Bosh muharrir: Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich Bosh muharrir o‘rinbosari: Karimov Norboy G‘aniyevich
Yüklə 16,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nomozova Qumri Isoyevna
Toshkent moliya instituti iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), dotsent Annotatsiya: Ushbu maqolada tadbirkorlik faoliyatining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o‘rni va uni rivojlantirishning zaru- riyati o‘rganilgan. Tadbirkorlik subyektlari faoliyatining rivojlanishi va barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ta’sir dara- jasini kamaytirish maqsadida sug‘urta faoliyati masalalariga keng ilmiy-nazariy va amaliy jihatlari o‘rganilgan. Tadbirkorlik subyektlari faoliyatining barqarorligini ta’minlash uchun samarali sug‘urtalash masalalariga ilmiy-nazariy va amaliy tak- liflar ishlab chiqilgan. Kalit so‘zlar: tadbirkorlik, sug‘urta, risklar, xatarlar, baxtsiz hodisalar, moliyaviy xavfsizlik, barqarorlik, sug‘urta risklari. РОЛЬ СТРАХОВАНИЯ В ОБЕСПЕЧЕНИИ ДЕЛОВОЙ АКТИВНОСТИ И ЕЕ СТАБИЛЬНОСТИ В УЗБЕКИСТАНЕ Аннотация: В данной статье рассматривается роль предпринимательства в экономике нашей страны и необ- ходимость его развития. В целях снижения уровня влияния факторов, влияющих на развитие и устойчивость хозяйствующих субъектов, изучен широкий спектр научно-теоретических и практических аспектов страховой де- ятельности. В целях обеспечения устойчивости хозяйствующих субъектов разработаны научно-теоретические и практические предложения по эффективному страхованию. Ключевые слова: бизнес, страхование, риски, опасности, несчастные случаи, финансовая безопасность, стабиль- ность, страховые риски. THE ROLE OF INSURANCE IN ENSURING BUSINESS ACTIVITY AND ITS STABILITY IN UZBEKISTAN Abstract: This article discusses the role of entrepreneurship in the economy of our country and the need for its develop- ment. In order to reduce the level of influence of factors affecting the development and sustainability of economic entities, a wide range of scientific, theoretical and practical aspects of insurance activity has been studied. In order to ensure the sustainability of economic entities, scientific, theoretical and practical proposals for effective insurance have been devel- oped. Key words: business, insurance, risks, dangers, accidens, financial security, stability, insurance risks. K I R I S H Jahon iqtisodiyoti yo‘lidan boradigan har qanday mamlakatda tadbirkorlik faoliyatiga keng yo‘l beriladi va ushbu faoliyatni rivojlantirish uchun barcha sharoitlar yaratish maqsadida qonunchilik tizimi takomillashtiriladi va turli ko‘rinishdagi imtiyozlar yaratiladi. Rivojlangan mamlakatlarda tadbirkorlik subyektlari iqtisodiyotning ye- takchi kuchi sifatida amal qilib, iqtisodiyotda yaratilayotgan tovar va xizmatlarning asosiy qismi ular tomonidan yaratilmoqda. O‘z o‘rnida ushbu mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatayotgan tadbirkorlik subyektlari faoliyati barqa- rorligini ta’minlash maqsadida ular faoliyati bilan bog‘liq deyarli barcha ko‘rinishdagi risklar sug‘urta xizmat- lari bilan ta’minlanib, faoliyat barqarorligi ta’minlanmoqda. Xalqaro reyting agentliklarining xulosalariga ko‘ra, “rivojlangan mamlakatlarda to‘plangan sug‘urta mukofotlarining katta qismi tadbirkorlik tavakkalchiliklari bilan bog‘liq sug‘urta turlari hissasiga to‘g‘ri kelmoqda va ushbu ko‘rsatkich bilan tadbirkorlik sohalarining YaIMdagi hissasi ko‘rsatkichi o‘rtasida korrelyatsion bog‘liqlik mavjud ekanligini ko‘rsatmoqda” [1] . Jahon miqyosida globallashuv jarayonlari tobora kuchayib, mamlakatlar o‘rtasida ayniqsa xalqaro savdo, turizm, investitsiyalar va boshqa sohalarda xalqaro aloqalar kengayib bormoqda. Mazkur xizmatlarning asosiy qismi tadbirkorlik subyektlari tomonidan amalga oshirilayotganligi bu boradagi risklar tarkibi va darajasining ortishiga olib kelmoqda. Bu esa ushbu sohani sifatli sug‘urta xizmatlari bilan to‘liqroq ta’minlash zaruratini birin- chi darajali vazifa sifatida qo‘ymoqda. Shundan kelib chiqqan holda, sug‘urtaning mazkur yo‘nalishini har bir 241 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS mamlakat miqyosida va xalqaro tashkilotlar tomonidan ilmiy jihatdan o‘rganilmoqda. So‘nggi yillarda a’zolari va faoliyat-maydoni tobora kengayib borayotgan “Evroosiyo iqtisodiy ittifoqi tomonidan mazkur ittifoqqa kiruvchi mamlakatlar sug‘urta bozorlari qonunchiligini o‘zaro muvofiqlashtirish borasida olib borilgan tadqiqotlar nati- jalari e’lon qilinib, shu asosda tavsiyalar shakllantirilmoqda va mazkur mamlakatlar sug‘urta qonunchiliklarini muvofiqlashtirish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda” [2] . Biroq, mazkur tadqiqotlarda ishlab chiqarish faoliyatini uzilishlardan sug‘urtalash, keyingi yillarda tobora muammoga aylanib borayotgan kiber risklardan sug‘urtalash masalalari yetarlicha tadqiq qilinmagan. Tadbirkorlik sohasini talab darajasida sug‘urta xizmatlari bilan ta’minlash mazkur soha rivojlanishining muhim omili ekanligini e’tiborga olgan holda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarorida “tadbirkorlik su- byektlarining o‘sib borayotgan ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan sug‘urta xizmatlarining talab yuqori bo‘lgan an’anaviy turlarini rivojlantirishga va yangi turlarini joriy qilishga ko‘maklashish, qishloq xo‘jaligi faoliyati sohasi- da sug‘urta himoyasini kuchaytirish” [3] vazifasi alohida belgilab qo‘yildi. Ammo shunday bo‘lsada, O‘zbekiston- da tadbirkorlik faoliyati shiddat bilan o‘sib borayotgan va o‘z o‘rnida ushbu faoliyat bilan bog‘liq risklar darajasi va turli-tumanligi ortib borayotgan hozirgi sharoitda mazkur sohani sug‘urta xizmatlari bilan ta’minlash talab da- rajasida emas. Shu tufayli tadbirkorlik faoliyatini sug‘urtalash bilan bog‘liq muammolarni ilmiy asosda o‘rganish va tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa tanlangan ilmiy maqolaning dolzarbligini belgilaydi. Zamonaviy iqtisodiy munosabatlar, jahon bozorida raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi sharoitda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini tubdan oshirish, eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni tashqi bozordagi amaliy ishtirokini ta’minlash, ularga qulay sharoit yaratish muhim ahamiyatga ega. A D A B I Y O T L A R TA H L I L I O‘rganilayotgan mavzu doirasida tadbirkorlik tavakkalchiliklari bilan bog‘liq xatarlarni sug‘urtalash, mazkur yo‘nalishning huquqiy asoslarini yaratish va takomillashtirish masalalari bo‘yicha bir qancha chet ellik olim- lar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Bular sifatida A. Manes [4] , D. Bland [5] , A. I. Ginzburg [6] , Y. A. Pavlova [7] , N. B. Ermasov [8] , S. A. Udalov [9] , S. V. Juchkov [10] , Y. A. Spletuxov [11] , N. B. Grishenko [12] , H. A. Paragulgov [13] , V. A. Detushev [14] , I. P. Denisova [15] , M. A. Fedorova [16] , Y. E. Korotkova [17] , Y. K. Nikitin [18] , M. A. Odinsova [19] , V. A. Zelenchuk [20] , Y. Y. Chemerisova [21] va boshqalarni keltirib o‘tish mumkin. Ular o‘z ilmiy izlanishlarida tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasining turli jihatlarini o‘rganganlar, masalan M. A. Fedorova o‘z ilmiy ishlarini ishlab chiqarishdagi uzilishlardan sug‘urtalashni tashkil etishning samarador- ligini oshirish uslubiyoti masalalariga bag‘ishlagan. H. A. Paragulgov o‘zining ilmiy izlanishlarini umuman tad- birkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasining mohiyatini ochib berishga bag‘ishlagan. V. A. Detushev o‘zining ilmiy faoliyatida Rossiyada tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasini rivojlantirish masalalarini yoritgan. V. A. Zelen- chuk o‘z ilmiy ishida tadbirkorlik faoliyatidagi baxtsiz hodisalardan o‘zaro sug‘urtalash masalalarini tahlil etgan. Mamlakatimiz olimlari va mutaxassis-olimlari tomonidan sug‘urta faoliyatining turli jihatlari o‘rganilgan va o‘rganish natijalari ularning asarlarida o‘z aksini topgan. Bular sifatida S. G‘ulomov [22] , B. Ashrafxonov [23] , R. H. Husanov, M. Mirsadikov [24] , X. Shennayev [25] , I. Abduraxmonov [26] , B. Gaybullayev [27] , I. Mavlonova [28] , Q. Qo‘ldoshev [29] va boshqalarni ta’kidlab o‘tish mumkin. Bundan tashqari bir nechta olim va tadqiqotchilar tomonidan sug‘urta sohasiga bag‘ishlangan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingan. Bular sifa- tida X. Shennayev [30] , M. Xodjayeva [31] , M. Asqarova [32] , T. Boymurotov [33] , A. Nurullayev [34] , G. Xaliqulova [35] va boshqalarni ta’kidlab o‘tish mumkin. Ular tomonidan sug‘urtaning ko‘pgina jihatlari o‘rganilgan va tadqiq etilgan. TA D Q I Q O T M E T O D O L O G I YA S I O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyati va uning barqarorligini ta’minlashda sug‘urtaning o‘rni masalasida amalga oshirilgan tadqiqot mantiqiy va tarkibiy tahlil qilish, guruhlashtirish, empirik tahlil, o‘zaro va qiyosiy taqqoslash usullaridan foydalanilgan. TA H L I L VA N A T I J A L A R M U H O K A M A S I ( A S O S I Y Q I S M ) O‘zbekiston hukumati tomonidan, o‘z mahsulotini eksport qilmoqchi bo‘lgan tadbirkorlik subyektlarini maz- kur faoliyatini rag‘batlantirish choralari ko‘rilmoqda. Kichik biznes subyektlari va fermerlar o‘z mahsulotlarini chetga sotishdan oladigan valyuta tushumlarining 50 foizini banklarga sotishdan ozod qilingan. Bundan tash- qari, soha vakillariga xorijga chiqarayotgan mahsulot va xizmat turlariga qarab valyuta tushumlari bo‘yicha ham yengilliklar berilgan. Xalqaro bozor ishtirokchilarining kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari hisobiga kengayishi, pirovardida, mamlakatimiz iqtisodiyotining xalqaro tovar, xizmat va kapital bozoriga qaramlikdan xoli bo‘lishini ta’minlaydi. Umuman olganda, mamlakatimizda bugungi kunda tadbirkorlik tuzilmalarining xalqaro bozordagi ishtirokini faollashtirishga xizmat qiluvchi muhim institutsional muhit yaratilmoqda. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 242 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. Quyidagi 1-rasmda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar keltirilgan bo‘lib, ushbu omillarning aksariyat qismi O‘zbekistonda bugungi kunda mavjud. Misol tariqasida keltirishimiz mumkin, sovet tuzumi davrida faoliyat ko‘rsatgan bir qancha yirik ishlab chiqarish korxonalari bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali faoliyat ko‘rsata olmaganligi natijasida tugatildi (Toshkent to‘qimachilik kombinati, Toshsel- mash zavodi, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish zavodi, Toshkent motor zavodi va h.k.). Yangitdan tashkil etilayotgan ishlab chiqarish korxonalari esa asosan o‘rtacha kattalikdagi korxonalar hisoblanadi. Ayollarni tad- birkorlik sohasiga tobora ko‘proq jalb etilishi natijasida ularning iqtisodiyotdagi ishtiroki ortib bormoqda. Yangi korxonalar ham yuqori suratda ko‘payib bormoqda. Dunyoning ko‘plab mamlakatlari iqtisodiyotida kichik va o‘rta korxonalar faoliyati muhim o‘rin tutadi. Yevro- pa Ittifoqi mamlakatlarida iqtisodiyotning ushbu subyektlari kategoriyasi jami biznesning 99 foizini tashkil qiladi, shu bilan birga bunda eng muammoli holatlardan biri ushbu korxonalarni moliyalashtirishdagi qiyinchilikning mavjudligidir [36]. 1-rasm: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar Rivojlanayotgan mamlakatlarda ham kichik va o‘rta korxonalarning roli yuqori: statistik ma’lumotlarga ko‘ra, umumiy ish bilan band aholining 45 foizgacha bo‘lgan qismi va mazkur mamlakatlarda milliy daromadning 33 foizgacha bo‘lgan qismi (ro‘yxatdan o‘tmagan kichik korxonalarni hisobga olmaganda) ushbu korxonalar his- sasiga to‘g‘ri keladi. Ekspertlarning xulosalariga ko‘ra, o‘sib borayotgan ish kuchini ish bilan ta’minlash uchun, keyingi 15 yil davomida butun dunyo bo‘yicha 600 mln.dan ortiq ishchi o‘rinlari yaratish talab etiladi. Buning uchun kichik va o‘rta biznes korxonalarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda ularni kreditlash sharoitlarini yaratish talab etiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatayotgan va rasman ro‘yxatdan o‘tgan kichik va o‘rta korxonalarning taxminan 50 foizi kredit olish imkoniyatidan mahrum. Agar ular qatoriga mikrobiznes va ro‘yxatdan o‘tmagan korxonalarni ham qo‘shadigan bo‘lsak ushbu ko‘rsatkich yana oshadi. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi 70 foiz kichik korxonalar kreditlanish imkoniyatiga qisman ega. Kreditlashga bo‘lgan qondiril- magan talab 1,2 trln. dollar miqdorida baholanmoqda, agar bunga ro‘yxatdan o‘tmagan kichik korxonalarni ham qo‘shadigan bo‘lsak ushbu ko‘rsatkich 2,6 trln. dollarga yetadi [37]. Moliyalashtirish imkoniyatining mavjudligi kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishning muhim faktori ekanligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, ushbu muammoni yechishning qanchalik muhim ekanligini his etish mumkin. Yuqoridagi holatga jiddiy e’tibor qaratish zarur ekanligini quyidagi misoldan ham ko‘rish mumkin, ya’ni AQSh banklari bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra [38], butunjahon iqtisodiy krizisi davrida 2008-yildan 2010-yilga qadar kichik va o‘rta biznes korxonalariga ajratiladigan kreditlar hajmi keskin kamayib ketdi va nati- jada ishsizlar sonining ortishiga hamda korxonalar sonining kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. 2007–2009-yillarda 20 tadan kam ishchisi bo‘lgan mazkur korxonalarda 20 foiz ishchi o‘rinlari qisqardi, kichik va o‘rta korxonalard- agi umumiy qisqartirishlar hajmi 16 foizni, oylik maoshlar qisqarishi esa 30 foizni tashkil etdi. O‘zbekistonda so‘nggi yigirma yillikda kichik va o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirish borasida katta ishlar amalga oshirildi. Natijada ushbu davr oralig‘ida mazkur sohada son va sifat jihatidan katta o‘sish yuz berdi. Buni Jahon banki va Xalqaro moliya korporatsiyasining “Biznes yuritish–2017” deb nomlangan dokladida O‘zbekistonning tadbirkorlik faoliyatini yuritishda qulay iqtisodiy va huquqiy muhitning yaratilganligi bo‘yicha dunyoda 185 mam- lakat ichida 87 o‘rinda ekanligini e’tirof etilganligida ham ko‘rish mumkin. Bunday reytingga erishishda elektron deklaratsiya topshirishning yo‘lga qo‘yilganligi va soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimining joriy etilishi muhim rol o‘ynadi. Ammo raqobatbardoshlik bo‘yicha mamlakatdagi mazkur soha birmuncha orqada qolayot- ganligi ta’kidlangan. 243 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS Aholining mehnatda bandligi darajasi qishloq joylarda sezilarli darajada pastligini hisobga olgan holda bu masalalarni hal etish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur deb hisoblaymiz: 1. Qishloqda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ishlab chiqarish infratuzilmasini ustuvor rivojlantirish- ni amalga oshirish. Bunda telekommunikatsiya tizimilari barpo qilish va yaxshilash masalasi ustuvor bo‘lishini ta’minlash. 2. Mamlakatdagi migratsiya jarayonlarini qishloq foydasiga o‘zgartirish uchun qishloq joylarda kichik bi- znes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish. Buning uchun qishloq joylarda tashkil etiladigan kichik bi- znes va xususiy tadbirkorlik sohalari uchun shahardan ustun darajadagi imtiyozlar yaratish (soliq imti- yozlari (yuridik va jismoniy shaxslar uchun), elektr va gaz bo‘yicha past tarif stavkalarini qo‘llash, ijara haqi to‘lovlarida imtiyozlar, ular faoliyat ko‘rsatishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish (elektr va tabiiy gaz ta’minoti, telefon aloqasi va internet, talabga javob beradigan avtomobil yo‘llari, bank va sug‘urta xizmatlari, past foizdagi kreditlar taqdim etish, davlat xaridlari tizimidan foydalanish imkoniya- tini kengaytirish). Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi dunyo mamlakatlarining aksariyat qismida yetakchi mavqega ega va mazkur mamlakatlarda ushbu sohani rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Buning sababi quyidagi- larda ko‘rinadi: Yüklə 16,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|