Bolalar psixologiyasi va psixodiognostikasi faninig rivojlanish tarixi

Bolalar psixologiyasini o‘rganishda oliy nerv faoliyati
Bolalar psixologiyasini o‘rganishda oliy nerv faoliyatini bilish ahamiyatli edi. Shunga binoan 1920 yili Sank-Peterburgda psixiatr va nevrolog V.M. Baxterov (1857-1927) boshchiligida “Miya” instituti tashkil qilindi. Unda bolalarni tug‘ilgan kunidan boshlab 3 yilgacha bo‘lgan vaqt mobaynida miya tuzilishidagi o‘zgarishlar o‘rganildi. Olingan ma’lumotlar psixologlar tomonidan bolaning psixik taraqqiyotini o‘rganishga tadbiq qilindi.
1980yillardan boshlab psixologiyaning nazariy rivojlanishini tarixiy – madaniy jihatini, uning (ildizini) asosini, ya’ni bolani dunyoga kelishi, uning biologik tipning oxiri ekanligini, sifat o‘zgarishlari jihatidan esa ijtimoiylikka aylanishini yoritib berdilar. L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida tashqimuhitning rolini va bolani muhit bilan effektiv munosabatini, ta’lim bilan rivojlanishining o‘zaro munosabatlari, murakkab psixik funksiyalar ta’lim jarayonida shakllanishini, aktual taraqqiyot bosqichida mustaqil faoliyatni yaqin taraqqiyot bosqichi asosida bo‘linishini, psixik taraqqiyot qarama-qarshilik, ziddiyatlaridan iborat ekanligini ko‘rsatib berdilar. U kishilar o‘zining psixologik faoliyatida mehnatdan foydalanishi, turli belgilar orqali narsalarning nomlarini anglab olishi, belgilar bilan nomlar, atamalar orasidagi munosabatlarni paydo bo‘lishi yuksak psixik funksiyalarni rivojlanishiga olib keladi, deb ko‘rsatadi. Uningcha “Har qanday yuksak psixik funksiyalar o‘zini rivojlanishida tashqi ta’sirlar orqali rivojlanadi, chunki u ijtimoiy funksiyani boshlang‘ich ko‘rinishidir”. Vigotskiy buni bola nutqining rivojlanishida asosiy mexanizmdir deydi. Demak, oliy psixik funksiyalar insoning ijtimoiy munosabatlarida paydo bo‘lishini yoritib beradi.
Psixik rivojlanishda ong va faoliyatning birligi muammosi S.L. Rubinshteyn tomonidan, psixik taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch va sabablar, bolalarning yetakchi faoliyatlari va ularni taraqqiyotga ta’siri A.N.Leontyevning ilmiy tekshirishlarida o‘z aksini topdi.
Bola rivojlanishining biogenezatsiya va sotsiogenizatsiyasi muammosida A.S.Makarenko ham o‘z fikrlari bilan qatnashdi. U jamoada o‘zaro munosabatlar, bola shaxsini loyihalash, faoliyat motivlarini bola faoliyatidagi ahamiyati kabi qator masalalarini o‘rgandi va undan amaliyotda foydalandi.
XX asrning o‘rtalariga kelib bolalar psixologiyasi fani dunyo miqyosida keng tarmoqlarda rivojlandi. Hozirgi kunda bolalar psixologiyasini turli muammolari chet ellik psixologlar va jumladan O‘zbekiston psixolog olimlari tomonidan ham ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Odam psixikasining ontogenezida biologik va ijtimoiy sharoitning roli (A.I.Leontyev), ta’lim tarbiya va rivojlanishning o‘zaro munosabati (D.N. Bogayavlenskiy, L.V. Zankov, N.A. Menchinskaya), tashqi (materiya) va ichki (aqliy) ta’sirlarning o‘zaro munosabati, bola faoliyatining mazmuni va uning shakllanishi (A.V.Zaporojets, A.N.Menchinskaya); bola idrokiga faoliyat sharoitining ta’siri (B.G. Ananyev, A.V. Zaporojets, A.N. Leontyev, A.R Luriya, D.B. Elkonin, V.V. Davidov); esda saqlash jarayonlari (L.V.Zankov, A.A.Smirnov, L.I Zinchenko) tekshirila boshlandi va ko‘plab ilmiy – uslubiy maqolalar chop etildi.
Bolalar faoliyati turlariga xos xususiyatlar (o‘yin – D.B. Elkonin, Slavina, o‘qish – B.G. Anayev, A.N. Leontyev, L.I. Bajovich, mehnat – A.A. Smirnov, Guryanov va uning bolani psixologik tomondan rivojlanishiga ta’siri, qobiliyatlarning rivojlanishi (N.S. Leytes) o‘ziga ongli munosabatda bo‘lish (B.G. Ananyev), xarakter, qobiliyatlarni shakllanishi masalalari o‘rganiladi.
G‘arbiy Yevropa va AQShda shaxsning individual xususiyatlari va psixik jarayonlarning shakllanishiga yo‘nalgan ilmiy izlanishlar davom etmoqda. Jumladan, bolalar psixologiyasining rivojlanishida Shveytsariya psixologi J.Piajening roli kattadir. U bola aqliy tomondan rivojlanishi, ko‘nikma va malakalarni ta’lim jarayonidagi roli masalasini amerkalik psixolog Dj.Bruner, Anno Frakl bolalarda tafakkurining rivojlanishi, Fransiyada A.Vallon, R.Zazzo, Angliyada B.Saymon, O.Konnor va boshqalar bolalarning psixik taraqqiyotini ilmiy jihatdan asoslab berishga harakat qildilar.
Hozirgi kunda bizda ham ko‘pchilik olimlar bolaning psixik taraqqiyoti muammolarini, unga ta’sir etuvchi faktorlarni, ta’lim jarayonini faollashtirish, qobiliyatlarini shakllantirish muammolarini nazariy jihatdan ishlab chiqdilar. Jumladan, P.I.Ivanov psixologiya fanining umumiy maslalari, ta’limning psixologik asoslari, turli yosh davrlarda psixik jarayon va xususiyatlarnining rivojlanishi muammolarini, M.G.Davletshin o‘quvchilarda texnik qiziqishlar, qobiliyatlarini shakllanishi, yoshlar mehnat ta’limi va kasbga yo‘naltirish, kadrlar tayyorlash samaradorligi oshirish yosh va pedagogik psixologiya, qobiliyat psixologiyasi kabi masalalarni keng yoritib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. E.G‘oziyev ta’lim jarayonida o‘quvchilar tafakkurining rivojlanishi, ularning aqliy taraqqiyoti, o‘quv faoliyatini boshqarish, komil inson tarbiyasining psixologik muammolarini, B.R. Qodirov yoshlarning individual xususiyatlari, ularning faoliyatga yo‘nalishlari, layoqat va birlamchi qobiliyatlarning shakllanishi, iqtidorli o‘quvchilaring xususiyatlarini, kasb tanlash va boshqa katta muammoni ilmiy jihatdan asoslab berdilar.
O‘zbekistonlik psixologlar ham psixologiyaning rivojlanishida ko‘pgina ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. P.I.Ivanov psixologiyaning umumiy masalalari, psixik hodisalarning bolalarda rivojlanishi, ta’lim psixologiyasi sohasida (“Umumiy psixologiya”, “Ta’limning psixologik asoslari”), M.G. Davletshin “Qobiliyatlarni rivojlanishi”, “Texnik qiziqishlar”, “Qziqish va ta’lim”, kabi ko‘plab ilmiy–uslubiy qo‘llanmalar, M.Vohidov “Bolalar psixologiyasi”, E.G‘oziyev “Tafakkur psixologiyasi”, “Xotira psixologiyasi”, “Shaxs psixologiyasi”, B.Qodirov “Qobiliyat va iqtidor”, G‘.Shoumarov “Oila psixologiyasi” va boshqa shu kabi ko‘plab darslik va qo‘llanmalar yaratdilar. Lekin shunga qaramay ham bolalar psixologiya fanida ko‘plab muammolarni yechish lozim. Bu bizning galdagi vazifamizdir.