Bоlаlаrdа qorin bushlig’i kоvаk а’zоlаri va ko’krak qafasi a’zolari jarohati

Tasnifi:
1. Bolalarda ko’krak qafasi yumshoq to’qimalarni lat yeyishi eng ko’p uchraydigan, yengil shikastlanish turi
2. Ko’krak qafasini yopiq shikastlanishi:
A) ichki a’zolarning zararlanmaganligi bilan
B) ichki a’zolarning zararlanishi bilan
G) torakoabdominal zararlanishi
3.Ko’krak qafasining ochiq shikastlanishi
A) ichki a’zolarning zararlanmaganligi bilan
B) ichki a’zolarning zararlanishi bilan
G) torakoabdominal shikastlanishi
Ko’krak qafasining shikastlanishida klinik kechishi bo’yicha 4 davr farq qilinadi:

1. 
   O’tkir shikastlanishdagi buzilishlar davri (12-48 soat). Bu davrda plevro-pulmonal shok, o’rta ichki qon ketish, o’pka va o’pka-plevral qon ketish, o’tkir nafas yetishmovchilik belgilari namoyon bo’ladi.
   

Sabablari: shok, qon ketish, ko’ks oralig’i a’zolarining siljishi.
Asoratlar:
1. Gemotoraks (kam miqdorda, o’rta, ko’p miqdorda) o’pka ichi o’sib boruvchi gemotomalar, pnevmotoraks, gemopnevmotoraks (oddiy taranglashgan) mediastit va teri osti emfizemasi.
2. Postravmatik davr (1-4 sutka)- bunda o’pkaning bir qismi nafasda ishtirok etmaslik sindromi, o’tkir nafas yetishmovchiligi belgilari sabablari: o’pkaning kollapsi (bujmayishi) shikastlanishdan keyingi pnevmotoraks va atelektazlar, gemotoraks, o’pkadan qon ketishlari
3. O’rta asoratlar davri (kechki shikastlanishdan keyingi davr) 5-14 sutka. Bu davrda o’pka zararlanishi: nafasda ishtirok etmaslik sindromi va yiringli-septik belgilari namoyon bo’ladi. Ba’zi holatlarda o’pka va o’pka –plevral qon ketish sindromi namoyon bo’lishi mumkin.
4. Kechki asoratlar va oqibatlar davri (15 sutkadan keyin). Bunda o’pka bronxlarda va plevrada yiringli – septik jarayon belgilari bo’ladi.
Ko’krak qafasini chayqalishi (comotio thoracus) ko’pincha qattiq siqilishda va ko’krakka balandlikdan yiqilganda yuzaga keladi. Klinik ko’rinishi xuddi shikastlanish shoki klinikasiga o’xshaydi.Terisi oqargan, sovuq ter bilan qonlangan, pulsi tezlashgan, nafas olishi tez-tez, yuzaki ba’zan qusishi va hushini yuqotishi mumkin.Yengil hollarda bu o’zgarishlar bir necha soat davom etadi, og’ir hollarda ko’proq davom etib bemorni o’limga ham olib kelishi mumkin. Buning sababi n.vagus va ko’krak qismidagi simpatik nervlarning faoliyatini buzilishi. Bunda qorin bo’shlig’i a’zolarida qonning ko’payib ketishi (damlanishi) va ikkilamchi miya anemiyasini chaqirishi. Ko’krak qafasining yengil darajali chayqalishida bemor alohida davoga muhtoj emas. Unga 2-3 kun yotoq rejim buyuriladi. Og’ir hollarda: yotoq rejim, og’riq qoldiruvchi anestetiklar, yurak preparatlari (Kamfora, Kardiamin), bemorni isitish, oksigenoterapiya qilinadi.
Ikki tomonlama novokainli (0,25% eritma) va parasimpatik blokada yaxshi samara beradi. Ko’krak qafasining lat yeyishi (contusio thoracus) yiqilish paytida qattiq jismga ko’krak bilan urilish natijasida yuzaga keladi. Urilish natijasida faqat yumshoq to’qimalar (teri, teri osti yog’ to’qimasi, mushaklar) shikastlanishi mumkin. Bunda urilgan joyda og’riqli shish paydo bo’ladi. Og’riq nafas olganda va paypaslaganda kuchayadi.
Lat yeyishning og’ir hollarida ko’krak qafasi ichki a’zolarining shikastlanishi va qovurg’a sinishi bilan qochishi mumkin. Ichki a’zolardan ko’pincha o’pka, plevra, kamroq bronxlar va katta qon tomirlar shikastlanadi. O’pka plevraning jarohatlanish belgilari pnevmotoraks, gemotoraks va mediastenal emfizema ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Pnevmotoraks - plevra bo’shlig’iga havoning o’pka va bronxlardan kirishi. Buning natijasida o’pka qisiladi. Faoliyati buziladi, ko’ks oralig’i a’zolarining siljishi natijasida markaziy qon aylanishi buziladi.Yopiq, ochiq va klapanli pnevmotoraksda plevra zararlanadi. Yopiq pnevmotoraksda plevra bo’shlig’iga kirgan havo qaytib chiqmaydi va boshqa havo kirmaydi. Havo kirgan teshik yopiladi .Vaqt o’tishi bilan havo o’z-o’zidan so’rilib ketadi.
Ochiq pnevmotoraksda jarohatlangan o’pka va bronx teshigidan nafas olganda havo plevra bo’shlig’iga kiradi va nafas chiqarganda havo chiqib ketadi. Ochiq pnevmotoraksda ko’pincha plevra bo’shlig’i infeksiyalanadi va yiringli plevritlar rivojlanadi.
Klapanli (plevritlar) pnevmotoraks eng og’ir kechadi. Bunda plevra bo’shlig’iga ko’p havo to’planadi. O’pkaning yon bronxining yirtilgan joyida klapan hosil bo’lib havo faqat plevra bo’shlig’i tomon o’tadi va qaytib chiqmaydi. Havo ko’paygan sari o’pka qisila boradi, ko’ks oralig’i a’zolari sog’ tomonga siljiydi. Bunda turi taranglashgan pnevmotoraks deyiladi.
Bunda nafas olishi tez-tez bo’ladi. Terisi ko’karadi, jarohatlangan tomon nafasda ishtirok etmaydi, taxikardiya bo’ladi. Perkussiyada havo kirgan tomonda quticha tovush eshitiladi. Auskultatsiyada nafasi keskin susayadi. Obzor rentgenografiyada shikastlangan tomonda plevra bo’shlig’ida havo ko’rinadi, o’pka bujmayadi. Ko’ks oralig’i a’zolari sog’ tomonga siljiydi, teri osti va mediastenal emfizema rivojlanishi mumkin. Bunda teri ostida va ko’ks oralig’ida rentgenogrammada havo ko’rinadi.
Yopiq pnevmotoraksda yopiq rejim buyuriladi, singan qovurg’a immobilizatsiya qilinadi, og’riq va yo`talni qoldiruvchi dorilar buyuriladi.
Klapanli pnevmatoraks alohida e`tibor talab qiladi. Dastlab birinchi yordam tariqasida o`rta o`lchov chizig`i bo`ylab ikkinchi qovurg`a oralig`iga yo`g`on igna tiqib yoki troakar bilan teshilib klapanli pnevmotoraks ochiq pnevmotoraksga aylantiriladi.


Shifoxonaga kelgandan keyin, iginaga naycha ulanadi. Naycha ichiga teshilgan rezina barmoq ulanib, antiseptic eritmasidan solib qo`yiladi. Bemor nafas olganda havo o’pka bo`shlig`idan chiqadi, nafas olganda qaytib kirmaydi. O`pka yoki bronx teshigi yopilgandan keyin drenaj olib tashlanadi.
Agar teshik yopilmasa uni operatsiya yo`li bilan bartaraf qilinadi. Torakotomiya qilinib, o`pka yoki bronx teshigi tikiladi.
Gemotoraks – plevra bo`shlig`ida qon to`planishi. Qon ko`krak qafasi davrida qon tomirdan yoki o`pka to`qimasidan oqib chiqishi mumkin. Qonning miqdoriga qarab gemotorakslar yengil (500 ml gacha yoki 0.25% tana massasi miqdorida), o`rta miqdorli (500 dan- 1000 ml gacha yoki tana massasining 0.5% gacha ), massiv ( 1000 ml dan ko`p yoki tana massasining 1% dan ziyod) turlarga bo`linadi.


Bunday bemorlar shikastlangan tomonida og`riqqa shikoyat qiladi. Teri qoplama oqarib, sovuq ter bilan qoplanadi. Taxipnoe, taxikardiya bo`ladi. Pulsi susaygan, qon bosimi pasayadi. Ko`krak qafasida qon to`plangan sohada perkutor tovush tumtoqlashadi. Auskultatsiyada nafas eshitilmaydi, yuragi so`g` tomonga siljiydi. Obzor rentgenografiyada gomogen soyalanish, kuks oralig`i a`zolari sog` tomonga siljishi ko`rinadi, dastlabki kunlarda plevra bo`shlig`idagi qonning so`rilishi hisobiga tana harorati ko`tariladi. (37.5 C gacha), keyinchalik tana harorati (38-39° C gacha ) ko`tarilsa plevra bo`shlig`i infektsiyalangandan dalolat beradi . Qon tomiri bilan bir vaqtda bronx teshilsa pyopnevmotoraks rivojlanadi. Bemorning ahvoli og`irroq bo`ladi. Qon aralash balg`am ajralishi mumkin. Bunday hollarda yiringli plevrit tez rivojlanadi.
Yengil gemotoraks alohida davo talab qilmaydi. 7-10 kun davomida qon so`rilib ketadi. O`rta va massiv gemotoraksda plevra punktsiya qilinib, qon so`rib olinadi. Va antibiotic eritmasi yuboriladi. Plevra bo`shlig`ini punktsiyasini 3-4 kundan keyin qilish kerak. Bu qon tomiri tromb bilan yopilib, mahkamlanishi uchun kerak, barvaqt punksiya qilib qon so`rib olinsa, qayta qon ketishiga sabab bo`lishi mumkin.
Makkeliy davo bilan bir qatorda umumiy davo o`tkaziladi (gemostatik davo, anemiyaga qarshi davo va h. k.).
Mediostenal emfizema ko`krak qafasi shikastlanganda bir vaqtning o`zida traxeya yoki bronxlar jarohati bilan kechsa yuzaga keladi. Bunga jarohatlangan bronx yoki traxeyadan oldingi yoki orqa kuks oralig`iga o`tib, u yerdagi qon tomirlarni va nafas yo`llarini qisishi mumkin. Hansirash, tsianoz bo`ladi. Bo`yin teri ostida ham havo chiqishi mumkin.

Diagnoz qo`yishda ko`krak qafasini obzor rentgenografiya qilish kerak. Bunda kuks oralig`ida havo borligi ko`rinadi. Mediostenal emfizemaning og`ir turida operatsiya qilinadi –Mediastenotomiya jarohatlangan joy plastik yo`l bilan yopiladi.
Teri osti emfizemasi- o`pka, vistseral va pariyetal plevra varaqlari, qovurg`alar orasidagi mushaklar jarohatlanganda vujudga keladi. Bu ko`proq ko`krak qafasi shikastlanishida qovurg`alar singanda kuzatiladi. Ayniqsa klapanli pnevmotorksda yaqqol ko`rinadi. Klinikasida Mekkelli va umumiy belgilar bo`ladi. Teri ostida havo yig`ilishi palpatsiyada seziladi. Krepitatsiya aniqlanadi. Perkussiyada timpanik tovush, auskultatsiyada nafas susayishi eshitiladi. Teri osti emfizemasida dastlab havo shikastlangan tomonda bo`ladi. Keyinchalik ayniqsa klapanli pnevmotorksda, havo bo`yinga va ko`krakning sog` tomoniga tarqaladi. Umumiy ahvoli og`irlashadi, hansirash kuchayadi, teri tsianozi oshadi, taxikardiya kuchayadi.
Teri ostida ham havo bo`lsa, alohida davo talab qilmaydi. Yotoq rejim, og`riqni qoldiruvchi, shokka qarshi, yurak uchun dorilar beriladi. Bir necha kundan keyin havo o`zi so`rilib ketadi. Agar havo tez yig`ilsa qo`shni sohalarga tarqalsa, terida bir necha kesma qo`yib, havo chiqariladi. Teri osti emfizemasining sababi aniqlanganidan keyin kerak bo`lsa operativ yo`l bilan bartaraf qilinadi yoki konservativ davolanadi.
Qovurg`alar sinishi- to`g`ridan- to`g`ri urilganda, yiqilganda, ko`krak qafasi qisilganda vujudga keladi. Ko`krak qafasining shikastlanishlarida 67% hollarda kuzatiladi. Qovurg`a sinishi yagona yoki ko`p sonli bir tomonlama yoki ikki tomonlama bo`lishi mumkin. Bir necha qovurg`aning bir necha joydan sinishi xavfli hisoblanadi. Bunda ‘’qovurg`a klapani’’ hosil bo`ladi ya`ni nafas olganda ‘’qovurg`a klapani’’ pastga cho`kadi, nafas chiqarganda klapan ko`tariladi. Bu paradoksal harakat deyiladi. Qovurg`a sinib siljishi natijasida pariyetal va vistseral plevralar o`pka va qon tomirlar jarohatlanishi mumkin, bu o`z navbatida pnevmo-gemotoraks va teri osti emfizemaning sababi bo`lishi mumkin.
Klinik ko`rinishi: singan sohada og`riq paydo bo`ladi. Chuqur nafas olganda, yo`talganda, paypaslaganda og`riq kuchayadi. Ko`krak qafasi nafas olganda orqada qoladi, bir necha qovurg`a singan bo`lsa deformatsiya ko`rinadi.
Qovurg`a sinig`i sohasida shish, qon quyilishi ko`rinadi. Palpatsiyada- krepitatsiya simptomi aniqlanadi. Qovurg`alar sinishi nafas va tsirkulator buzilishlar bilan kechadi. Ba`zan plevro-pulmonal shok ham chaqirishi mumkin.
Diagnoz qo`yishda rentgenologik tekshirish muhim o`rin tutadi. Ko`p sonli qovurg`alar sinishi bolalarda ham uchraydi.
Og`riqsizlantirish uchun 0.5% novokain, 1% lidakain eritmalari qo`llaniladi. Ko`p sonli sinishlar bo`lgan bemorga E.A.

Vachner (1981) ‘’uch joydan og`riqsizlantirish o`tkazishni taklif qiladi:

1. 
   Shikastlangan tomondan A. V. Vishnevskiy usulda bo`yinda parasimpatik blokada o`tkazish.
   
2. 
   Katta yoshdagi bemorlarda singan joyga 3-5 ml spirt – novokain yuborish, spirt bilan 15 ml novokain eritmasining nisbati 1: 4.
   
3. 
   Paravertebral anesteziya
   

Oxirgi paytlarda epidural anesteziya keng qo’llaniladi, u og’riqni ayniqsa nafas olganda, yutalganda butunlay yo’q qiladi. Ko’krakdagi jarohatlar tananing boshqa qismidagi jarohatlar kabi davolanadi. Ko’krak qafasi shikastlanishlarda ko’pincha ko’krak devori gematomalari uchraydi. Ularni drenajlash yo’li bilan davolanadi. Ba’zan ko’krak qafasini yopiq shikastlanishida qovurg’alararo mushakning to’liq yirtilishi kuzatiladi. Bunday hollarda qovurg’alararo o’pka churrasi hosil bo’ladi. O’pka to’qimasi teri osti yog’ to’qimaga bo’rtib chiqadi. Dastlab konservativ davolanadi (qattiq bintlanadi, analgetiklar beriladi). Agar bu samara bermasa bemor kech murojaat qilsa bitishmalar rivojlangan bo’lsa operativ davolanadi.
To’sh suyagining sinishi yosh bolalarda juda kam uchraydi. Katta yoshdagilarda shikastlovchi omilni to’g’ridan to’g’ri ta’siri natijasida vujudga keladi. Ko’pincha mashina rulini urishida kuzatiladi. Tush suyagining yuqorigi va o’rta uchligida sinishlar ko’proq uchraydi. Bunda singan qismi orqaga siljiydi. Qaraganda singan joy deformatsiyasi, shishi ko’karishlar ko’rinadi. Paypaslaganda og’riq patologik harakat seziladi.
Diagnoz rentgenologik tekshirish (ko’krak qafasini yon tomonidan obzor rentgenografiya qilish) asosida tasdiqlanadi.Tush suyagi sinib siljiganda operativ davolanadi (osteosintez) tush suyagini tikish yoki metal spitsalar bilan fiksatsiya qilish.
Ko’krak qafasining yopiq shikastlanishida bolalarda qizilo’ngach jarohati kam uchraydi. Bunda bemorlar yutinganda og’riqqa, disfagiyaga shikoyat qiladi. Bo’yin teri ostida havo paydo bo’ladi jarohat qancha qizil o’ngach pastida bo’lsa teri osti emfizemasi shuncha kech namoyon bo’ladi. Qizil o’ngach perforatsiyasi bo’yin sohasida bo’lsa teri osti emfizemasi 6-12 soatdan keyin rivojlanadi, ko’krak sohasida perforatsiya bo’lsa teri osti emfizemasi butunlay bo’lmasligi mumkin.
Endoskopik tekshirish vaqtida qizilo’ngach jarohatlansa –teshilsa klinikasi darhol va yaqqol namoyon bo’ladi. Teri osti emfizemasi tez rivojlanadi bo’yindan yuzga va ko’krak qafasiga o’tadi. Qizilo’ngach teshilganda mediastenit rivojlanadi. Qizilo’ngach jarohatlanishining diagnozi quyidagilarga asoslanadi. Anamnezga, (shikastlanish mexanizmiga ) bemor shikoyatlariga (yutinganda og’riq bo’lishi, disfagiya, xansirash); klinik ko’rinishiga (shok, mediostenum, nafas olishning buzilishi simptomlari); rentgenologik tekshirish: kontrastli ezofagografiya (suratda kontrast modda qizilo’ngachdan atrof tuqimaga chiqqanligi ko’rinadi), ezofagoskopiya.
Davolash: antibiotikoteropiya, infuziyon, dezintoksikatsion, simptomatik terapiyalar. Ko’ks oralig’ini drenajlash (yuqori qismini –P. Razumovskiy usulida), o’rta va pastki qismlarda Nasilov usulida intraplevral yoki ekstraplevral yondoshish bilan. Agar qizilo’ngach jarohati katta bo’lsa –unda operatsiya qilinib jarohat bartaraf qilinib drenajlar qo’yiladi. Shuningdek vaqtinchalik gastrostomiya qilinib bemor ovqatlantiriladi.

ADABIYOTLAR.

• А.И.Лёнюшкин., “Детская колопроктология”. 1990, М.

• Ашкрафт.К.У, Холдер.Т.Н.., “Детская хирургия” 1997, в 3-х томах, перевод. • Баиров.Г.А., “Срочная хирургия детей”. 1997, Санкт-Петербург.
• Баиров.Г.А., “Хирургия пороков развития у детей”. 1988, Л.
• В.Г.Акопян., “Хирургическая гепатология”. 1988, М.
• Исаков Ю. Ф., Разумовский А. Ю. Детская хирургия: учебник/под ред. ЮФ Исакова, АЮ Разумовского; отв. ред. АФ Дронов //М.: ГЭОТАР-Медиа,-2015. - 2015.-С. 1008.
• Исаков.Ю.Ф, “Хирургические болезни детского возраста”., 2004, М.
• Исаков.Ю.Ф. и соавт., “Руководство по торакальной хирургии детей”.. 1978, М.
• Исакова.Ю.Ф., Разумовского.А.Ю.. Детская хирургия: учебник/ под ред. - М.: ГЭОТАР-Медиа, 2014.-1040 с.
• Кудрявцев.В.А., “Детская хирургия в лекциях”. 2000, Архангельск.
• Лопаткин.Н.А., Пугачев.А.Г., “Детская урология”. 1986, М. • Разин М. П. и др. Детская хирургия: учебник //Москва: ГЭОТАР-Медиа. - 2018.-С. 688.
• Разумовский, А. Ю., Дронов, А. Ф., & Кобзырева, Т. Н. (2016). Детская хирургия. С.670.
• Сулаймонов.А.С, Шамсиев.А.М, М.М.Алиев., “Болалар хирургияси”. 2000, Т.
• Шамсиев.А.М., Атакулов.Д.О, Лёнюшкин.В.И., «Хирургические болезни детского возраста», 2001, Т.
• А. Ж. Хамраев, Д.О. Атакулов "Болалар колоректал хирургияси"