BOSHLANG‘ICH SINF ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MUAMMOLI O‘QITISH USULLARI.
Muammoli o‘qitish uslubining tarixi va mohiyati.
Muammoli o‘qitishning tarixi Muammoli o‘qitishning asosida amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Djon Dyui g‘oyalari asos bo‘ladi. Muammo (yunoncha- to‘siq, qiyinchilik; arabcha jumboq, sirli degan ma’noni anglatadi. Muammoli o‘qitish - amerikalik faylasuf, psixolog va pedagog Djon Dyuining (1859-1952) nazariy qoidalariga asoslanadi. Djon Dyui o‘qitish uchun hal qilinishi muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan to‘rt ehtiyojni belgilab oldi: -didaktik xarakterdagi muammo; - amaliy xarakterdagi muammo ; - ilmiy-metodik xarakterdagi muammo; - sof ilmiy xarakterdagi muammo. Muammoli o‘qitish texnologiyasi mohiyati va maqsadi. Muammoli o‘qitish texnologiyasini o‘qituvchi tomonidan ta’lim oluvchilarni o‘quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o‘quv vazifalarini, muammolarini va savollarini xal qilish orqaliyangi bilimlarini o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarishni tashkil etadi. Muammoli o‘qitish texnologiyasining maqsadi- nafaqat ilmiy bilishning natijalarini sinchiklab tahlil qilish, o‘rganishdan iborat bo‘lmay, tinglovchining bu natijalarini olish jarayonini o‘rganishdan, bilish faoliyatini va uning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishdan iborat. Muammoli o‘qitish texnologiyasi XX asrning 20-30-yillarida qo‘llanilib boshladi. Dj. Dyui o‘qitish uchun quyidagilarni muammoli ta’limning asosiy yo‘nalishlarini asos qilib belgiladi: -ijtimoiy; -konstruksiyalash; -badiiy ifodalash; -ilmiy-tadqiqiy. Bu asoslarni amalga oshirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: so‘z, san’at asarlari, texnik qurilmalar, o‘yinlar va mehnat. XX asr boshlarida Dj.Dyui darsda o‘qituvchi emas ta’lim oluvchi faol bo‘lmog‘i lozim degan g‘oyani ilgari surdi. U kitobdagi bilimlarni quruq yod olish hech narsaga olib bormaydi, aksincha, ta’lim oluvchilarni o‘qitishdan sovutib, tafakkurini zanglatadi deb ta’kidladi. Dyuning ta’lim tarbiyaga qo‘shgan asosiy hissasi – bu “aql yuritishning to‘liq jarayoni” dir. Bugungi kunda, muammoli o‘qitish deganda mashg‘ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan ta’lim oluvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida ta’lim oluvchilar kasbiy bilimlarga, ko‘nikmalarga, malakalarga ega bo‘ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Muammoli o‘qitish, o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu yerda shaxs sub’ekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi - pedagogik jarayonda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otishdir. Muammoli o‘qitish, o‘qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantig‘i o‘zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi. Muammoli o‘qitishda - Muammoli vaziyatlar kiritilib, an’anaviy, bayon etish o‘quv materialining eng maqbul tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, ta’lim oluvchini uni yechishga yo‘naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o‘qitishni boshqarish pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo‘lishi individual holat bo‘lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. O‘quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, ta’lim oluvchilar oldiga muammoli masalalar qo‘yadi, ularni yechimining yo‘llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o‘zi yo‘lga boshlaydi. Muammoli o‘qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: inson ziddiyatli, yangi, noma’lum muammoga (muammo – murakkab nazariy yoki amaliy masala bo‘lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning yechimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo‘ladi, «gap nimada?» degan savol tug‘iladi. Muammoli o‘qitish samaradorligining to‘rtta asosiy shartlari mavjud: - muammo mazmuniga qarab yetarli qiziqish uyg‘otishni ta’minlash; - muammo yechimidagi har bir bosqichda paydo bo‘ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta’minlash (ma’lum va noma’lumlar nisbatining maqbulligi); - muammoning yechimida olinadigan axborotni ta’lim oluvchilar uchun muhimligi; - pedagog va ta’lim oluvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida kechishi, ya’ni ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e’tiborsiz va rag‘batsiz qolmasligi zarur. Shunday qilib, muammoli o‘qitish, o‘quv jarayonini tashkil yetishning shunday shakliki, unda o‘qituvchi boshchiligida muammoli vaziyat va bu vaziyatning yechilishidagi ta’lim oluvchilarning samarali mustaqil faoliyati yuzaga keltiriladi. Muammoli o‘qitishni tashkil yetish natijasida ta’lim oluvchilarda kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalar hamda fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishning ijodiy imkoniyatlari yuzaga keladi. Muammoli texnologiyani amalga oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish kerak bo‘ladi: - eng dolzarb, ahamiyatli vazifalarni tanlash; - (o‘quv ishlarining barcha turlarida muammoli o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash; - muammoli o’qitishning yeng maqbul tizimini ishlab chiqish, darslik, o‘quv va metodik qo‘llanmalar, tavsiyanomalar yaratish; - shaxsiy yondashuv va o‘qituvchi mahorati. Muammoli o‘qitish usuli-bu o‘quvchilar tomonidan faol aqliy faoliyati orqali bilim va ko‘nikmalarni o‘zlash-tirish samaradorligini oshirishga qaratilgan, turli xil ishlab chiqarish va bilim vazifalari va mashqlarini, shu jumladan muvaffaqiyatga hissa qo‘shadigan ta'limiy va haqiqiy qarama-qarshiliklarni hal qilishga bo‘lgan munosabatni o‘z ichiga olgan usullar, usullar va harakatlar to‘plamidir. Ta'lim maqsadlarini amalga oshirish. Muammoli o‘qitish uslubining mohiyati shun-daki, u muayyan muammoli vaziyat yoki vazifaga asoslangan bo‘lib, uning yechimi o‘quvchilar-ning bunday vaziyatlardan chiqish uchun eng maqbul yechimni toppish ko‘nikmalarini egallashga qaratilgan. Amaliyotdan ko‘rinib turibdiki, muammoli o‘qitish usulidan foydalanish o‘quvchilarning o‘quv jarayoniga qiziqishini kuchayishiga olib keladi. Muammoli vaziyatni hal qilish dars jarayonida qatnashishni belgilaydi. Muammoli o‘qitish usuli o‘quvchilarga tayyor bilimlarni emas, balki mavjud bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar asosida muammoli vaziyatni hal qilishda mustaqil izlash va o‘zlashtirishni ta'minlaydi. Muhim nuqta shundaki, muammoli vaziyatni hal qilish nafaqat o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash va chuqurlashtirishga, balki o‘z bilimlari va ko‘nikmalaridagi mavjud bo‘shliq-larni mustaqil ravishda aniqlashga ham yordam beradi. O‘zlarining etarli bo‘lmagan bilimlari to‘g‘risida xabardor bo‘lish o‘quvchilarni yangilarini izlashga undaydi, izlash esa o‘z navbatida ijodiy fikrlashning eng muhim shartlaridan biridir. Muammoli o‘qitish usuli erishishga yordam beradigan asosiy ta'lim maqsadlari:
-O‘quvchilarda zaruriy ZUN miqdorini shakllantirish
-O‘quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, o‘z-o‘zini o‘rganish qobiliyatlari va o‘zini o‘zi boshqarish.
-O‘quvchilarning ilmiy-tadqiqot faoliyatida ko‘nikmalarini shakllantirish.
Muammoli o‘qitish uslubining barcha afzalliklariga qaramay, bir qator kamchilik-lari mavjud: bu usul amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish uchun mos emas; muvaffaqiyatli assimilyatsiya qilish uchun boshqa o‘qitish usullaridan ko‘ra ko‘proq vaqt talab etiladi; usuldan foydalanish faqat noaniq qarorlar, hukmlar, g‘oyalar, fikrlar va boshqalarga imkon beradigan materiallar asosida joizdir; o‘quvchilar ma'lum bir ta'lim bazasiga ega bo‘lgandagina usul samarali bo‘ladi. Mavjud kamchiliklarga qaramay, muammoli o‘qitish usuli eng maqbul va Federal Davlat ta'lim standarti talablariga javob beradigan tizim sifatida mahalliy ta'lim tizimiga kirib keldi. Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasining asosiy bo‘g‘ini muammoli ta’lim yo‘nalishi sanaladi.
