Bo‘lib shakllanishlarida ahamiyat kasb etadi

tashishlash va tarbiyaviy deb nomlagan ikki konsepsiyasi tarixan tarkib topgan deb hisoblanadi. Maslahatchi testlar yordamida inson qobiliyatlarni aniqlaydi va ularni kasb talablari bilan solishtirish yordamida, uning yaroqliligi yoki yaroqsizligi haqida xulosa chiqaradi. Ko‘pchilik olimlar tomonidan ushbu konsepsiya mexanik konsepsiya sifatida baholanadi. Uning asosida qobiliyatlarga muhit ta’siriga kam beriluvchan barqaror tuzilmalar sifatida nazar solish yotadi.
Ikkinchi – tarbiyaviy – konsepsiya individni kasbiy hayotga tayyorlash, uning rejalashtirilgan tarbiyaviy ta’sirlarga mos ravishda o‘zini belgilab olishiga yo‘naltirilgan. Unda asosiy e’tibor turli faoliyat turlarini egallash jarayonida shaxs rivojlanishini o‘rganishga qaratiladi. Kasbga yo‘naltirish muammosini hal etish ikkala yondoshuv yagona zanjirning halqalarini tashkil etgan: individ qobiliyatlarini aniqlash va bo‘lajak kasbga tayyorlanishida ko‘mak berish holatidagina amalga oshiriladi.[2]
Kasb talablari va qobiliyatlarining nisbatini ko‘rib chiqib, E.A. Klimov kasbiy yaroqlilikni to‘rt darajaga bo‘ldi. Birinchi daraja – ushbu kasbga yaroqsizlik. U vaqtinchalik yoki umuman bartaraf etilmaydigan bo‘lishi mumkin. Ikkinchi daraja – u yoki bu kasb yoki guruhga yaroqlilik. Bu darajada odam u yoki bu mehnat sohasiga nisbatan qarshi ko‘rsatmalarga ega emas, lekin ko‘rsatmalar ham berilmagan bo‘ladi. Uchinchi darajada – ushbu faoliyat sohasiga muvofiqlik: qarshi ko‘rsatmalar yo‘q, ma’lum kasb yoki kasblar guruhi talablariga aniq mos keladigan ba’zi shaxs sifatlari mavjud. To‘rtinchi darajada – faoliyatning ushbu kasb sohasiga moyillik. Bu inson kasbga yaroqliligining oliy darajasi.
Har qanday holatda ham individning u yoki bu faoliyatga yaroqliligini oldindan belgilash faoliyatdagi qobiliyatlarning rivojlanishi haqidagi nizomdan kelib chiqqan holda tarkib topishi zarur. S.L. Rubinshteyn inson qobiliyatlari rivojlanishining asosiy qoidasini quyidagicha ifodalaydi: «Qobiliyatlar rivojlanishi spiral bo‘yicha amalga oshiriladi: biror darajadagi qobiliyatdan iborat bo‘lgan imkoniyatni joriy etish, undan yuqori darajadagi qobiliyatlarning keyingi rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Inson qobiliyati xususiy imkoniyatlarni joriy etish ochib beradigan yangi imkoniyatlar kengligi bilan belgilanadi».
Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun kasbiy qobiliyatlarining shakllanishi o‘qitishning birinchi kunlaridan boshlab o‘quv-tarbiyaviy ishlarning yaxlit tizimi vositasida amalga oshirilishi muhimdir. Ma’lum kasb tomonidan talabaga qo‘yilayotgan psixologik talablarni tushungan holda, uning kasbiy qobiliyatlarini to‘g‘ri baholash va ularni rivojlantirish mumkin.[2]