqali toza liniyalarni genetik jihatdan bir xil organizmlar guruhi oli nadi. Tanlash yo‘li bilan madaniy o‘sim liklarning juda qimmatli navlarini yaratishga muvaffaq bo‘lingan

• Bu usulda olingan nav genetik nuqtai nazardan bir xil bo‘lmaydi va shuning uchun tanlashni vaqti­vaqti bilan qayta rib turish kerak. Individual, ya’ni yak ka tanlashdan ekinzordan qimmatli belgiga ega ayrim o‘simliklar tanlanadi va ulardan yangi avlod olinadi. Yakka tanl ash orqali toza liniyalarni genetik jihatdan bir xil organizmlar guruhi oli nadi. Tanlash yo‘li bilan madaniy o‘sim liklarning juda qimmatli navlarini yaratishga muvaffaq bo‘lingan

Hozirgi zamon seleksiyasining erishgan yutuqlaridan biri — duragaylarning turlararo bepushtligini bartaraf qilish yo‘llarini ishlab chiqish bo‘ldi. Dastlab bu usulni o‘tgan asrning 20­ yillarida rossiyalik olim G.D. Karpyechenko ka ram bilan turpni chatishtirishda qo‘llashga muvaffaq bo‘ldi. Inson tomonidan yaratilgan bu yangi o‘simlik karamga ham, turpga ham o‘xshamagan. Ularning mevasi 2 qismdan iborat bo‘lib, yarmi karamga, yarmi turpga o‘xshardi.

• Hozirgi zamon seleksiyasining erishgan yutuqlaridan biri — duragaylarning turlararo bepushtligini bartaraf qilish yo‘llarini ishlab chiqish bo‘ldi. Dastlab bu usulni o‘tgan asrning 20­ yillarida rossiyalik olim G.D. Karpyechenko ka ram bilan turpni chatishtirishda qo‘llashga muvaffaq bo‘ldi. Inson tomonidan yaratilgan bu yangi o‘simlik karamga ham, turpga ham o‘xshamagan. Ularning mevasi 2 qismdan iborat bo‘lib, yarmi karamga, yarmi turpga o‘xshardi.

Keyinchalik esa bug‘doy bilan bug‘doyiq duragayini olishga muvaffaq bo‘lindi. Bu duragay asosida bug‘doyning yangi donli yem­xashak navi yaratildi, u bir mavsumda 3—4 marta o‘rib olinadi, 300—450 s/ga yashil massa beradi. Bir­biridan uzoq turlarni duragaylash yo‘li bilan yana yangi donli va yem­xashakbop o‘simlik — bug‘doy bilan javdar duragayi olindi.

• Keyinchalik esa bug‘doy bilan bug‘doyiq duragayini olishga muvaffaq bo‘lindi. Bu duragay asosida bug‘doyning yangi donli yem­xashak navi yaratildi, u bir mavsumda 3—4 marta o‘rib olinadi, 300—450 s/ga yashil massa beradi. Bir­biridan uzoq turlarni duragaylash yo‘li bilan yana yangi donli va yem­xashakbop o‘simlik — bug‘doy bilan javdar duragayi olindi.

Bu dura gay tritikale deb ataladi. Bug‘doy va javdarning eng yaxshi xususiyatlarini to‘plagan bu o‘simlik yuqori hosildor, ko‘p miqdorda yashil massa to‘playdi va yuksak darajadagi oziqlik sifatiga ega. O‘simlikshunos likda ko‘pincha organik moddalarning bir muncha faol sintez qiluvchi, hosildorligi yuqori, katta o‘lchami bilan farqlanadigan poliploid o‘simliklar ham olinadi ( 74—75­ rasmlar). Beda, qand lavlagi, javdar, grechixa, moyli o‘simliklarning poli ploidli navlari keng tarqalgan.

• Bu dura gay tritikale deb ataladi. Bug‘doy va javdarning eng yaxshi xususiyatlarini to‘plagan bu o‘simlik yuqori hosildor, ko‘p miqdorda yashil massa to‘playdi va yuksak darajadagi oziqlik sifatiga ega. O‘simlikshunos likda ko‘pincha organik moddalarning bir muncha faol sintez qiluvchi, hosildorligi yuqori, katta o‘lchami bilan farqlanadigan poliploid o‘simliklar ham olinadi ( 74—75­ rasmlar). Beda, qand lavlagi, javdar, grechixa, moyli o‘simliklarning poli ploidli navlari keng tarqalgan.

Savol va topshiriqlar

• Zot va nav deb nimaga aytiladi?
• Seleksiyaning qanday asosiy usullarini bilasiz?
• Duragaylash qaysi maqsadlarda ishlatiladi?
• Poliploid navlarning qaysi jihatlarini bilasiz?